Сублимация 12 страница

№30 Дә ріс

Тақ ырыбы: Практик психолог қ ызметіндегі девиантты жасө спірімдермен жұ мыс

1.Аддиктивті жә не деликвентті мінез-қ ұ лық

2.Девиантты мінез-қ ұ лық тың пайда болуына ә сер етуші факторлар

3.Девиантты мінез-қ ұ лық ты жасө спірімдермен қ арым-қ атынасорнату

Жасө спірімдердің дамуына ө зіндік сана жә не ө зіндік бағ асының қ алыптасуы маң ызды этап болып саналады. Бұ л кезде ө зінің қ ажеттіліктері мен қ абілетіне, қ ызығ ушылығ ы мен мінез-қ ұ лық тың мотивтеріне, ә серлері мен ойларына саналы қ атынас қ алыптасады. Ал, олардың ө зіндік бағ асы, ө зіне сенімділігі кө біне адекватты болмайды, кейбірі ө зін қ алыптан жоғ ары бағ аласа, кейбірі тө мен бағ алайды (сыртқ ы келбетіне, мү мкіндігіне т.б. қ арай).Ө тпелі кезең дегі басты психологиялық жаң а қ алыптасу кө пқ ырлы жә не қ айшылық қ а толы ересектік сезім болып табылады. Ө зін ересек санап, жасө спірім – қ амқ орлық қ а, бақ ылау жасауғ а, ересектерді ү нсіз тың дай беруге, сонымен қ атар, ө зінің пікірі бойынша ә ділетсіз жазағ а қ арсылық кө рсетеді. Қ арсылық ә ртү рлі формада кө рінеді: тың дамау, дө рекілік, қ ырсық тық, тұ йық тық т.б.Ә рқ ашан да кез-келген бір мінез-қ ұ лық ты бағ алау, оны қ андай да бір нормамен салыстыру арқ ылы кө рінеді. Қ алыпты мінез-қ ұ лық пен девиантты мінез-қ ұ лық қ а бағ а беруде тү рлі бағ ыттар қ арастырылғ ан. Нормоцентрлі, яғ ни адамның іс-ә рекетінің нормағ а ү йлесімділік тұ рғ ысынан бағ алануы - ә леуметтік, психологиялық, этномә дени, гендерлі, кә сіби, феномендік жә не нозоцентрлі (психиатриялық) адамның мінез-қ ұ лық тық ауру, психопотологиялық симптомдарын іздеу жә не табу позицияларын ұ станады (Ю.А.Александровский, С.А.Беличева) Ә детте, «норма» ұ ғ ымын статистикалық -адаптациялық тұ рғ ыдан қ арағ анда 2 белгісі бар: 1) массадан бө лінбейтіндігімен; 2) қ оршағ ан ортағ а кө бірек бейімделу.

Жасө спірімдердің жә не жастардың психикалық денсаулығ ы ересектерге қ арағ анда ө згеше болады. Қ андай мінез-қ ұ лық ты қ алыпты деп есептеп, қ андай жағ дайда психиатормен жұ мыс істеу керек? Осы сұ рақ тарғ а біріншіден, К.Леонгард пен А.Е.Личко зерттеулерін қ арастырсақ, мінез-қ ұ лық ерекшеліктері бір жағ ынан психикалық бұ зылыстарына, бір жағ ынан осы жас ерекшелігіне сай мінез акцентуациясына байланысты, мысалы: мінездің кейбір белгілері шектен тыс басым кө рінуі. Екіншіден, Л.С.Выготскиийдің пікірінше «норма» кө біне таза кү йінде кездеспейді, ә рқ ашан «қ алыпты емес» формалармен араласқ ан тү рде кездеседі. Сондық тан, қ алыпты жә не қ алыпты емес мінез-қ ұ лық арасында нақ ты шекара болмайды. Кейде ауытқ ушылық айтарлық тай айқ ын кө лемде кө рінген кезде біз қ алыпты емес мінез қ ұ лық туралы айта аламыз. Барлық қ алыпты емес мінез-қ ұ лық формасы бірнеше тү рлерге бө лінуі мү мкін:

4) қ ысқ а уақ ыттағ ы жә не кездейсоқ (аң даусыз сө йлеу, жаң ылысу, мастық кү ймен);

5) ұ зақ уақ ыттағ ы жә не тұ рақ ты жағ дай (невроздар, психоздар, жан аурулары);

6) мінез-қ ұ лық тағ ы ү немі кездесетін кемшілік.

Ә леуметтік ғ ылымда «норма» - бұ л интервал, «патологиялық» дең гей шекарасына жетпейтін ү йлесімді зона жү йесі (Е.Э. Смирнова, В.Ф. Курлов). Осы тұ рғ ыдан алғ анда «қ алыпсыздық» проблемасы шекаралық жағ дайда кө рінеді. Тұ тастай алғ анда, ә леуметтік норма – бұ л адамның денелік жә не ә леуметтік тіршілігіне шынайы қ ауіп тө ндірмейтін қ ұ былыс.

Проблемалы мінез қ ұ лық ты ә детте «девиантты», «ауытқ ығ ан» деп атайды. Психологиялық қ иындық тар, эмоционалды бұ зылыстар, мінез-қ ұ лық бұ зылыстары кө біне жасө спірімдерде жиі кездеседі. Жасө спірімдердің кө зқ арасы бойынша ересектерге «ауытқ ығ ан» болып есептелетін мінез-қ ұ лық ө здеріне қ алыпты жағ дайда кө рінеді. Мысалы, ө зін мойындатуғ а тырысушылық, шытырман оқ иғ аларғ а ұ мтылыс, рұ қ сат етілген шекара шең берінен асып кө ру (Л.Б.Ермолаева-Томина, В.С.Мухина, К.Г.Мяло, Д.И.Фельштейн, Л.Б. Филонов).Жасө спірімнің жаң алық тар іздеу белсенділігі жеке тұ лғ алық тә жірибесінің артуына, мінез-қ ұ лық ө згерістеріне жә не қ оғ амдағ ы ө мірге қ абілеті мен дамуына қ ызмет етеді. Бұ л тұ рғ ыдан қ арағ анда ауытқ ушылық мінез-қ ұ лық қ ажет жә не дұ рыс. Х. Ремшмид жасө спірімдік шақ та (есею кезең інде) қ алыпты жә не патологиялық мінез-қ ұ лық шекарасында тұ ру қ иын соғ ады деп кө рсетуі кездейсоқ емес. Сонымен, жасө спірімдік шақ та кү рделі деп саналатын 5 проблема бар:

І обьективті жағ ы – қ оғ амның балалар мен ересектерге қ оятын талабының ә ртү рлілігі. Зерттеулер кө рсеткендей, ересек пен балағ а қ оятын қ оғ ам талабында айырмашылық тар болатын болса, ө тпелі кезең қ иын ө теді. Кө птеген экономикасы тө мен мемлекеттерде бұ л талаптар арасында айырмашылық тар аз болғ андық тан, есею кезең і біртіндеп, білінбей ө теді. Ал, дамығ ан мемлекеттерде баланың жә не ересектердің мінез-қ ұ лқ ына қ ойылатын талаптар тек жоғ ары ғ ана емес, сонымен қ атар бір-біріне қ арама-қ айшы болса, мысалы: егер бала қ ұ қ ық сыз болса жә не одан ү лкен тілалғ ыштық ты талап етіп, ал ересектен керісінше жоғ ары дең гейдегі ынталылық жә не ө здігінен жұ мыстануды талап етсе; баланы жыныстық қ атынас туралы сұ рақ тардан қ орғ аштап отырса, бірақ сол уақ ытта ол мә селе ересектер ө мірінде маң ызды роль ойнаса т.б;

ІІ обьективті кү рделілік – осы периодтағ ы ө згерістердің тез ө туі, жасө спірімнің физиологиялық, психикалық ө згерісінің сыртқ ы ә серлерге реакциясы ретінде кө рінуі: жасө спірім мен ересек уақ ыт кезең інің ә ртү рлі масштабында ө мір сү реді де, олардың бір затқ а немесе қ ұ былысқ а кө зқ арасы мен бағ асы ә ртү рлі болады;

ІІІ обьективтілік жағ ы – жасө спірімдік кезең дегі негізі кү рделілік тә рбиенің кемшілігі. Балалық шақ та барлық іс-ә рекет ересектердің нұ сқ ауымен болып отыратындық тан, бұ л кемшіліктер білінбейді де, жасө спірімдік кезең ге ауысқ ан сайын ішкі талпыныстар оянып, оғ ан қ оршағ ан ортадан іс-ә рекеті балаларғ а қ арағ анда қ атаң дау бағ аланады да, одан алғ ан ә серінен эмоционалды сферасы бұ зылады. Тә рбиенің екінші бір кемшілігі жауапкершіліктің болмауы, яғ ни адам ө з іс-ә рекетінің жауапкершілігін сезіне алмау немесе сезінгісі келмеу. Келесі маң ызды кемшілігі - ә сіресе жасө спірім шақ та кө рінетін ө зіне деген сенімділіктің жоқ тығ ы, мазасыздық тың жоғ арылауы.

Айналасындағ ылардан қ олдаудың, назардың (кө ң іл бө лушіліктің), мейірімділіктің жетіспеушілігі – сенімсіздікті, қ ауіптілікті, қ орғ ансыздық сезімдерін қ алыптастырады. Жасө спірімнің заң ғ а қ арсы жолғ а тү суінің негізгі себептернің бірі қ оғ аммен байланысының жетімсіздігі немесе ү зілуі. Яғ ни, ө зімен тіл табысатын нақ ты адамның болмауы, ол ү шін адамдардың беделінің болмауы немесе ө зіне ә ділетсіз қ арауы. Тағ ы бір себебі, ө зінің қ оғ ам мү шесі екендігін сезінудің жеткіліксіздігі. Ө зін қ оғ ам мү шесі екендігі толық сезінбегендіктен сенімділік арттыратын басқ а тә сілдер тауып, қ оршағ ан ортамен байланыс нашарлай береді. Осылайша, ө з орнын таппай жү ргенде, қ ылмыстық ә лем ортасы адамымен кездейсоқ немесе ә дейі кездесіп, байланысқ а тү седі де, белгілі бір дең гейде ө зін сол ұ жымның мү шесі ретінде сезініп, олардан ө зіне деген қ олдау байқ ап, ө зіне деген сенімділік ұ ялайды.

ІV Ө тпелі кезең нің кү рделілігінің тағ ы бір себебі, жыныстық жетілудегі психологиялық ө згерістер. Дә л осы кезең де адамда жыныстық ерекшелік шынайы ә леуметтік маң ыз алады. Жыныстық жетілу тез жә не қ арқ ынды кө рінеді. Жасө спірім алғ а қ оятын мақ саттарын айқ ындай бастайды: ө мірлік жоспарлары, кә сіп таң дау, болашақ жанұ ялық жағ дайы. Сыртқ ы физиологиялық ерекшеліктері ө зі ү шін маң ызды роль атқ арады. Егер жасө спірім (ер бала) маскулиндігін жетімсіз деп санаса, орнын толтыру мақ сатында темекі шегіп, алкогольге ә уестенуі мү мкін.

V обьективті кү рделілік – жасө спірімнің жанұ я жағ дайларының айырмашылығ ын бірітіндеп сезінуі. Ә р жанұ яның ө зіндік тә ртібі бар жә не ә р жанұ яның балаларына қ оятын талабы да бірдей емес. Жасө спірімдердің ұ жымдық ө мірдегі қ ызығ ушылығ ы артып, бір-бірінің жанұ ясы туралы, т.б. мә селелер бойынша пікір аламасады.

Психологиялық ә дебиеттерде жасө спірімдік шақ «конфликтіліер периоды» деп қ арастырылуы жайдан-жай емес. Конфликтілі жағ дайды талдауда, ересек пен жасө спірім арасында ө зара тү сіністіктің болмауы, ересектердің қ атаң талабы жасө спірімде белсенді қ арсылық тудырып, ә р тү рлі дең гейдегі мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ы кө рінуі мү мкін.

Девиантты мінез-қ ұ лық – қ оғ амда бекітілген нормаларғ а қ арсы қ ылық тар жү йесі немесе жеке қ ылық тар. Ә леуметте қ олдау таппайтын қ ылық тар: қ ылмыстық іс-ә рекет (бұ зақ ылық, зорлық, ұ рлық, қ арақ шылық т.б.) жә не жө нсіз іс-ә рекет (алкоголге, есірткіге, агрессияғ а бейім қ ылық тар, жыныстық қ атынастағ ы ауытқ ушылық тар т.б.).

Девиантты мінез-қ ұ лық тү сінігіне анық тама берер болсақ: ол «қ алыптан ауытқ ығ ан» деген мағ ына береді. Ж. Н. Вайзман мінез-қ ұ лқ ы қ иын жасө спірімдердің ерекшеліктерін зерттеу нә тижесінде оларды ү ш топқ а бө лді:

Адамның индивидуальды психологиялық ерекшелігінің табиғ аты, тұ қ ымқ уалаушылық тың ролі жә не оның орта жағ дайына қ алыптасуын зерттейтін ғ ылым- психогенетика.

Психогенетиканың негізгі міндеті-психиканың қ алыптасуындағ ы генотиптің ролін айқ ындау. Психогенетика жү йелі тү рде биологиялық, адам генетикасы, психофизиологиялық генетика, социология, мінез-қ ұ лық генетикасы, психология, педагогика т.б.ғ ылымдардың деректеріне сү йенеді.

Ең алғ ашқ ы мінез-қ ұ лық генетикасы туралы ілім- Чарльз Дарвиннің эволюция теориясы. Ол теорияның мә ні- ә рбір тіршілік иесі морфологиялық жә не денелік белгілері жағ ынан ө згеріске енеді жә не бұ л ө згерілу тұ қ ымқ уалайды, сонымен қ атар тіршілік ү шін кү реседі.

Ф.Гальтон. В.Бэтсон, Э.Татумом, Т. Морган, С.А.Суханова, Т.П.Юдина, В.В. Бунака, Г.В. Соболева генетика саласында тү рлі зерттеулер жү ргізіп, ондағ ы биологиялық факторлардың ролін айқ ындауғ а тырысты.(3)

Л.С. Выготский ғ ылымда бірінші рет адамның психофизиологиялық дамуындағ ы дағ дарыс кезең дерін жү йеледі. Л.С. Выготскийдің анық тауы бойынша дағ дарыс кезең дері - адам ағ засына қ айта қ ұ ру жасап, оның биология, психология, жә не ә леуметтік сапаларына ерекше ө згешеліктер енгізеді. Осы кезең дердің бірі пубертант –жыныстық жетілу кезең і.

Генотиптік бағ дарлама бойынша бұ л кезең де жасө спірім ағ засында кө птеген гендер белсенді жұ мыс жасай бастайды. Олар екінші жыныстық белгілердің қ алыптасуына жауап береді. Осы жаста айқ ын ө згерістер пайда болып, ол кө п жағ дайда жасө спірім мен ү лкендер, ата-аналарының арасында конфликтінің туындауына ә серін тигізеді.

ХХ ғ асырдың басында Т.Циен «жасө спірімдік кезең - бұ л адамның патологиялық тұ қ ымқ уалаушылық қ а соғ ылу жартасы болып табылады» деген. Бұ л жерде патологиялық тұ қ ымқ уалаушылық деген- ол ауру емес ө згелерге қ арағ анда жасө спірімдердің мінез-қ ұ лқ ындағ ы тә рбиелеуге қ ыйындық ә келетін сапалардың кө рінісі болып табылады. Ағ зада негативті қ ұ былыстар пайда болып, оларда жү рек тонусы тұ рақ сыз, артериальды қ ысымының жоғ арылауына ә келеді. Соның нә тижесінде қ ұ лау, бас айналу, бас ауру кө п кездеседі. Олардың бә рі жасө спірімнің эмоциональды тұ рақ сыз, ө те ашушаң, ө шпенділік сезімдерінің пайда болуына ә сер тигізеді.

Қ азіргі кезең де кә мелетке толмағ андардың арасында тә ртіп бұ зушылық, зиянды ә деттермен айналысу, ұ рлық, қ ылмыс жасау сияқ ты ә рекеттер кө п кезедеседі. Олардың пайда болу табиғ атына ү ң ілетін болсақ кө птеген ғ алымдар басты ролді тұ қ ымқ уалаушылық алады деп есептейді. Мә селен; алғ ашқ ыда лонгитюдті зерттеу жү ргізген кезде жасө спірімдер арасындағ ы болатын ә леуметке қ арсы мінез-қ ұ лық қ а тұ қ ымқ уалаушылық тың ә сері 0, 07 болса, ал ә леуметтік ортаның ә сері 0, 31 болғ ан. Біраз уақ ыттан кейін қ айта зерттеген кезде қ оршағ ан ортаның ә сері 0, 05 болып, ал

тұ қ ымқ уалаушылық тың ә сері 0, 43 болғ ан.

Психогенетика ғ ылымында кө п тарағ ан ә дістердің бірі- егіздер ә дісі.

Егіздер ә дісі арқ ылы қ ылмыстық ә рекетке бару монозиготалы егіздерде жоғ ары болатындығ ы анық талды. Мысалы, бір зерттеуде қ ылмыстық ә рекет монозиготалы егіздерде 71% болса, дизиготалы егіздерде 34%.

Ә леуметке қ арсы мінез-қ ұ лық жағ дайында «генотип-орта» деген реактивті корреляция жақ сы мысал бола алады.

Мінез-қ ұ лық тың ауытқ ушылығ ын себептерін анық тау мақ сатындағ ы зерттеу жұ мыстарын жү ргізген кезде, ең алдымен оның мотивтерін; себептері мен шарттарын; дамуына мү мкіндік туғ ызатын жағ дайды; алдын-алу жә не болдырмау жолдарын қ арастыру керек. Мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ының пайда болуына заң дық жә не қ ұ лық тық сананың кемшіліктері, жеке тұ лғ алық қ ажеттіліктің қ ұ рамы, мінез-қ ұ лық ерекшеліктері, эмоционалды ерік-жігері маң ызды роль атқ арады. Жасө спірімдік шақ тағ ы мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ының алғ ашқ ы белгілерінің кө рінуі: интеллектуалдық дамудың тө мен дең гейі, тұ лғ аның толық дамып аяқ талмауы, жанұ яның, айналасындағ ы адамдардың теріс ә сері, т.б. байланысты.

Жасө спірімдік шақ – жеке тұ лғ аның қ алыптасуына ә сер ететін дағ дарысты этаптардың бірі. Жыныстық жетілу кезең і - жасө спірімдік шақ та мінез-қ ұ лық ерекшеліктері кө рінеді: эмансипация (азаттық іздеу), қ ұ рдастарымен топтасу, ә уестіктің артуы (хобби), имитация (еліктеу), жыныстық қ ызығ ушылық тың қ алыптасуы. Дә л осы реакциялар психоактивті заттарды пайдалануды қ алыптастыратын факторлар болуы мү мкін.

Эмансипация реакциясы – қ амқ орлық тан, бақ ылаудан, басқ арудан, ата-анасы тарапынан болатын қ орғ аушылық тан, тә рбиешілерден, мұ ғ алімдерден, жалпы тә ртіп, заң, ереже орнатқ ысы келетін ересектерден тә уелсіздік алғ ысы келу ұ мтылысы. Ересектерге ұ найтын, бағ аланатын нә рселердің бә рі жасө спірімдер ү шін маң ызы жоқ. Эмансипация реакциясы белгілі бір адамдарғ а (ата-анасына, мұ ғ алімдеріне т.б.) немесе жалпы ересектерге бағ ытталуы мү мкін. Егер, эмансипация реакциясы қ ұ рдастарымен топтасу реакциясымен ү йлесімділік тапса, онда жастар бү лікшілігі дең гейіне жетуі мү мкін. Эмансипацияда кө рінетін мінез-қ ұ лық формасы «азаттық пен улану» деген атқ а ие болғ ан. «Азаттық пен улануда» жасө спірім ө зінен бұ рыннан бері талап етілетін нә рселерге қ арсы тұ рады: ө зіне рұ қ сат етілмейтін нә рсеге ұ мтылады. Сондық тан, «азаттық пен улану» бә рін байқ ап кө руге, есіріткі заттардың ә серін байқ ап кө руге ұ мтылыс тударатын аддиктивті мінез-қ ұ лық қ алыптастырады;

Ә уестену реакциясы (хобби) – эмансипация реакциясына қ арағ анда аддиктивті мінез-қ ұ лық тың пайда болуына кедергі келтіреді. Сонымен қ атар, тұ рақ ты қ ызығ ушылық тың пайда болуы жә не ә уестену – ересек жасө спірім жә не жастық шақ тағ ы алкоголді ішімдік қ абылдауды тоқ татуғ а ә серін тигізеді. Ә сіресе, теріс факторларғ а қ арсы тұ ратын интеллектуалды – эстетикалық хобби (ә дебиет, музыка, сурет, тарих, философия т.б.); денелік-мануальды хобби (дене кү шін дамыту, ептілік, спортта жоғ ары жетістіктерге жету т.б.); тағ ы бір хоббидің ерекше тү рі – ақ параттық – коммуникативтілік. Жасө спірімдер барлық уақ ыттарын қ ұ рдастары арасында мағ ынасыз қ арым-қ атынаспен ө ткізеді, мақ сатсыз бірнеше сағ аттар бойына интернетте саяхат жасаумен отырады, ешқ андай интеллектіні дамытпайтын маң ызы аз ақ парат алмасады немесе алады;

Имитация реакциясы (еліктеу)– бұ л жасө спірімге жағ ымды ә сер туғ ызатын, шектен тыс қ адір тұ тып, қ ұ дайындай табынатын кумирінің мінез-қ ұ лық, іс-ә рекетіне, қ арым-қ атынас ү лгісіне, киіміне, талғ амына еліктеуге ұ мтылысы. Имитация обьектісі - эстрадалық жә не музыка жұ лдыздары, киноактерлер, кез-келген танымал тұ лғ а немесе ө з ортасындағ ы бедел мен сыйластық қ а ие кө шбасшысы болуы мү мкін;

Жыныстық қ ызығ ушылығ ының қ алыптасу реакциясы – белгілі бір мө лшерде психоактивті заттарды байқ ап кө ру немесе ү здіксіз қ олдануғ а ә серін тигізуі мү мкін. Эфедрин жә не эфедрин қ оспасы бар препараттар жыныстық қ абілетті кү шейтетін қ ұ рал болғ андық тан, жыныстық қ арым-қ атынас жасайтын жасө спірімдер оны қ олдануы мү мкін. Жасө спірімдік ортада конопля препаратын тарту потенцияны жоғ арылатып жә не жыныстық сезімді ерекше тартымды қ уатты етеді деген пікір болады

Жыныстық жетілу кезең і жасө спірімнің жекелік жә не мінез-қ ұ лық тық дамуына белсенді тү рде ә сер етеді. «менде ө згелердікіне ұ қ самайды» деген ой мазасыздық қ а, эмоционалды қ ысымғ а ә келеді.

Ер балаларда «маскулинділік», қ ыздарда «фемининділік» белгілер қ алыптасады. «Маскулинділікті» жоғ арылатуы ү шін дө рекі, агрессиялы, деликвентті мінез-қ ұ лық кө рсетіп, формальды емес топтардың қ алыптасуына ә сер етеді.

Соң ғ ы 2-3 онжылдық та жыныстық мораль еркіндігіне жә не жасө спірімдер арасында жыныстық қ арым-қ атынасты ерте бастауғ а ұ мтылыс кө рініп отыр. Жыныстық ө мірді ерте бастауғ а жасө спірімдік эмансипация (тә уелсіздік, бағ ынбаушылық) жә не порнографиялық ақ парат кө здерінің қ ол жетімділігі себеп болып отыр;

Қ ұ рдастарымен топтасу реакциясы – қ ұ рдастар тобы біріншіден, ересектерден ала-алмайтын ақ парат кө зін алушы маң ызды жол болып табылады; екіншіден, ө зара қ арым-қ атынастағ ы жасө спірімнің ө зін жә не қ оршағ ан адамдарды танитын жаң а форма; ү шіншіден, бұ л топта жанұ ясынан таба алмайтын эмоцияналды байланыстың жаң а тү рін алады.

Мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ына ген мен қ оршағ ан орта ө з ә серін тигізеді. Отбасылық зерттеулерде ауру немесе белгілердің отбасылық агрегациясы зерттеліп, кейін мұ рагерліктің мү мкін тә сілдері талданады. Отбасылық зерттеудің шектеуі олардың генотип пен жалпы орта ық палының арасына шекара жү ргізуге қ абілетсіздігі болып табылады. Оның себебі жалпы отбасылық ортаның да, жалпы геннің отбасылық ұ қ састығ ы да болып табылады. Егіздерді немесе асыранды балаларды қ олдану генетикалық жә не орта ық палын ажыратуғ а мү мкіндік береді. Егер асырап алу ө мірдің ерте кезең інде жү зеге асса, онда жалпы ортаның ә сері биологиялық туыстары ү шін аз мү мкін болып, отбасылық ұ қ састық толық тай жалпы генмен анық талады. Алайда асырап алу туралы ақ парат қ ұ пия болып, пренатальды кезең дегі селективті асырау мен отбасылық ортаның бірлестігі асыранды балаларды зерттеуде алынғ ан мә ліметтерді бұ рмалауы мү мкін. Осы себептерге байланысты егіздерді классикалық зерттеу мінез-қ ұ лық генетикасындағ ы танымал бағ ыт болып табылады. (2)

Мінез-қ ұ лық генетикасында генетикалық жә не орта факторлардың келесідей кө здері қ арастырылады:

Аддитивті генетикалық ық пал (А) белгілерге ә сер ететін барлық локустағ ы жеке аллельдердің суммарлы эффектісін ұ сынады.

Бір локустағ ы (доминанттылық, D) немесе ә ртү рлі локустағ ы (эпистаз) аллельдер арасындағ ы ө зара ә рекетті кө рсететін аддитивті емес генетикалық ық пал.

Отбасы мү шелеріне жалпы ортаның ық палы (жалпы, жү йелі, ажыратылғ ан орта дисперсиясы, С), мысалы, балалық шақ тағ ы емдом, отбасының ә леуметтік-экономикалық жағ дайы, тә рбиелеудің бірдей стилі, ауру немесе ата-анасынан айырылу.

Отбасы мү шелерінің арасындағ ы айырмашылық тың нә тижесі болып табылатын қ оршағ ан ортаның жеке ық палы (Е), мысалы, бақ ытсыз жағ дайлардан, ата-ананың балағ а ә ртү рлі қ атынасынан, ә ртү рлі жатырішілік дамуындағ ы қ иындық тар, қ ұ рдастар тобының ә ртү рлі ық палы жә не ө лшем қ ателіктері. Белгілердің жалпы фенотиптік дисперсиясы осы дисперсия компоненттерінің саны болып табылады. Егіздер бойынша мә ліметтері арқ асында дисперсияның ә ртү рлі компоненттерін орнатуғ а болады, ө йткені МЗ жә не ДЗ егіздер корреляциясының ә ртү рлі дең гейі генетикалық компоненттер арасында, бірақ корреляцияның бір дең гейі орта компоненттерінің арасында. МЗ егіздерде екі аддитивті жә не аддитивті емес генетикалық компоненттер ү шін 1-ге корреляция тә н болса, ДЗ егіздердің корреляциясы жә не -ге тең. МЗ жә не ДЗ екі егіздер жұ бында да қ оршағ ан орта отбасы мү шелеріне жалпының ә сері ү шін 1-ге тең корреляциясы бар, бірақ Е – екі егіз жұ бы ү шін де корреляция жү ргізбейді. МЗ егіздердің арасындағ ы фенотиптік айырмашылық қ оршағ ан ортаның жеке ық палынан мү мкін болғ андық тан, бұ л жеке ортаның компонентін орнатуғ а мү мкіндік береді. МЗ жә не ДЗ егіздер ү шін қ оршағ ан ортадағ ы ұ қ састық дең гейі шамамен бірдей деп болжасақ, онда МЗ жә не ДЗ егіздер арасындағ ы кез келген қ осымша ұ қ састық ты МЗ егіз бірдей геннің ү лкен пропорциясына жатқ ызуғ а болады, яғ ни аддитивті генетикалық компонент орнатуғ а мү мкіндік береді. Отабсы мү шелері ү шін жалпының компонентін орнату МЗ егіздер корреляциясының айырмашылығ ынан жә не орнатылғ ан аддитивті генетикалық компонент ә рекетінен болады.

Психикалық дамудың ауытқ ушылығ ын зерттеу медициналық генетикалық зерттеу пә ні болды. Осы жұ мыстан алынғ ан нә тижелерге сә йкес психикалық бұ зылыстар ә ртү рлі дең гейде тұ қ ымқ уалаушылық факторлармен байланысты, жә не жоғ ары тұ қ ымқ уалайтын (70% жә не жоғ ары) жә не орташа тұ қ ымқ уалайтын (30-60%) бұ зылыстарды ажыратуғ а болады.

7. ПӘ НДІ ОҚ У БОЙЫНША Ә ДІСТЕМЕЛІК НҰ СҚ АУЛАР.

Практикалық сабақ тарғ а ә дістемелік нұ сқ ау.