Экономикалық бөлім

Дипломдық жобаның экономикалық бө лімінің атап ө тілген бө лігінде жобаланып отырғ ан цехтың келесі кө рсеткіштерін есептеу қ ажет:

-ө ндірістік қ уат;

-кү рделі шығ ындар;

-ө неркә сіптік-ө ндірістік қ ызметкерлердің саны мен ең бек ақ ы қ оры;

-ө німнің ө зіндік қ ұ ны;

-ө ндіріс тиімділігінің кө рсеткіштері.

Техникалық - экономикалық кө рсеткіштерді есептеу технологиялық бө лім, ө ндірісті автоматтандыру, ө мір тіршілік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету бө лімдерінің материалдарына сә йкес жү ргізіледі.

Техникалық - экономикалық кө рсеткіштерді есептеу негізінде ө німді ө ндіруге кеткен кү рделі жә не эксплуатациялық шығ ындар мен жобаланып отырғ ан цех қ ұ рылысының экономикалық жағ ынан мақ сатқ а сай келуін анық тау - осы бө лімнің мақ саты болып табылады.

Цехтың ө ндірістік қ уатын есептеу.

Жобаланып отырғ ан цехтың ө ндірістік қ уатын негіздеу жобада қ абылданғ ан негізгі қ ұ рал-жабдық тардың ө німділігі мен оның тиімді жұ мыс істеу уақ ыты негізінде жә не қ атаң технологиялық бө лімнің есептеулеріне сә йкес жү зеге асырылады.

Цехтың жетекші жабдығ ын таң дау кезінде жекелеген ө ндірістерді спецификалық ерекшеліктерін ескеру қ ажет.

ОҚ = 12000 тонна/жылына

Кү рделі шығ ындарды есептеу:

Цех қ ұ рылысына кететін кү рделі қ ұ йылым шығ ындардан тұ рады: ғ имараттар мен қ ондырғ ылар қ ұ рылысына кететін шығ ындар, жабдық ты сатып алу мен монаж шығ ындары, басқ а да кө лемдік емес шығ ындар.

Ғ имараттар қ ұ рылысының қ ұ рылысының қ ұ нын анық тау:

Ғ имараттар қ ұ рылысының қ ұ ны ғ имараттардың қ ұ рылыс кө лемі олардың типі жә не 1м³ кө лемінің белгіленген қ ұ ны арқ ылы есептелінеді.

Есептеулер кесте тү рінде жү ргізіледі.

Қ ұ рылыс-монтаж жұ мыстарының 1м³ қ ұ ны территориялық белдеулер, климаттық аудандар ү шін тү зету коэффициенттеріне сә йкес реттеледі.

Қ ұ рылыс монтаж қ ұ ны 1-ші графа бойынша қ ұ рылыс кө лемін 1м³ тү зетілген қ ұ нғ а кө бейту арқ ылы жә не оны қ ұ рылыс қ ұ нынан 25% мө лшерінде алу қ ажет.

Ғ имараттар, қ ондырғ ылар қ ұ рылысының сметалық қ ұ ны жә не амортизациялық бө лінулер.

3. Амортизациялық бө лінулер амортизация нормаларына сә йкес келесі формула бойынша есептелінеді:

А=Ф•Н

Мұ ндағ ы: Ф – негізгі қ орлардың (ғ имараттар, қ ондырғ ылар, жабдық тар) толық сметалық қ ұ ны.

Н – амортизация мө лшері.

33 кесте – Ғ имараттар, қ ондырғ ылар қ ұ рылысының қ ұ ны жә не амортизациялық бө лінулер кестесі

Жабдық қ ұ нын анық тау:

Каптиалдық шығ ындар мен амортизациялық бө лінулер. Кесте тү рінде зауыт материалдары бойынша келесі тә ртіппен есептелінеді:

1. Цехтағ ы жабдық тар - тізімі мен оның технологиялық бө ліммен қ атаң сә йкес болып бекітіледі.

2. Жабдық бірлігінің қ ұ ны зауыт берілгендері бойынша алынады.

3. Жеткізуге, фундаментті орнатуғ а, монтаж, КИП шығ ындары жабдық қ ұ нының 60% мө лшерінде алынады.

4. Амортизация мө лшері зауыт берілген.

5.

34 кесте - Кү рделі шығ ындардың салыстырмалы сметасы

Ең бек жә не ең бек мә лімелері:

Ең бек жә не ең бек ақ ы бойынша кө рсеткіштерді анық тау технологиялық бө лім материалдары, нормативті жә не зауыт ақ параттары негізінде келесі тә ртіп бойынша анық талады:

-жұ мысшылардың жұ мыс уақ ытының балансын қ ұ ру;

-негізгі жә не қ осымша жұ мысшылардың санын есептеу;

-басшылардың, мамандық тардың жә не қ ызметкерлердің штатын жә не ең бек ақ ы қ орын анық тау;

-ең бек жә не ең бек ақ ы бойынша салыстырмалы.

Жұ мысшылардың жұ мыс уақ ытының балансы:

Жұ мыс уақ ытының балансы жазбада қ абылданғ ан жұ мысының режиміне жә не жұ мыс кү шінің ұ зақ тығ ына байланысты бір орта тізімді жұ мысшы жылына қ анша кү н жұ мыс істеу керектігін бекітеді.

Кө птеген химиялық кә сіпорындарда жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы 7 сағ ат жә не жеке жағ дайларда 6 сағ ат (зиян жә не ауыр ең бек жағ дайларына байланысты ө ндірістерде).

Бригада санын анық таймыз жә не смета (графигін қ ұ раймыз).

Жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы 7 сағ ат болғ анда, жалпы ішіндегі жұ мыс істеу сағ атының саны

/365-/52+10/х7-62=2059 сағ ат айына

2059/12=172

Айдың орташа кү нтізбектік ұ зақ тығ ы:

365/16х4=91 кү н

Жұ мыс уақ ытының балансын қ ұ растыру кезінде зауыт берілгендерін ескеру қ ажет.

Жұ мысқ а келген жұ мысшылар санын тізімді санғ а қ айта есептеу коэффициенті:

Ү зілісті ө ндіріс ү шін

К_{қ айта есептеу}=Т_ном/Т_тиім

Ү зіліссіз ө ндіріс ү шін

К_{қ айта есептеу}=Т_кал/Т_тиім

К=303/272=1, 12 ү зілісті

К=274/240=1, 14 ү зіліссіз

35 кесте - Бір жұ мысшының жұ мыс уақ ытын мысал ретіндегі балансы, кү ндер

Жұ мысшылар санын анық тау:

Ауысымдағ ы негізгі ө ндірістік жұ мысшылардың саны зауыттан алынғ ан материалдарды пайдалану арқ ылы келесі ә дістермен анық талады:

а) қ ызмет кө рсету мө лшері бойынша

Р_кел = К_апп х Н_{қ ыз} немесе Р_кел = К_апп / Н_{қ.кө рсету}

мұ ндағ ы: К_апп – аппараттар саны;

Н_{қ.кө р} – қ ызмет кө рсету мө лшері

б) уақ ыт мө лшері бойынша

Р_см = П_см х Н_уақ / Т_см х К

мұ ндағ ы: Н_уақ – бір ө німді ө ндіруге кеткен уақ ыт мө лшері (сағ);

П_см – сменада ө ндірілген ө нім саны;

Т_см − сменаның ұ зақ тығ ы (сағ);

К – ө нім ө ндіру мө лшерін асыра орындау коэффициенті.

в) ө нім ө ндіру мө лшері бойынша

Р_см = П_см / Н_{ө нд}

мұ ндағ ы: Н_{ө нд} - бір жұ мысшының ауысым бойынша ө ндірген ө нім мө лшері

Жұ мысшылардың тізімділік саны:

Р_см = Р_кел х К_ауысым х К_{ауыстыру}

Қ осымша жұ мысшылардың саны зауыттан алынғ ан материалдарғ а сә йкес қ абылданады.

36 кесте - Жұ мысшылар санын есептеу

I. Негізгі ө ндірістік жұ мысшылар

II.Kө мекші жұ мысшылар

а) қ ұ рал-жабдық тарды кү ту жө нінде

б) Ағ ымды жө ндеу жө нінде:

Жұ мысшылардың ең бек ақ ы қ орын есептеу:

Жұ мысшылардың ең бек ақ ы қ орын жобалады негізгі жә не қ осымша

жұ мысшылар саны олардың жұ мыс уақ ытының қ оры жә не тарифтік

жағ дайлар негізінде анық тауғ а болады.

Цех жұ мыстарының ең бек ақ ы қ орын есептеу кесте тү рінде жү ргізіледі.

Тарифтік разрядтар мен сағ аттық тарифтік ставкалар зауыт материалдары бойынша бекітіледі.

Жыл бойындағ ы адам-сағ ат шығ ындарының кө лемі мен сағ аттық тарифтік ставка арқ ылы тариф бойынша ең бек ақ ы қ оры анық талады.

Негізгі ең бек ақ ы борына дейінгі қ осымша тө лемдер мө лшері цехтың жұ мыс режиіміне, премия шамасына айланысты.

Ү зілісті жұ мыс істейтін жағ дайларда қ осымша тө леменінің шамасы:

а) екі ауысымды жұ мыста-20%

б) ү ш ауысымды жұ мыста-25%

Негізгі ең бек ақ ы тариф бойынша бө лінген ең бек ақ ы қ оры мен 3-ші пункт кө рсеткіштерін есептегеннен алынғ ан қ осымша тө лемнің қ осындысынан тұ рады.

Аудандық коэффициент бойынша тө ленетін қ осымша тө лемнің шамасы жобалаушы цех қ ұ рылысының ауданына байланысты. Қ осымша ең бек ақ ы (демалыс кү ндерге тө леу, мемлекеттік міндеттерді орындау жә не тағ ы басқ а кіреді) аудандық коэффициентті қ оса есептегендегі ең бек ақ ының негізгі қ орынан 10% мө лшерінде алынады.

Ең бек ақ ының жылдық қ оры аудандық коэффициентті қ оса есептегендегі негізгі ең бек ақ ы мен қ осымша ең бек ақ ының қ осындысынан тұ рады.

Цех персоналдық штаты мен ең бек ақ ы қ оры:

Цех қ ызметкерлерін (персонал) ө ндіріс пен басқ арудың типтік схемеларына сү йене отырып анық тайды. Басшылар, қ ызметкерлер, мамандардың жалақ ы қ орын ү ш ә діспен анық тауғ а болады:

1) бекітілген бір айлық қ ызметтік оклад бойынша;

2) бір товарлы ө німде ең бек ақ ының нормативті бойынша;

3) бекітілген минимальді жалақ ы бойынша.

Айлық міндетті оклад зауыт кө рсеткіштер алынады, аудандық коэффициент жұ мысшыларғ а қ абылдағ ан мө лшерде белгіленеді. Премия кө лемі жалақ ы қ орынан 25-40% кө лемінде белгіленеді, жылдық жалақ ы қ оры премия жә не оклад бойынша жылдық қ ордың сомасынан қ ұ ралады.

37 кесте - Қ ондырғ ы қ ызметкерлерінің штатын жә не ең бек ақ ы қ орын есептеу

Ең бек жә не ең бек ақ ы бойыншы салыстырмалы есептеу:

Ең бек жә не ең бек ақ ы бойынша салыстырмалы есептеу мына кө рсеткіштер арқ ылы анық талады: адам саны, жалпы ең бек ақ ы қ оры, орта жылдық ең бек ақ ы жә не орта айлық ең бек ақ ы.

38 кесте - Ең бек жә не ең бек бойынша салыстырмалы есептеу

Ө німнің ө зіндік қ ұ нын есептеу:

Шикізат, материалдар, жылу жә не энергиядан жылдық қ ажеттілік қ ұ нын анық тау

Ө німнің ө зіндік қ ө нын есептеудің негізінде жобаның технологиялық бө лімінде берілген материалдық жә не энергетикалық ресурстар шығ ындарының ө су мө лшері, зауыт мә ліметтері негізінде анық талатын жоспарларының дайындалғ ан бағ алар мен тарифтер жатады.

Ө ндірістік қ уатқ а кеткен шығ ынның мө лшері бір жылдық жалпы шығ ынды қ ұ райды.

Жылдық ө нім шығ аруғ а кеткен ресурстардың жалпы қ ұ нын анық тау ір жылдық жалпы шығ ынды бағ ағ а (тариф) немесе ресурстардың ө зіндік қ ұ нына кө бейту қ ажет.

39 кесте - Ө ндіріс бойынша цехтың технологиялық мақ саттары ү шін қ ажет болғ ан материалдық жә не энергетикалық ресурстарының қ ұ нын анық тау

Жалпы ө ндірістік шығ ындар сметасын қ ұ ру:

Жалпы ө ндірістік шығ ындар сметасы алда орындалғ ан есептеулердің кө рсеткіштері мен нә тижелерін қ олдану арқ ылы кесте формасында қ ұ ралады.

40 кесте - Жалпы ө ндірістік шығ ындар сметасы

Есепке тү сініктеме:

1. Ө ндіріс ү йлері, ғ имараттар., қ ұ рал-жбдық тар аммортизациясы 1, 2 кестедегі есептеулерден алынады.

2. Қ ұ рал-жадық тарды кү тіп, бақ ылаушы жұ мысшыларларғ а берілетін жалақ ы 6 кестенің ІІ а пунктпен алынады.

3. Қ ұ рал-жабдық тарды ағ ымдағ ы жө ндеу жұ мыстары ү шін жұ мысшыларғ а берілетін жалақ ы 6 кестенің ІІ б пункттен алынады.

4. Басшылардың, мамандардың, қ ызметкерлердің жалақ ысы 7 кестеден алынады.

5. Ө ндірістік ү йлер мен ғ имараттарды қ амтамасыз ету ү шін қ ажетті шығ ындарғ а мыналар жатады:

а) Жарық беруге кеткен электроэнергиясының қ ұ ны (С_ЭЛ) тарифі бойынша алынғ ан эл. Энергия қ ұ ны (Т_ЭЛ) мен жыл бойынша осы мақ сатта жұ мсалғ ан кө лемнің кө бейтіндісі арқ ылы анық талады (Р_эл^жар).

С_{эл... жарығ ы}=Т_элхР_эл^жар =10746x5.7=61252.2 тең ге

Жарық беуге кеткен (квт/сағ) эл. Энергиясының шығ ыны келесі формула бойынша анық талады.

Р_эл^жар =

мұ ндағ ы: Н_эл-1м² аудан кө лемін жарық тандыруғ а кеткен энергия шығ ыны

Т_тиім-жобалау цехының тиімді уақ ыт қ оры кү н

Н_жар-кә сіпорын ораналасқ ан ауданына жә не ауысымғ а байланысты

кү ніне жасанды жарық тандыруғ а кеткен сағ ат саны.

S-жобалау объектінің жарық тандырылғ ан ауданның кө лемі, м²

б) Цех орындарында жылу беру қ ұ ны (Р_п) бу шығ ыны мен 1 гигаколлорий бу бағ асына (Ц_п) сү йене отырып есептелінеді.

С_отопл=Р_пхЦ_п=524, 06х2227, 6=1163622, 8 тең ге

Бу қ ұ нын завод тарифі бойынша алуғ а болады. Бу шығ ыны келесі формула бойынша анық талады:

Р_п=

Мұ ндағ ы: 20-1м³ кеткен жылудың шығ ын мө лшері, ккал/сағ

160-жылу беру

24-ү здіксіз жұ мыс тә ртібіндегі жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы

10⁶-гиколория ө ткізу коэффициенті

У_3Д- жылу берілген қ ұ рылыс ү йлерінің кө лемі, м³

в) Санитарлы тұ рмыстық қ ажет судың қ ұ ны шаруашылық (В_хоз) санитарлы техникалық қ ажет (В _{сан.тех}) жә не 1м³ судың қ ұ ны (Ц_су) осы су шығ ындары негізінде анық талады.

С_су= (В_хоз+В_{сан тех})хЦ_су=575х44, 5=25287, 5 тең ге

Шаруашылық қ ажетке кеткен жылдық су шығ ын келесі формула бойынша есептеледі:

В_хоз=

Мұ ндағ ы: Н_{тә у}-1м² ден аудан тә уліктегі су шығ ын, литр (1, 0-0, 5л-ден

қ абылдауғ а болады.)

Т_тиім-цехтың тиімді жұ мыс уақ ыт қ оры, кү н (ІІІ 1 бө лімді қ ара)

S- цех еденінің ауданы.

Санитарлы техникалық қ ажет жылдық су шығ ыны келесі формула бойынша есептелінеді:

В_{сан тех}=

Мұ ндағ ы: Н_{тә у}-тә уліктік бір адамғ а кететін судың саны, (80-100л)

Ө німнің ө зіндік қ ұ нының калькуляциясын қ ұ ру

Есепке тү сініктеме:

1. 1, 2 баптар бойынша кө рсеткіштерді анық тау ү шін 9-кестені пайдалану керек;

2. «негізгі ө ндіріс жұ мысшылардың жалақ ысы» бапты 6-кестедегі есептеулердің негізінде алынады.

3. Жалпы шаруашылық шығ ындар І бапты есептемегендегі цех шығ ындарынан 15-20% мө лшерінде алынады. Ө ндірістік емес шығ ындар цех шығ ынларының соммасынан 2-3 % мө лшерінде алынады.

4. Жалпы ө ндірістік шығ ында 10-кестеден алынады.

5. Толық ө зіндік қ ұ н ө ндірістік ө зіндік қ ұ н, коммерциялық шығ ындар жә не қ осындалырынан тұ рады.

Калькуляция қ ұ ру бойынша есептеулер аяқ талғ ан соң 12-кесте тү ріндегі ө німнің бір данасының ө зіндік қ ұ нының қ ұ рылысы анық талады.

41 кесте – Жобадағ ы қ уат 12000 тонна/жылына

42 кесте – Ө німнің бір тоннасының ө зіндік қ ұ нының қ ұ рылымы

Жобаланушы цехтың экономикалық тиімділігін анық тау:

Аралық ө нім ө ндірісін жобалау арысында экономикалық тиімділік кө рсеткіштері есептелінеді: шартты жылдық ү немдеу, жылдық экономикалық тиімділік, капиталдық қ ұ йылымның ө телу мерзімі.

1. Жылдық экономикалық тиімділік

Э[(C_д+Е_Д*К_Д)-(С_ж+Е_ж*К_ж)]=[(23000+0.15*2650)-(22101.8+0.15*2588.17)]*12000=10890000 тең ге

2. Шартты жылдық ү немдеу

Э_{шартты жылдық} =(C_д-С_ж)*Ө Қ =(23000-22101.8)*12000=10778400 тең ге

3. Капиталдық қ ұ йылымның мерзім ө телуі келесі тү рде есептелінеді.

Т=К/П

Т=31058127, 2/10778400=2, 9 жыл

4. Капиталды қ ұ йылымның тиімді коэффициенті мерзім ө теу қ атынасына кері ө лшем болып табылады. Келесі формуламен анық талады:

Е=1/Т=1/2, 9=0, 34

Жобалаушы цехтың негізгі технико-экономикалық кө рсеткіштері

Жобаның экономикалық жә не технологиялық бө лімдерінде жү ргізілген есептеулердің негізінде негізгі технико-экономикалық кө рсеткіштердің мә лімет кестесі қ ұ рылады.

43 кесте – Жобаланушы цехтың негізгі технико-экономикалық кө рсеткіштері