Орталықтандырудың кодтық жүйелерін жіктеу және құру принциптері

Орталық тандырудың кодтық жү йелері темір жол кө лігінде қ ашық тық -тағ ы объектілерді басқ ару ү шін пайдаланылады. Оларғ а диспетчерлік орта-лық тандыру (ДО) мен станциялық кодтық орталық тандыру (СКО) жатады. Бұ л жү йелерде басқ ару посты мен басқ арудың желілік пункттерінде таң дама-лы қ ұ рылғ ылар орнатылғ ан, олар басқ ару жә не хабар беру бұ йрық тарын тізбектің жалпы желісі бойынша жіберілетін кодтарғ а тү рлендіреді. Қ абылдау аппаратурасында бұ л кодтар тү сініледі жә не басқ арушы объектілер немесе бақ ылау элементтеріне (индикация) ә сер етеді.

Диспетчерлік орталық тандыру. ДО жү йесі кө бінесе бір жолды темір жол желілерінде желілік пункттер деп аталатын аралық станциялардың бағ ыт-тамалары мен сигналдарын орталық постыдан басқ ару ү шін пайдаланылады. Бір орталық постыдан бір немесе бірнеше диспетчерлік учаскелердің желілік пункттерімен басқ аруғ а болады.

Диспетчерлік орталық тандыру пойыз диспетчеріне учаскеде пойыз қ озғ алысын басқ аруғ а жә не желілік пункттерде қ ажетті станциялар бойынша кезекшілердің қ атысуынсыз-ақ бағ ыттамалар мен сигналдарды тікелей басқ а-руғ а мү мкіндік береді. Пойыздар қ озғ алысын реттеудің тиімді қ ұ ралдарының бірі бола тұ рып, ДО учаскенің ө ткізу қ абілетін арттырады жә не жылжымалы қ ұ рамның айналымын жеделдетеді, локомотив жә не вагондар паркі қ ажет-тіліктерін азайтады жә не пойыздар қ озғ алысымен байланысты жұ мысшылар санын қ ысқ артуғ а мү мкіндік береді. Диспетчерлік орталық тандыруды тұ рғ ызуғ а шығ ындалғ ан қ аржы жылдам ө теледі.

ДО учаскелерінде ө ткізу қ абілетін арттыру ү шін бірқ атар жеке пункттер жолдары кө лденең сұ лбамен орналастырылады, бұ л пойыздардың ү здіксіз айырылысуына мү мкіндік береді. Бірқ атар жағ дайларда пойыздардың ү здіксіз айырылысуы мен ү здіксіз озуды жү зеге асыруғ а мү мкіндік беретін екі жолды ендірме тө селеді.

30-сурет - Диспетчерлік орталық тандырудың қ ұ рылымдық сұ лбасы

ДО қ ұ рылғ ылары кешеніне аралық тардағ ы автоблоктау, станциялардағ ы электрлік орталық тандыру жә не кодтық басқ ару аппаратурасы кіреді. Темір жолдарда ПЖДО (полярлық -жиіліктік диспетчерлік орталық тандыру), ЖДО (жиіліктік диспетчерлік орталық тандыру) жү йелерінің бірнеше модельдері, циклдік бақ ыланатын «Нева» жү йесінің диспетчерлік орталық тандыру қ ұ рылғ ылары пайдаланылады. Ең жаң асы «Луч» жү йесінің диспетчерлік орталық тандыру болып табылады.

Диспетчерлік орталық тандыру кезінде желілік пункттерде объектілерді басқ ару жә не олардың кү йін бақ ылау кодтық қ ұ рылғ ылар арқ ылы екі сызық тық сымдар бойынша жү зеге асырылады. Осымен қ атар, поездограф арқ ылы орындалғ ан пойыздар қ озғ алысының графигі автоматты тү рде жазылады. Диспетчерлік орталық тандырудың орталық посты ОП (30-сурет) учаскелік станцияда орналасқ ан жә не оғ ан П пойыздық диспетчер пульті мен учаскенің мнемосұ лбасы бар табло Т кіреді, олар ТБ телебасқ ару сигналдарын беру жә не телесигнализация ТС сигналдарын қ абылдаудың кодтық қ ұ рылғ ыларымен қ осылғ ан, ал олармен поездограф қ осылғ ан ПГ. Орталық пост байланыстың бір каналымен БК желілік пункттермен ЖП – аралық станциялармен байланысқ ан. Байланыс каналы ТБ жә не ТС бұ йрық тарын беру ү шін пайдаланылады.

Станциялық кодтық орталық тандыру. СКО жү йесі станциялардағ ы қ ашық тық тағ ы объектілерді, жол айырымдарын жә не станциялар алдындағ ы жеке пункттерді басқ аруда пайдаланылады. Станциялық кодтық орталық тан-дырулар ә р тү рлі постылардың кезекшілері арасындағ ы телефонмен сө йлесуді жоюғ а мү мкіндік береді, бұ л станция ішілік жұ мысты ұ йымдастыруды жақ сар-туғ а, сонымен қ атар кабельді ү немдеу арқ ылы орталық тандыру қ ұ рылысына жұ мсалатын шығ ынды азайтуғ а мү мкіндік береді. КСРО жолдары желісінде негізінен кодтық басқ арудың екі жү йесі пайдаланылады: полярлық код РПК-2 жә не станциялық код СКЦ-67. Кодтық орталық тандыруларғ а келесі талаптар қ ойылады: іс-ә рекет сенімділігі; жү йе сыйымдылығ ының басқ арылатын жә не бақ ыланатын объектілер санына сә йкес келуі; бұ йрық тардың ө ту жылдамдығ ы-ның жоғ арылығ ы; аппаратуралар мен желілік тізбек сымдарының аз шығ ындалуы. Станциялық кодтық орталық тандырулар аппаратура шығ ынын ө згерту арқ ылы жү йенің сыйымдылығ ын ө згерте алу мү мкіндігіне ие болуы тиіс.

Станциялық кодтық орталық тандырудың тиімділігі кодтық жә не тура басқ ару кезінде орталық тандырудың басқ ару жә не бақ ылау тізбектерін орнату шығ ынымен салыстыру арқ ылы анық талады. Кодтық орталық тандыруды енгізу тө мендегі тең сіздікті орындау кезінде мақ сатқ а сай болады:

мұ нда , — i-ші типті аспаптардың саны жә не олардың кодтық орталық тандыру кезіндегі орталық постыдағ ы жә не релелік будкадағ ы бағ асы;

п – кодтық орталық тандыруда пайдаланылатын аспаптар типтерінің саны;

— тура басқ ару кезіндегі бір /-ші кабельдің ұ зындығ ы жә не ұ зындық бірлігінің бағ асы;

т – станция зонасын тура басқ аруғ а арналғ ан кабельдер саны;

- кодтық басқ ару ү шін кабель ұ зындығ ы жә не ұ зындық бірлігінің бағ асы.

Кодтық басқ ару қ ұ рылғ ылары ө неркә сіптік кө лік жолдарында пайдаланылады. Бірқ атар кә сіпорындарда станциялық кодтық орталық тандыру-лар пайдаланылады (РПК-26, СКЦ-67). Бірақ ө неркә сіптік кө ліктегі диспетчерлік басқ ару маневрлік жұ мыстың ү лкен кө лемімен қ иындайды, бұ л диспетчер жү ктемесін есептеуді қ ажет етеді. Ө неркә сіптік кө лікке диспетчерлік орталық тандыруды енгізу кезінде темір жол желісі пойыздардың ү зіліссіз қ айта салынады, станциялар электрлік орталық тандырумен, ал аралық тар – автоблок-таумен жабдық талады.

Орталық тандырудың кодтық жү йелерінде ақ парат ұ сыну олардың қ ызмет ету сенімділігіне ә сер етеді. Кодтық орталық тандырулар ү шін селекция-ның келесі ә дістері қ арастырылғ ан: бө луші, кодтық жә не кодтық -бө луші. Селекцияның бө лу ә дісі кезінде ЦП жә не ЛП-ге жұ мыс жасаушы бө лгіштер синхронды жә не синфазалы орнатылады, бұ л байланыстың бір физикалық каналы бойынша уақ ыт бойынша бірізділікпен бірнеше объектілерге бұ йрық беруге мү мкіндік береді.

Кодтық жү йелерде бұ йрық тар полярлық жә не жиіліктік қ асиеттері бар ток импульстерімен беріледі. Полярлық қ асиеттер бұ рмалауғ а ұ шырай береді, бірақ байланыстың сымдық каналдарын жә не барлық пункттерде желілік батареялар-дың болуын талап етеді. Сондық тан қ азіргі уақ ытта кодтың полярлық белгілері бар кодтық орталық тандырулар (ПЧДЦ, РПК-2) тұ рғ ызылмайды жә не біртіндеп жетектерге ауыстырылады. Жиіліктік белгілердің артық шылық тары ә рбір импульс кезінде бірнеше жиілікті беру мү мкіндігі, яғ ни бірнеше белгілерді, сонымен қ атар байланыс каналдарында жиіліктік нығ ыздау мү мкіндігі.

Кодтық басқ ару жү йелерінің сыйымдылығ ы диспетчерлік орталық тан-дыру кезінде темір жолдың таң далынғ ан учаскесінің немесе станциялық кодтық орталық тандыру кезінде станция зонасының барлық объектілерін басқ ару мен бақ ылауды қ амтамасыз етуі тиіс. Кодтық селекция жә не кодты тұ рақ ты салмақ бойынша қ орғ ау кезінде жү йе сыйымдылығ ы

мұ нда п – бұ йрық тағ ы импульстер саны;

т – бұ йрық тағ ы белсенді импульстер саны;

k - жү йеде қ абылданғ ан импульстік белгілер саны.

Кодтық -бө лу селекциясы жә не кодтың тұ рақ ты салмағ ы арқ ылы бұ рмалаулардан сақ тау кезінде жү йедегі бұ йрық тар саны

мұ нда п_и – бұ йрық тағ ы орындаушы импульстердің саны.

ПЧДЦ жә не ЧДЦ жү йелерінің диспетчерлік орталық тандырулары ТУ жә не ТС сигналдарын берудің спорадикалық принципті жү йелері болып табылады, яғ ни ТУ сигналдары қ ажеттілікке қ арай беріледі, ал ТС сигналдары – бақ ыланып отырғ ан объектілердің кү йі ө згерген уақ ытта ғ ана. «Нева» жү йесінде ТС сигналдарын тұ рғ ызудың циклдік принципі пайдаланылады, мұ нда желілік пункттерде бақ ыланып отырғ ан объектілер туралы ақ парат ү здіксіз қ айталанатын циклдермен орталық пунктіге беріледі.

Пойызды қ абылдау жә не жө нелту маршруттарын белгілеу ү шін желілік пунктке екі ТУ кодтық сигналдарын жіберу қ ажет. Осы маршруттар белгілен-геннен кейін диспетчер маршруттың дайындығ ы жә не кіріс, шығ ыс бағ даршам-дарының ашылғ андығ ы туралы екі ТС кодтық сигналдарын алады. Сонымен қ атар, пойыз қ озғ алғ ан уақ ытта желілік пункт арқ ылы аралық тың, жақ ындау учаскесінің, қ абылдаудың бағ ыттамалы учаскесінің бос еместігі жә не кіріс бағ даршамының жабылғ андығ ы; аралық пен жақ ындау учаскесінің босауы, станциялық жолдың бос еместігі, жө нелту бағ ыттамалық учаскесінің бос емес-тігі жә не кіріс бағ даршамының жабылуы; станциялық жолдың босауы; қ ашық -тау учаскесінің бос болмауы; жө нелтудің бағ ыттамалық учаскесінің босауы жә не қ ашық тау учаскесінің босауы туралы ТС сигналдары беріледі. Сонымен, станция арқ ылы пойызды ө ткізу ү шін желі бойынша екі ТУ жә не 13 ТС сигналдарын берген жө н.

Кодтық желінің бір кү ндегі бос емес болу уақ ыты

мұ нда а — кодтық желінің қ осымша бос еместігін ескеретін коэффициент (ТУ сигналдарын қ айталап жіберу);

- ТУ басқ ару сигналы мен ТС хабар беру сигналдарын берудің толық уақ ыты;

- станция бойынша бір пойызды ө ткізуге қ ажетті ТУ жә не ТС сигналдарының саны;

m — учаскедегі станциялар саны (желілік пункттер);

N — учаске бойынша бір кү нде ө тетін пойыздар саны.

Желіні жү ктелеу коэффициенті

мұ нда =86 400 с – кү н уақ ыты.

ТС бұ йрық тарын беруді > 50% кідірту диспетчердің учаскедегі пойыздар қ озғ алысы туралы дұ рыс ақ паратын бұ затындығ ы анық талғ ан, бұ л учаскенің ө ткізу қ абілетінің тө мендеуіне ә сер етеді. Сондық тан диспетчерлік орталық тандыру жү йесін таң дау кезінде желіні жү ктеу коэффициентін тексеріп есептеу қ ажет.

ТС сигналын циклдік қ ұ ру принципі бар диспетчерлік орталық тандыру жү йелері ү шін желіні жү ктеу коэффициентінің маң ызы жоқ, бірақ мұ ндай жү йелер ү шін олардың қ ызмет ету сапасының критерийі ауысымдағ ы шұ ғ ыл жұ мыстың есептік уақ ыты

Т₃

мұ нда - диспетчерлік учаскеде орналасқ ан станция бастиектерінің саны;

— қ озғ алыстың екі бағ ытындағ ы пойыздардың бір кү ндегі орташа есеппен алынғ ан саны;

— учаскедегі жергілікті вагондардың максимум тасымалдар кезіндегі бір кү ндегі орташа есеппен алынғ ан саны.

Диспетчер жү ктемесінің нормасы бір кү ндегі Т_3Н = 1220 мин уақ ыты. Егер есептік уақ ыт Т₃ нормадан жоғ ары болса, онда учаске екі тә уелсіз шең берлерге бө лінеді.

Диспетчерлік орталық тандыру кезінде желілік пункттер жұ мысын басқ а-рудың бірнеше режимі бар: диспетчерлік, резервтік, жергілікті, маусымдық жә не автономды.

Резервтік басқ ару диспетчерлік орталық тандыру қ ұ рылғ ылары ұ зақ уақ ытқ а зақ ымданғ ан уақ ытта пайдаланылады. Бұ л жағ дайда диспетчердің телефонмен айтылғ ан бұ йрығ ы бойынша желілік пункт бастығ ына станция бойынша кезекші қ ызметі жү ктеледі. Ол арнайы кілтпен станциялық ғ имарат-тағ ы бағ ыттамалар мен станцияларды резервтік басқ ару пультін қ осады жә не резервтік басқ ару диспетчерлік басқ аруғ а жол бермейді. Осы пульттен бірқ атар жауапкершілікті командалар беріледі (маршрутты жасанды ажырату, рельс тізбегі істен шық қ ан уақ ытта бағ ыттаманы бұ ру, шақ ыру сигналдарын басқ ару), оларды кодтық желілермен беруге болмайды, себебі олар бұ рмалануы мү мкін.

Жекелеген бағ ыттамалар немесе бағ ыттамалар тобын жергілікті басқ ару желілік пункттерде маневрлер қ ажет болғ ан уақ ытта пайдаланылады. Бағ ытта-малар кодтық желі немесе резервтік басқ ару пульті бойынша жіберілетін арнайы бұ йрық арқ ылы жергілікті басқ аруғ а беріледі, олар берілгеннен кейін берілген аудандағ ы бағ ыттамалар жергілікті басқ арылуы ық тимал.

Маусымдық басқ ару жұ мыс қ арқ ыны жылдың белгілі бір маусымында кү рт ұ лғ аятын станция учаскелерінде қ олданылады. Бұ л ретте станция басқ ару-дың маусымдық режиміне ауыстырылады жә не резервтік басқ ару пультінен жү зеге асырылады. Диспетчер таблосына пойыздар қ озғ алысын жә не берілген станциядағ ы объектілер кү йін бақ ылау сақ талады.

Автономды режим диспетчерлік орталық тандыруы бар учаскелерде орналасқ ан, бірақ оларда диспетчерлік басқ аруды жү зеге асыруғ а мү мкіндік бермейтін, ү немі пайдаланылатын жұ мыс кө лемі ауқ ымды станцияларда пайда-ланылады. Мұ ндай станцияларда барлық пойыздық жә не маневрлік жұ мысты тұ рақ ты басқ ару электрлік орталық тандыру пультінен жү зеге асырылады, бірақ диспетчер командалық қ ызметтерін атқ арады, бұ л ү шін мұ ндай станциялар пойыздары арнайы кодтық сигнал арқ ылы жіберетін диспетчердің рұ қ сатын алғ аннан кейін жө нелтіледі.