Тұрақты ток релесі

РЕЛЕНІҢ Ә РЕКЕТ ЕТУ ПРИНЦИПІ ЖӘ НЕ ЖІКТЕЛУІ

Тұ рақ ты ток релесі ә рекет ету принципі бойынша электрмагниттік болып табылады, ал конструкциясы бойынша келесі тү рлерге бө лінеді.

НКШ, НШ, АНШ бейтарап релелері – бір зә кірі бар екі позициялы реле, ол орауыш бойынша кез келген бағ ытта тұ рақ ты ток ө ткен уақ ытта орауыш полюстарына тартылады, яғ ни бұ л релелер тұ рақ ты токтың полярлығ ына бейтарап болып табылады.

1-сурет - НКШ релесі

Бұ л релелердің барлығ ы сенімділіктің І класына жатады жә не қ алыпты жә не баяу ә сер ететін болуы ық тимал.

Бейтарап кіші габаритті штепсельді реле НКШ (1-сурет, а) ө зектен 4, оғ ан киілген орауыштардан 5 жә не 6, Г-тә різді мойынтұ рақ 2 пен қ арсы салмағ ы 3 бар зә кірден 7 тұ рады. Зә кірдегі қ ола таяныш 8 оның жабысуын болдырмайды, себебі ол зә кірдің тартылғ ан кү йде ө зек 4 полюсіне тиюіне кедергі жасайды. Екі тартқ ышы 9 бар зә кір тү йіспе жү йені басқ арады. Фронт тү йіспелері (Ф) 1 кү міспен толтырылғ ан кө мірден дайындалады, ал жалпы тү йіспелер (Ж) 11 мен сыртқ ы тү йіспелер (С) 10 кү містен жасалады. Материалдардың мұ ндай ү йлесімі фронттық жә не жалпы тү йіспелердің олар арқ ылы ү лкен ток жіберген уақ ытта пісуін болдырмайды.

Реле орауыштарында ток болмағ ан жағ дайда зә кір мойынтұ рақ тың салмақ кү шінің ә серінен тө мен тү скен жә не жалпы тү йіспелер сыртқ ы тү йіспелермен тұ йық талғ ан. Реле орауыштары бойынша кез келген бағ ытта тұ рақ ты ток ө ткен жағ дайда болат ө зекте магнит ағ ымы пайда болады, ол мойынтұ рақ пен зә кір арқ ылы тұ йық талады. Ө зек магниттеліп, реле зә кірі оғ ан тартылады, тартқ ыш 9 жоғ ары жылжиды жә не жалпы 11 жә не фронт тү йіспелерін 1 тұ йық тап, сыртқ ы тү йіспелерді 10 ажыратады.

Егер орауыштан ө тіп жатқ ан токты токтатсақ, магниттік ағ ын жоғ алады, зә кір тү седі, фронт тү йіспелері ажырайды, ал сыртқ ы тү йіспелер тұ йық талады.

Реле мен оның тү йіспелерінің шартты белгісі, сонымен қ атар, тү йіспелер-дің нө мірленуі 1, б-суретте кө рсетілген.

Жаң а РЭЛ электрмагнит релесі де (электрмагниттік ленинградтық реле) сенімділігі І класты релеге жатады. НКШ релесімен салыстырғ анда жаң а реленің коммутациялық ресурсы жоғ ары, дірілге тө зімділігі жоғ ары, ө лшемі мен массасы аз. Тағ ан немесе реле шкафында жаң а реле НКШ релесімен салыстырғ анда екі есе аз орын алады. Бұ л тағ андар санын қ ысқ артып, реле жайларының ауданын азайтуғ а мү мкіндік берді.

РЭЛ релесінің (2-сурет) екі тә уелсіз орамасы бар, олардың ә рқ айсысы ә р тү рлі ө зектерге орналастырылғ ан екі орауыштан тұ рады. Реленің магниттік жү йесі тармақ талғ ан, зә кір 5, мойынтұ рақ 1 пен екі ө зектен 11 тұ рады. Ө зектердің ә рқ айсысына екі орауыштан орнатылғ ан. Зә кір мойынтұ рақ қ а қ апсырма 6 арқ ылы бекітілген жә не реле жұ мыс жасағ ан уақ ытта еркін айнала алады. Зә кірге қ ола пластина 4 бекітілген, ол зә кір мен екі ө зек арасындағ ы саң ылауды қ амтамасыз етеді. Зә кірге салмақ қ осу ү шін екі жү к 3 бар, жү ктер зә кірге тақ тайшаның 7 иілісі арқ ылы бекітіледі.

2-сурет - РЭЛ релесі 3-сурет - Импульстік реле

Тү йіспелік жү йеде тә уесіз сегіз тү йіспе бар. Ә рбір ауыстырып қ осушы тү йіспе фронттық 8, жылжымалы 9 жә не сыртқ ы 10 тү йіспелерден тұ рады. Тү йіспелік жү йе мойынтұ рақ қ а бекітілген жеке торап тү рінде орындалғ ан. Тү йіспелер бір қ атарғ а орналастырылғ ан. Реле мө лдір қ алпақ пен жабылғ ан жә не пломбаланғ ан.

ИМШ полярланғ ан релелері – екі позициялы релелер. Олардың магниттік жү йесінде тұ рақ ты магниті бар, оның ә серінен зә кір реле орауышындағ ы ток бағ ытына байланысты бір кү йден екінші кү йге ауыстырылып қ осылады.

ИМШ релесі жылдам ә рекет етеді жә не сенімділігі ІІ класқ а жатады. Олар импульстік жұ мысқ а арналғ ан, магниттік жү йесі зә кірді бейтарап реттеу жә не басымдылық қ а реттеу арқ ылы орындалуы мү мкін, яғ ни ток ө шірілген жағ дайда ол бастапқ ы кү йге келеді.

Полярланғ ан импульстік реле автоматика мен телемеханика қ ұ рылғ ыларында кең інен қ олданыс тапқ ан, себебі оның сезімталдығ ы жоғ ары жә не ток импульстерінен жұ мыс жасау жылдамдығ ы жоғ ары. Импульстік релелер магниттік жү йедегі зә кір орнын реттеуге байланысты бір немесе бірнеше бағ ыттардағ ы токтардан жұ мыс жасайды, яғ ни ток бағ ытын талғ айды.

Импульстік кіші габаритті реле ИМШ (3, а-сурет) полюстік жалғ амалары 5 мен зә кірдің жылжуын реттеуге арналғ ан бұ рама тү ріндегі екі жұ п полюстік ұ штық тары 3, 4 жә не 6, 8 бар тұ рақ ты магниттен 10, ішіне жең іл зә кір 2 орналастырылғ ан жә не астың ғ ы жағ ынан металл негізге 1 бекітілген орауыштан 9 тұ рады. Тү йіспелік жү йе жылжымайтын қ алыпты Қ, ауыстырыл-ғ ан А жә не жылжымалы жеті тү йіспеден тұ рады. Зә кір мен тү йіспелерді ауыстырып қ осу орауыш арқ ылы ток импульсі ө ткен уақ ытта орын алады.

Импульстік реле мен оның тү йіспелерінің шартты белгілері 3, б-суретте кө рсетілген, онда реле орамасының плюс шық пасы мен тік полярлық тоғ ы ө ткен уақ ытта тұ йық талатын Н тү йіспесінің орны тік сызық пен кө рсетілген.

Орауышта ток болмағ ан жағ дайда (3, а-сурет) тұ рақ ты магнит туғ ызатын 10 магниттік ағ ын Фп. Солтү стік полюстан N оң тү стікке S полюстік ұ штық тар 6, 8 жә не 3, 4 арқ ылы ө теді. Магниттік ағ ынның Фп бө лігі зә кір 2 арқ ылы ө тіп, оны оң жақ та ұ стап тұ рады.

Зә кірі бейтарап магниттік реттелетін реле осылай жұ мыс жасайды. Зә кірдің магниттілігі басым реленің жұ мысы полюстік ұ штық тар (3, 4 жә не 6, 8) бұ рамаларын бейтарап сызық тан жылжыту арқ ылы ретке келтіріледі.

Бейтарап сызық тан жоғ арғ ы оң жақ жә не тө менгі сол жақ полюстік ұ штық тарын алу кезінде сол жақ қ а басым реттеу орын алады, ал бейтарап сызық тан жоғ арғ ы сол жақ жә не тө менгі оң жақ полюстік ұ штық тарды алғ ан уақ ытта – оң жағ ы басым реттеу орын алады. Бұ л ретте импульстік реле белгілі полярлығ ы бар импульстерден жұ мыс жасайды, жә не полярлығ ы басқ а импульстер оғ ан ә сер етпейді. Импульстік полярлық реленің осы қ асиеті тұ рақ ты токтың импульстік рельстік тізбектерінде жол релелерінің шектес рельс тізбектерінің оқ шаулаушы тү йіспелерінің тұ йық талуы кезіндегі жалғ ан жұ мысынан сақ тау ү шін пайдаланылады.

Ауыспалы ток импульстерінің қ абылдағ ышы ретінде ИМВШ релесінің орнына ИВГ релесі кең таралғ ан (тү зету приставкалы импульстік, герконды). ИВГ релесінің магниттік жү йесі бейтарап, онда ө зектің полюстік ұ штығ ында сынап магнитпен басқ арылатын геркон орналастырылғ ан (герметикаланғ ан тү йіспе). Геркон шыны баллоннан 5 тұ рады, оның ұ штарына жылжымайтын 4, 3 жә не жылжитын 7 жалпақ тү йіспе серіппелер дә некерленген. Магнит ө рісінің ә серінен жылжымалы тү йіспелік серіппе 7 сыртқ ы 3 тү йіспені ажырата, фронттық тү йіспені 4 тұ йық тай жылжиды. Тү йіспе бетке 2 геркон жұ мыс істеген уақ ытта ыжлжымалы тү йіспелік серіппе 1 капиллярлары бойынша ү немі сынап келіп тұ рады. Тү йіспелерді сынаппен ылғ алдандыру оларды тө мен жә не тұ рақ ты кедергімен қ амтамасыз етеді. Тү йіспелік серіппелер герметикаланғ ан жә не тотық пайды жә не ластанбайды, сондық тан герконның сенімділігі жоғ ары. Геркон релесінің іске қ осылу саны қ арапайым электрмагниттік релемен салыстырғ анда ондағ ан, тіпті жү здеген есе артық.

КМШ, КШ қ ұ рама релелер – бейтарап полярланғ ан жү йелі ү ш позициялы, бір бейтарап жә не бір полярланғ ан зә кірлері бар релелер. Бұ л релелердің бейтарап зә кірі бейтарап релелермен қ ұ рылысы мен жұ мыс жасауы бірдей, яғ ни оны ауыстырып-қ осу реле орамасындағ ы тұ рақ ты ток полярлы-ғ ына тә уелді емес. Полярланғ ан зә кірді бір кү йден екінші кү йге ауыстырып қ осу реле орамасындағ ы ток бағ ытына байланысты жү зеге асырылады. Қ ұ растырылғ ан релелерді қ оздыру кезінде ең бірінші полярланғ ан зә кір іске қ осылады, одан кейін барып бейтарап зә кір тартылады, ал реле орамасындағ ы ток полярлығ ын ауыстырғ ан уақ ытта бейтарап зә кір аз уақ ытқ а тү сіріледі.

Қ ұ растырылғ ан релелер сенімділігі І класс релелерге жатады, ал іске қ осылу уақ ыты бойынша – қ алыптыларғ а жатады.

4-сурет - КМШ релесі

Қ ұ растырылғ ан кіші габаритті реле КМШ (4, а-сурет) ө зектерге 2 кигізілген екі орауыштан 1 жә не 4, бейтарап зә кірден 7 жә не полярланғ ан 5 зә кір байланысқ ан тұ рақ ты магниттен 3 тұ рады. Бейтарап жә не полярланғ ан зә кірлер тартқ ыштар 6 жә не 8 арқ ылы тү йіспелерді ауыстырып қ осады. Қ ұ рас-тырылғ ан реле мен оның тү йіспелерінің шартты белгілері 4, б суретте кө рсетілген.

Осы ағ ындардың айырмашылығ ына байланысты зә кірді сол жақ ө зек ұ стап тұ рады.

Ө зін-ө зі ұ стайтын қ ұ растырылғ ан СКШ, СКПШ релелері – магниттік жү йелері бар ү ш позициялы релелер, магниттік жү йелері қ ұ растырылғ ан релелерге ұ қ сас, бірақ қ осымша арнайы бейтарап зә кірді реленің негізгі орауыштарындағ ы ток бағ ытын ө згерткен уақ ытта тартылғ ан кү йде ұ стап тұ руғ а арналғ ан ө зін-ө зі ұ стап тұ ратын магниттік жү йесі бар. Бұ л релелер сенімділігі І кластық релелерге жатады, ал іске қ осылу уақ ыты бойынша жай ә рекет етушілерге жатады.

Ө зін-ө зі ұ стап тұ рушы жү йе дегеніміз бейтарап зә кір тү йіспелерінің тө менгі бө лігінде орналастырылғ ан электрмагниттік реле. Ұ стап тұ рушы электрмагниттің зә кірі реленің негізгі магниттік жү йесінің бейтарап зә кірімен топса арқ ылы арнайы тартқ ышпен байланысқ ан.

Ө зін-ө зі ұ стаушы қ ұ растырылғ ан реленің жұ мыс жасау принципін қ арастырайық. Реле орауыштарындағ ы ток бағ ыты ө згерген уақ ытта магниттік ағ ын ө згереді, соның нә тижесінде қ осымша орамада 5 (5, а сурет) э.д.с. пайда болады, ол ұ стап тұ рушы электрмагнит 1 орауышында 2 ток импульс туғ ызады. Сондық тан соң ғ ының зә кірі 3 мен онымен байланысты бейтарап зә кір 4 біраз уақ ыт тартылғ ан кү йде ұ сталады.

Ө зін-ө зі ұ стаушы қ ұ растырылғ ан реле мен оның тү йіспелерінің шартты белгілері 5, б-суретте кө рсетілген.

5-сурет - Ө зін-ө зі ұ стаушы қ ұ растырылғ ан реле

КДРШ кодтық релелері – реле орамасындағ ы ток бағ ытына тә уелсіз жұ мыс жасайтын бір бейтарап зә кірі бар екі позициялы реле. Бұ л релелердің сенімділігі тө менгі класқ а жатады, ал іске қ осылу уақ ыты бойынша қ алыпты жә не баяу қ осылатындары болады.

Тұ рақ ты токтың барлық релелерінің кернеуі 12 немесе 24 В электр тізбектерінде жұ мыс жасауғ а арналғ ан.

Аталғ ан реле тү рлерінің негізгі электрлік сипаттамалары мыналар: зә кірді тарту кернеуі немесе тоғ ы, полярланғ ан зә кірді ауыстыру кернеуі, зә кірді тү сіру кернеуі немесе тоғ ы.

КДР жә не КДРШ кодтық релелері дегеніміз конструкциясы жең ілдетілген тұ рақ ты токтың электрмагниттік релелері. Кодтық релелерде магниттік жү йенің ү ші тү рі пайдаланылады: Г-тә різді мойынтұ рағ ы 6 бар (6, а-сурет) тармақ тал-мағ ан, П-тә різді мойынтұ рағ ы бар 6 тармақ талғ ан (6, б-сурет) жә не баяу жұ мыс жасайтын релелердегі кү шейтілген тармақ талғ ан.

КДР релесі (6, а-суретті қ араң ыз) орауыш 4 кигізілген домалақ ө зектен 5, мойынтұ рақ 6, зә кір 3, тү йіспелік серіппелерден 7 тұ рады.

Тү йіспелерді ауыстырып қ осу зә кірмен байланысқ ан бакелит пластиналар 2 арқ ылы жү зеге асырылады.

Ток орауыш арқ ылы ө ткен уақ ытта зә кір ө зекке тартылады, пластина 2 мен серіппе 1 жоғ ары кө теріліп, сыртқ ы тү йіспелерді ажыратады, фронттық тү йіспелерді тұ йық тайды. Токты ө шірген уақ ытта зә кір тү йіспелік серіппелер қ ысымының ә серінен тү сіп қ алады, фронттық тү йіспелер ажырайды, ал сыртқ ы тү йіспелер тұ йық талады.

6-сурет - Кодтық реле

КДР кодтық релелері негізінде трансмиттерлік релелер қ ұ рыстырылды, олар кодтық автоблоктау мен автоматы локомотивті сигнал беру қ ұ рылғ ыла-рында сигналдық кодтарды рельс тізбектеріне беруге арналғ ан.