Сублимация 11 страница

Бозбалалық шақ деген ұ ғ ым ә рқ ашан да ө тпелі кезең, жыныстық жағ ынан жетіту болып табылатын физиологиялық процесс деген ұ ғ ыммен тығ ыз байланысты. Физиологиялық бұ л процес шартты тү рде екі фазағ а бө лінеді:

а) пубертаттық кезең нің алдындағ ы немесе дайындық кезені;

ә) ө зіндік пубертаттық кезең, бұ л кезең де жыныстық жетілудің

негізгі процестері жү зеге асырылады;

б) пубертаттық кезең нен кейінгі кезең, бұ л кезде адам ағ засы толық физио-биологиялық жетілу дең гейіне жетеді.

Егер осы бө лінулерді ә деттегі жас мө лшері бойынша біріктіріп қ арайтын болсақ, пубертаттық кезең нің алдындағ ы кезен жасө спірімдік шақ қ а дейінгі кезенге сә йкес келеді.Қ азіргі жоғ ары сыныптағ ылардың дене жетілуі мен психикалық дамуы жағ ынан бұ дан он жылдан бұ рынғ ы қ атар қ ұ рдастарынан айтарлық тай жоғ ары, бұ л жастағ ылар ө здерін кө п жағ дайда ересектер санатымызда деп есептейді.Адамның ә рбір жас шамасы айнала шындық пен тікелей қ атынаста болады, сондай-ақ ә рбір жас шама адамның ө мірінде ө з ерекшелігімен маң ызды орын алады. Сондық тан ә рбір жас кезең нің ө зіндік мә нін, сипаттамаларын зерттеу, білу болашақ ұ рпақ ты ө мірге дайындау ғ ана емес, баланы ә р жас шамасына сай, оның талап-тілегімен санасып, нақ тылы мақ сатқ а бағ ыттауымен байланысты. Халық тың педагогикада қ азақ халқ ы адамның ө мірін балалық шақ -қ озы жасы деп бірнеше кезең ге бө лген. Қ азақ тың ө мірі малмен тығ ыз байланысты болғ ан мысалы; балалық кезең І жастан 10 жасқ а дейін осы кезде баланың сана-сезімі дамиды. Қ озы жас 10-15 жастың арасы адамғ а ақ ыл-ой кіреді. Қ ой жасы 15-25-тің арасы, мінез-қ ұ лық пайда болып қ алыптасады. Жылқ ы жасы 25-40-тің арасы, одан ү йлі-баранды болып халық тың ә дет-ғ ұ рпына араласады. Патша жасы 40-тан жоғ ары, ел болып, қ оғ амның салт-дә стү рін сақ тап мемлекет басқ аруғ а қ ұ қ ығ ы бар [9].

Л.С.Выготский ө з-зерттеуінде ә р жас шаманың басталуы ерекше, тек қ ана сол жас кезең ге лайық ты, бала мен орта арасындағ ы қ айталанбайтын қ арым-қ атынас орнай бастайды деген пікірді білдіреді.Оқ ушылардың ө з ө мірінің келешегі мен жоспарлары, дү ниетанымының негізі қ алыптасады, ө мірге деген ө зіндік кө зқ арасы, ө мірдегі ө зінің орны айқ ындалады. Тә рбиешілер жү ргізетін бұ л кезең дегі мақ сатты тә рбие ө зінің айқ ындаушылық қ ызметін атқ аратын болса да, дә л осы кезде жеке тұ лғ аның ө з белсең ділігі, оның ә ртү рлі қ ұ былыстарғ а бағ а беруі, ә леуметтік келең сіздіктерге қ арсы ық пал ете білуі айқ ын кө рініс береді, тіршілік талап ететін жә не ө зінің ә леуметтік байланыстары кең еюіне орай міндетті тү рде пайда болатын кү рделі жағ дайлардан шығ удың дұ рыс жолын таба біледі [10].

Қ азіргі жағ дайда ө зін-ө зі анық тау мә селесін мамандық талғ ан ө зін-ө зі анық таусыз толық деп айту қ иын. Ө зін-ө зі анық тау мә селесіндегі барлық сұ рақ тар ішінде психологияда мамандық талғ ан ө зін-ө зі анық тауда толық жауаптар берілген С.П.Крягже алғ ашқ ы кезең ге мамандық талғ ан ө зін-ө зі анық тау екі тү рге бө лінеді деп кө рсетеді, яғ ни белгілі мамандық таң дау немесе мамандырылғ ан мектеп таң дау [11].

С.Л.Рубинштейн бойынша ө зіндік анық талу сыртқ ы себептің ішкі ә серге байланысты болып табылады. Сыртқ ы себептелу “сыртқ ы детерминация” ә леуметтік шарт, жеке тұ лғ аның ә леуметтік детерминациясын анық тайды. Бұ л жағ дайда жеке анық тама жеке детерминация болып табылады [12].

Сондай-ақ, Л.И.Божович жұ мыстары да ө зін-ө зі анық тауғ а психологиялық анық тама береді. Біріншіден, ө зін-ө зі анық тау қ ажеттілігі онтогенез ө зегінде яғ ни жасө спірім кезең і мен жастық шақ кезең інде пайда болады. Екіншіден, ө зін-ө зі анық тау қ ажеттілігі тұ лғ аның ө зі жә не айналасы туралы тү сінігін жү йелеу ретінде қ арастырылады. Ү шіншіден, ө зін-ө зі анық тау болашақ та мамандық таң дауғ а байланысты. Осылайша, Л.И.Божович ө зін-ө зі анық тауда екі жақ тылық ты кө рсетеді, бір жағ ынан ол мамандық таң дауда, болашағ ын жоспарлауда қ ажет болса, екінші жағ ынан ө зінің ө мір сү ру мағ ынасын іздеу болып табылады [13]. Оқ ушылардың жас ерекшелігіне қ арай жә не олардың кә сіби қ ызығ ушылығ ының қ алыптасу дә режесіне қ арай, ө мірлік жоспары мен ү лгерім дә режесіне қ арай дифференциалды жә не жеке қ атынас болып табылады. Оқ ушыларды топқ а дифференциалды тү рде бө лу ә р топтың мамандық таң даудағ ы ә сер ету жағ дайларын толық ә рі нақ ты анық тауғ а мү мкіндік береді, яғ ни бір топқ а ә сер ету жағ дайлары нә тижелі болса, келесі бір топқ а нә тижесіз болуы мү мкін. Сондай-ақ дифференциация жеке қ атынастың іске асуына жағ дай туғ ызады [14]. Ә дістемелік сипат идеясына оқ ушыларғ а кә сіби бағ дар беру жұ мысына дифференциалды қ атынас жатады. Мұ нда оқ ушыларды ө мірлік жә не кә сіби жоспарларына орай алдын-ала топтарғ а классификациялау жә не осы топтардағ ы сә йкес тә рбие жұ мыстары қ арастырылады. Дифференциялды қ атынас кә сіби бағ дар жұ мысын дұ рыс ә рі жемісті болуына септігін тигізеді. Сондай-ақ кә сіби бағ дардың ә дістемелік сұ рақ тарына кә сіби бағ дар жү йесін дамыту мен анық тау сұ рақ тары да жатады. Жалпы білім беретін жә не кә сіби мектептердің реформасының негізгі бағ ытының кө птеген мақ саттарының ішінде оқ ушылардың кә сіби бағ дарын жақ сарту мақ саты да кө зделген [15].

Кә сіби бағ дардың ә дістеме тү сінігі ретінде кә сіби ө зін-ө зі анық тауды ғ ылыми зерттеу мә селесінің ә дісі, қ ұ рылымы жә не негізгі жағ дайы туралы сондай-ақ жастарғ а болашақ мамандығ ын таң дауғ а тұ лғ алық жә не қ оғ ам кө зқ арастарының практикалық ә дісі деп қ арастыруғ а болады [16]. Кә сіби бағ дар жұ мысының қ ұ рылымының негізіне концептуалды идеялар сипаты жатады. Соның бірі-мамандық ты дұ рыс таң дау ү шін тұ лғ аны диагностикалық зерттеу, қ ызығ ушылығ ы мен қ абілетінің ескеру идеясы. Бұ л идея 30-шы жылдардың ортасына дейін таралып, “диагностикалық концепсия” деп аталды. Мұ нда тест кең іннен қ олданылды. Осы тесттердің дұ рыс қ олданылмауы, дұ рыс қ ұ рылмауы тағ ы да басқ а себептер диагностикалық зерттеу идеясының “тә рбиелік концепсиясы” болып ө згеруіне ә келді. Алайда сол кездің ө зінде-ақ диагностикада, тә рбиеде оқ ушыларды кә сіби бағ дарлауда ө зара байланысты жә не негізгі бағ ыттар екендігі тү сінікті болды. Қ азіргі кезде диагностиканың маң ызы мектеп реформасының қ абылдауынан кейін ө се тү сті, онда кә сіби бағ дар орталық тарының ашылуы қ арастырылғ ан еді. Бұ л орталық тардың негізгі функцияларының бірі-оқ ушылардың қ абілеттілігі мен қ ызығ ушылығ ы диагностикасын ұ йымдастыру жұ мысы.

· Алдын-ала тұ лғ аның белгілі бір мамандық қ а деген қ ызығ ушылығ ы мен қ абілеттілігінің кә сіби диагностикасын анық тау.

· Оқ ушылардың бойында ішкі психологиялық -ә леуметтік мә нділікті реттейтін қ ызмет тү рлеріне тү сінік беру [17].

Адамның жасө спірімдік жас пен ересектік арасындағ ы кезең -жасө спірімдік кезең де ағ заның барлық физикалық дамуы аяқ талады, ерте жасө спірімдік жастағ ы психикалық дамудың ерекшеліктері дамудың ә леуметтік ситуациясының спецификасына байланысты. Жасө спірімдердің болашақ қ а қ арауы, ө мірлік жоспарлар мен перспективалардың қ ұ рылуын Л.И. Бажович жоғ арғ ы сынып оқ ушысының ө мірінің аффективті орталығ ы деп есептеледі. Ерте жасө спірімдердің жаң а қ ұ рылуы балаладың жекелік жә не ө мірлік ө зіндік анық талуғ а дайындығ ы болып табылады (Дубровина И.В. 1989) Э.Эриксон осы жастағ ы дамудың тү рлі варианттары мен жалпы заң дылық тарын талдай отырып, ерте жасө спірімдік псипотологияғ а эдентикалық кризиспер тығ ыз байланысты уақ ытша перспективаны ауытқ уы тә н болып табылады. И.С.Кон ө зінің қ азіргі мені толғ андырып жү рген балалардың саны жеткігшектік жә не жасө спірімдік жаста бірдей болса, 15-16 жаста ө зінің болашақ «мен» туралы ойлануы кү рт ө седі.

Жасө спірім кезейінде конструктивті даму барысынан келесі ауытқ улар болуы мү мкін:

- идентентификациялауының диффузиялылығ ы: адамның иденттілік қ алыптастыруғ а қ ысқ а мерзімді мү мкінділігінің жоқ тығ ы.

- уақ ыт диффузиясы: екі кө рініспен пайда болатын уақ ыт сезімінің бұ зылуы. Уақ ыт диффузиясы қ орқ ыныш немесе ө лімді тілеумен байланысты;

- жұ мыстың тұ рып қ алуы: кө бінесе идентика диффузиясымен кө рінетін табиғ и жұ мыс қ абілетінің бұ зылуы;

- жат идентитификцияның орын алуы: идентификцияа қ алыптасуында нормамен ә сер ететін барлық факторлар мен рольдердің мойындалмауы. Яғ ни, мұ ны ү лкендер керек емес немесе кауіпті деп бағ алайды.

Негізінен бұ л ауытқ улар аса қ ауіпті кө рінгенмен кө п жағ дайда есею процесі рамкасы толығ ымен дұ рыс вариация болып табылады бірақ егер де ақ ырғ ы жағ дайда психикалық ауруларғ а немесе антисоциалды мінез-қ ұ лық тың анық формасына алып келуі мү мкін. Сонымен қ атар, қ азіргі ерте жас ө спірімдердің жыныстық қ атынасқ а деген қ ызығ уы артып отыр. Жыныстық қ атынастың ерте басталуы тү рлі жат қ ылық тармен (тө мен ү лгерімділік, қ ылмыс жасаумен, алкоголизммен, жү йкелік психикалық аурулармен) байланысуы мү мкін, жә не мұ ны дә лелдейтін статистика бар. И.Кон пікірімен келісетін болсақ, ол - «ешқ андай да сексуалды ережелермен заң дар немесе идеалдар интровертті жә не экстровертті, невротикпен тұ рақ ты индевидті тепе-тең жағ дайда толығ ымен билей алмайды, ө йткені бір адамның қ орегі басқ а адам ү шін у болып табылуы мү мкін. Осыны тү сінуден барып психикалық саулық басталады» - дейді Кон И.С. Атақ ты американдық рок музыкант Ди Снайдер «жеткіншектерге арналғ ан ө мір сұ ру курсы» кітабында ө з досының теориясы туралы айтады. Ол ө з теориясын «мұ ның себебі не» деп атап, мү мкін деген мотивтерді талдайды. Олар:

1. Ө зін жалғ ызбын деген сезінуден арылу немесе танымал болғ ысы келу;

2. Ө зінің ата-аналардан тә уелсіздігін білдіргісі келгендік;

3. Кө мек керектігі туралы ішкі санадағ ы дауыс;

4. Махаббатты ұ стап қ алу ү шін;

5. Себебі «мү ны барлығ ы істеп жатыр». Жасө спірім ү шін ө з қ атарластарымен қ арсыласу қ иынғ а тү седі.

Сонымен, жыныстық қ атынасты мең геру ә р бір жасө спірімнің міндеті. Ө йткені ол адамның ертең гі ө міріне негіз болады, бірақ бұ л жө ніндегі кедергілердің болуы жасө спірімдердің мінез-қ ұ лқ ының ауытқ уына негіз болады (ө зіне сенбейді, қ орқ ыныш сезімі билейді, ө зін кем санайды, ішкі сө йлеуге ұ шырауы мү мкін т.с.с.)

Жасө спірімдік кезең дегі оқ ушылардың эмоционалды ү йлеспеуіне себеп болатын факторлар жан-жақ ты. Олар ауытқ ып отырады. Психологияда бұ л кезең дегі проблеманы мінез-қ ұ лық ерекшеліктерін екіге бө ліп қ арастырылады:

1. Интернализацияланғ ан (ө зіне бағ ыттылғ ан);

2. Экстернализацияланғ ан басқ аларғ а бағ ытталғ ан. Экстернализацияланғ ан мінез-қ ұ лық ассоциалды мінез-қ ұ лық тың соң ғ ы жағ дайы болып табылады. Жасө спірімдердің мінез-қ ұ лқ ының ө згеруі - негізі мен олардың ерекше жағ дайларғ а талпынуы, мектепте танымды болғ ысы келуі. Невский И.В. жасө спірімнің ерекше мінез кө рсетуіне негіз болатын психологиялық жағ дайларды атап кө рсетеді. Олар:

1. Жасө спірімдердің қ ұ рбандық ты қ ажетсінуі.

2. Анатомо-физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты эмоционалды тұ рақ сыздық білдіруі.

3. Агрессиясының анық байқ алуы.

4. Акцентуация тү рлерінің анық байқ алуы.

5. Психикалық дамудағ ы ауытқ улардың жиі кездесуі.

6. Ө зін-ө зі тө мен бағ алауы.

7. Ө зін бейадекватты тө мен бағ алау. Бұ л жағ дайларғ а ә сер ететін факторлар:

1. Микроә леуметтік фактор - бұ ғ ан жасө спірімнің іс-ә рекетінің негізгі ү ш сферасы кіреді: отбасы, мектеп жә не қ атарларының референтті группасы: отбасылық тә рбие сферасында психологтар оның гипер жә не гипосү йемелдеу сияқ ты тә рбие стильінің дұ рыс емес жақ тарының болуын кө рсетті. Айта кететін нә рсе истереоидты жә не гипертандты сипаттағ ы акцентуыацияның қ алыпты емес типі ү шін қ атерлі болатын гиперсү йемелдеу, ал гипосү йемелдеу-шизоидті жә не эмоционалды мобильді тип ү шін қ атерлі болып келеді.

Мектеп оқ ушыларының жеке ерекшелігін ескере отырып ішкі мү мкіндіктерін ояту, білімге қ ұ штарлығ ын арттыру, ең алдымен, олардың кө ң іл кү йлерін жағ ымды арнағ а тү сіріп, қ олайлы жағ дай туғ ызуды талап етеді. Оның ғ ылыми негіздерін зерттеуде ұ лы ғ ұ ламалар мен психолог-педагог ғ алымдардың (Ә л-Фараби, Я.Коменский, Ж.Баласағ ү н, К.Ушинский, А.Қ ұ нанбаев, Ы.Алтынсарин, Л.Толстой, А.Макаренко, Ш.Уә лиханов, М.Жұ мабаев, Ж.Аймауытов, И.Песталоцци, Д.Лихачев, Л.Фридман, т.б.) тә рбиелей отырып оқ ыту теорияларын басшылық қ а алуғ а болады.

ХХІ ғ асыр табалдырығ ында тұ рғ ан адамзат дамуының жаң а кезең інде білім беру, прогрестің ең маң ызды факторларының бірі болып саналатын кезең ге келіп жетті. Сондық танда білім беру ісінде оң ды нә тижелерге жетелейтін жаң а педагогикалық оқ ыту технологиялары туралы соң ғ ы кездері ғ ылыми-педагогикалық ә дебиеттерде жә не баспа материалдарында кең інен айтылуда. Сабақ барысында оқ ыту ә дістерінің тиімді тү рлерін қ олдану жақ тарын кө птеген педагогтар Т.И.Щукина, Н.Бабанский, В.Ф.Шаталов, Т.А.Ильина т.б. ө з ең бектерінде кө рсеткен. Жас кезден игерілген ойдың орамдылығ ың ауылдық икемділігі дү ниенің қ ыр-сырын шексіз мең геруге болатынына мү мкіндік беретін психологиялық тұ рғ ыда жан-жақ ты зерттеген Я.А.Пономарев, Л.С.Выготский, Н.А.Лук сияқ ты ғ алымдардың ең бектерінен белгілі.

Темперамент жө ніндегі ғ ылымның ірге тасын қ алағ ан ежелгі грек дә рігері – Гиппократ. Оның тұ жырымы бойынша, адамдар тө рт «дене шырындарының» - қ ан, шырыш, ө т, запыран - ө зара қ атынасымен ажыратылады. Осы психологиялық тағ ылымды арқ ау ете отырып, ежелгі дү ние дә рігері Клавдий Гален алғ ашқ ы рет темперамент тү рлеріне ғ ылымдық сипат берді. Гален темперамент тү рін жоғ арыда аталғ ан шырындырдың бірінің басымдылығ ымен байланыстырды. Ол біздің заманымызғ а дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі: сангвиник (sangius – қ ан), флегматик (phlegma – шырыш), холерик (chole - ө т), меланхолик (melaschole – запыран). Гален ендірген бұ л ғ ажайып жаң алық кейінгі жү з жылдық тар желісінде кө птеген ғ алымдар ізденісіне кү шті ық палын тигізді [18].

Ежелгі дә уірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене қ ұ рылымы жә не физиологиялық қ ызметінің ерекшеліктерімен сай келетін кө п тү рлі ә рекет – қ ылық тарды тастап, ретке келтіруге ат салысты. Осығ ан орай темпераменттің кө п тү рлі типологиясы қ алыптасты. Бұ лардың ішінде назар саларлық тай тип – адамның дене қ ұ рылымына байланысты дараланып, тума темперамент қ асиеттеріне негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер). Бұ л теорияның мә ні: ә р адам ө з дене қ ұ рылымына орай ө зіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан, дене мү шелерінің сырттай ө лшемдеріне байланысты тө рт конституционалды психикалық тип белгіленген:

1.Лептосоматик- бойшаң, нә зік денелі, тар иық ты, қ ол-аяғ ы ұ зын, сидыйғ ан.

2. Пикник- мығ ым, сезімшең, кіші не орта бойлы, қ арны қ ампиғ ан, домалақ бас.

3.Атлетик- бұ лшық еттері кү шті дамығ ан, денесі мығ ым, берік, ұ зынша не орта бойлы, кең иық ты, жамбас сү йектері тартылғ ан

№29 Дә ріс

Тақ ырыбы: Қ ауіпті топқ а жататын жасө спірімдермен жү ргізілетін мектеп психологының қ ызметі

1.Бала кезең дегі ә леуметтік-педагогикалық қ араусыз қ алғ ан балалармен жұ мыс жү ргізу ә дістемесі

2.Ә леуметтік -педагогикалық қ араусыз қ алғ ан балалармен кешенді диагностика жү ргізу

3. Ә леуметтік -педагогикалық қ араусыз қ алағ н балалармен профлактикалық жә не коррекциялық жұ мыс негіздері

Жасө спірімдердің дамуына ө зіндік сана жә не ө зіндік бағ асының қ алыптасуы маң ызды этап болып саналады. Бұ л кезде ө зінің қ ажеттіліктері мен қ абілетіне, қ ызығ ушылығ ы мен мінез-қ ұ лық тың мотивтеріне, ә серлері мен ойларына саналы қ атынас қ алыптасады. Ал, олардың ө зіндік бағ асы, ө зіне сенімділігі кө біне адекватты болмайды, кейбірі ө зін қ алыптан жоғ ары бағ аласа, кейбірі тө мен бағ алайды (сыртқ ы келбетіне, мү мкіндігіне т.б. қ арай).Ө тпелі кезең дегі басты психологиялық жаң а қ алыптасу кө пқ ырлы жә не қ айшылық қ а толы ересектік сезім болып табылады. Ө зін ересек санап, жасө спірім – қ амқ орлық қ а, бақ ылау жасауғ а, ересектерді ү нсіз тың дай беруге, сонымен қ атар, ө зінің пікірі бойынша ә ділетсіз жазағ а қ арсылық кө рсетеді. Қ арсылық ә ртү рлі формада кө рінеді: тың дамау, дө рекілік, қ ырсық тық, тұ йық тық т.б.Ә рқ ашан да кез-келген бір мінез-қ ұ лық ты бағ алау, оны қ андай да бір нормамен салыстыру арқ ылы кө рінеді. Қ алыпты мінез-қ ұ лық пен девиантты мінез-қ ұ лық қ а бағ а беруде тү рлі бағ ыттар қ арастырылғ ан. Нормоцентрлі, яғ ни адамның іс-ә рекетінің нормағ а ү йлесімділік тұ рғ ысынан бағ алануы - ә леуметтік, психологиялық, этномә дени, гендерлі, кә сіби, феномендік жә не нозоцентрлі (психиатриялық) адамның мінез-қ ұ лық тық ауру, психопотологиялық симптомдарын іздеу жә не табу позицияларын ұ станады (Ю.А.Александровский, С.А.Беличева) Ә детте, «норма» ұ ғ ымын статистикалық -адаптациялық тұ рғ ыдан қ арағ анда 2 белгісі бар: 1) массадан бө лінбейтіндігімен; 2) қ оршағ ан ортағ а кө бірек бейімделу.

Жасө спірімдердің жә не жастардың психикалық денсаулығ ы ересектерге қ арағ анда ө згеше болады. Қ андай мінез-қ ұ лық ты қ алыпты деп есептеп, қ андай жағ дайда психиатормен жұ мыс істеу керек? Осы сұ рақ тарғ а біріншіден, К.Леонгард пен А.Е.Личко зерттеулерін қ арастырсақ, мінез-қ ұ лық ерекшеліктері бір жағ ынан психикалық бұ зылыстарына, бір жағ ынан осы жас ерекшелігіне сай мінез акцентуациясына байланысты, мысалы: мінездің кейбір белгілері шектен тыс басым кө рінуі. Екіншіден, Л.С.Выготскиийдің пікірінше «норма» кө біне таза кү йінде кездеспейді, ә рқ ашан «қ алыпты емес» формалармен араласқ ан тү рде кездеседі. Сондық тан, қ алыпты жә не қ алыпты емес мінез-қ ұ лық арасында нақ ты шекара болмайды. Кейде ауытқ ушылық айтарлық тай айқ ын кө лемде кө рінген кезде біз қ алыпты емес мінез қ ұ лық туралы айта аламыз. Барлық қ алыпты емес мінез-қ ұ лық формасы бірнеше тү рлерге бө лінуі мү мкін:

1) қ ысқ а уақ ыттағ ы жә не кездейсоқ (аң даусыз сө йлеу, жаң ылысу, мастық кү ймен);

2) ұ зақ уақ ыттағ ы жә не тұ рақ ты жағ дай (невроздар, психоздар, жан аурулары);

3) мінез-қ ұ лық тағ ы ү немі кездесетін кемшілік.

Ә леуметтік ғ ылымда «норма» - бұ л интервал, «патологиялық» дең гей шекарасына жетпейтін ү йлесімді зона жү йесі (Е.Э. Смирнова, В.Ф. Курлов). Осы тұ рғ ыдан алғ анда «қ алыпсыздық» проблемасы шекаралық жағ дайда кө рінеді. Тұ тастай алғ анда, ә леуметтік норма – бұ л адамның денелік жә не ә леуметтік тіршілігіне шынайы қ ауіп тө ндірмейтін қ ұ былыс.

Проблемалы мінез қ ұ лық ты ә детте «девиантты», «ауытқ ығ ан» деп атайды. Психологиялық қ иындық тар, эмоционалды бұ зылыстар, мінез-қ ұ лық бұ зылыстары кө біне жасө спірімдерде жиі кездеседі. Жасө спірімдердің кө зқ арасы бойынша ересектерге «ауытқ ығ ан» болып есептелетін мінез-қ ұ лық ө здеріне қ алыпты жағ дайда кө рінеді. Мысалы, ө зін мойындатуғ а тырысушылық, шытырман оқ иғ аларғ а ұ мтылыс, рұ қ сат етілген шекара шең берінен асып кө ру (Л.Б.Ермолаева-Томина, В.С.Мухина, К.Г.Мяло, Д.И.Фельштейн, Л.Б. Филонов).Жасө спірімнің жаң алық тар іздеу белсенділігі жеке тұ лғ алық тә жірибесінің артуына, мінез-қ ұ лық ө згерістеріне жә не қ оғ амдағ ы ө мірге қ абілеті мен дамуына қ ызмет етеді. Бұ л тұ рғ ыдан қ арағ анда ауытқ ушылық мінез-қ ұ лық қ ажет жә не дұ рыс. Х. Ремшмид жасө спірімдік шақ та (есею кезең інде) қ алыпты жә не патологиялық мінез-қ ұ лық шекарасында тұ ру қ иын соғ ады деп кө рсетуі кездейсоқ емес. Сонымен, жасө спірімдік шақ та кү рделі деп саналатын 5 проблема бар:

І обьективті жағ ы – қ оғ амның балалар мен ересектерге қ оятын талабының ә ртү рлілігі. Зерттеулер кө рсеткендей, ересек пен балағ а қ оятын қ оғ ам талабында айырмашылық тар болатын болса, ө тпелі кезең қ иын ө теді. Кө птеген экономикасы тө мен мемлекеттерде бұ л талаптар арасында айырмашылық тар аз болғ андық тан, есею кезең і біртіндеп, білінбей ө теді. Ал, дамығ ан мемлекеттерде баланың жә не ересектердің мінез-қ ұ лқ ына қ ойылатын талаптар тек жоғ ары ғ ана емес, сонымен қ атар бір-біріне қ арама-қ айшы болса, мысалы: егер бала қ ұ қ ық сыз болса жә не одан ү лкен тілалғ ыштық ты талап етіп, ал ересектен керісінше жоғ ары дең гейдегі ынталылық жә не ө здігінен жұ мыстануды талап етсе; баланы жыныстық қ атынас туралы сұ рақ тардан қ орғ аштап отырса, бірақ сол уақ ытта ол мә селе ересектер ө мірінде маң ызды роль ойнаса т.б;

ІІ обьективті кү рделілік – осы периодтағ ы ө згерістердің тез ө туі, жасө спірімнің физиологиялық, психикалық ө згерісінің сыртқ ы ә серлерге реакциясы ретінде кө рінуі: жасө спірім мен ересек уақ ыт кезең інің ә ртү рлі масштабында ө мір сү реді де, олардың бір затқ а немесе қ ұ былысқ а кө зқ арасы мен бағ асы ә ртү рлі болады;

ІІІ обьективтілік жағ ы – жасө спірімдік кезең дегі негізі кү рделілік тә рбиенің кемшілігі. Балалық шақ та барлық іс-ә рекет ересектердің нұ сқ ауымен болып отыратындық тан, бұ л кемшіліктер білінбейді де, жасө спірімдік кезең ге ауысқ ан сайын ішкі талпыныстар оянып, оғ ан қ оршағ ан ортадан іс-ә рекеті балаларғ а қ арағ анда қ атаң дау бағ аланады да, одан алғ ан ә серінен эмоционалды сферасы бұ зылады. Тә рбиенің екінші бір кемшілігі жауапкершіліктің болмауы, яғ ни адам ө з іс-ә рекетінің жауапкершілігін сезіне алмау немесе сезінгісі келмеу. Келесі маң ызды кемшілігі - ә сіресе жасө спірім шақ та кө рінетін ө зіне деген сенімділіктің жоқ тығ ы, мазасыздық тың жоғ арылауы.