Глоссарий. Автотрофтар – қорек ретінде бейорганикалық заттарды пайдаланатын организмдер (жасыл өсімдіктер).

АВТОТРОФТАР – қ орек ретінде бейорганикалық заттарды пайдаланатын организмдер (жасыл ө сімдіктер).

АГРОЦЕНОЗ – ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру ү шін адам қ олымен жасалғ ан жасанды экожү йе (шалғ ындық, бау-бақ ша жә не т.б.).

АДАПТАЦИЯ – тірі организмдердің қ оршағ ан ортаның жағ дайларына бейімделуі.

АЛЛЕЛОПАТИЯ – зат алмасу ө німдері арқ ылы ө сімдіктердің бір-біріне химиялық ә сер етуі.

АНАБИОЗ – қ оршағ ан ортаның қ олайсыз жағ дайлары кезінде (температураның ө згеруі, ылғ ал тапшылығ ы) организмдердің уақ ытша ө мір сү руін тоқ татуы.

АРЕАЛ – тірі организмдер немесе қ ауымдастық топтарының таралғ ан жер бетінің бө лігі.

АЭРОЗОЛЬ – газ тә різді ортада кездесетін заттардың қ атты немесе сұ йық бө лшектері.

БЕНТОС – кө л, тең іздердің тү бінде тіршілік ететін организмдер (бактериялар, балдырлар).

БИОСФЕРА – бү кіл тірі организмдер тіршілік ететін жә не планетаның осы организмдермен зат алмасуда болатын Жер қ абаты, яғ ни атмосфераның тө менгі, бү кіл гидросфера жә не литосфераның жоғ арғ ы қ абаты.

БИОЦЕНОЗ – белгілі бір жерде тіршілік ететін ө сімдіктер (фитоценоз), жануарлар (зооценоз) жә не микроорганизмдер (микробоценоз) топтарының жиынтығ ы.

ГАЛОФИТТЕР – тұ зды топырақ тарда (шө л, шө лейт, тең із жағ асы) ө сетін ө сімдіктер.

ГЕТЕРЕТРОФТАР – қ орек ретінде органикалық заттарды пайдаланатын организмдер (саң ырауқ ұ лақ тар, жануарлар).

ГИДРОБИОНТТАР – ү немі суда тіршілік ететін жә не тіршілік циклының бір бө лігі суда жү ретін (кейбір насекомдардың личинкалары) организмдер.

ГОМОЙОТЕРМИЯ – қ оршағ ан ортаның температурасына тә уелсіз, дене температурасын ү немі бір қ алыпта ұ стайтын организмдер (қ ұ стар, сү т қ оректілер).

Д.АДЛЕН ЕРЕЖЕСІ – жылы қ анды жануарлардың бір тү рге не жақ ын тү рлерге жататын особьтарының кейбір дене бө ліктерінің (аяқ тары, қ ұ йрық, қ ұ лақ тары) мө лшерінің солтү стіктен оң тү стікке қ арай ауысқ ан сайын ұ лғ аюы.

ДОМИНАНТ ТҮ РЛЕР – қ ауымдастық тағ ы ең кө п мө лшерде кездесетін тү рлер.

ДЕТРИТ – организмдердің ыдырау жә не бө ліну ө німдері, ө лі органикалық заттар.

ЗООЦЕНОЗ – белгілі бір биоценоздағ ы жануарлардың қ ауымдастығ ы.

ЗООФАГТАР – жануарлармен қ форектенетін организмдер (каннибализм).

ЗООХОРИЯ – ө сімдіктердің жемістерінің, тұ қ ымдарының, спораларының жануарлар арқ ылы таралуы.

ИНТРОДУКЦИЯ - ө сімдіктер мен жануарлардың белгілі бір тү ріне жататын особьтарын тіршілік ету ареалынан басқ а жаң а табиғ и климаттық жағ дайларғ а ауыстыру.

К. БЕРГМАН ЕРЕЖЕСІ – географиялық ө згергіштікке ұ шырағ ан жылы қ анды жануарларда особьтардың дене мө лшері ареалдың суық аудандарында мекендейтін популяцияларғ а қ арағ анда ү лкен болады.

КОММЕНСАЛИЗМ – белгілі ортада тіршілік ететін бір тү рлердің екінші тү рлерге зиян келтірмей қ алдық тарымен қ оректенуі.

КОНСУМЕНТТЕР – гетеророфты организмдер (негізінен жануарлар), басқ а организмдердің ө сімдіктер (ө сімдік қ оректі-фитофагтар) мен жануарлардың (жануар қ оректі – зоофагтар) органикалық заттарымен қ онректенетіндер

ТРОФИКАЛЫҚ ТІЗБЕКТЕР – биоценоздың ә ртү рлі трофикалық дең гейлердегі мү шелерінің алдынғ ыларының соң ындағ ыларымен қ оректенуі арқ ылы заттар мен энергиянын тасымалдануы.

ЛАНДШАФТ – негізгі компоненттері (рельеф, климат, су, топырақ, ө сімдіктер жә не жануарлар ә лемі) кү рделі қ арым-қ атынаста болып, біркелкі жү йе қ ұ ратын табиғ и географиялық комплекс.

МАКРОЭКОЛОГИЯ – классикалық экологияның ең негізгі тұ жырымдары, адам мен табиғ ат арасындағ ы қ арым-қ атынастардың проблемалары туралы ілім, адам экологиясымен біріктірілген ғ ылыми пә н.

МЕЛИОРАЦИЯ – ауыл шаруашылығ ында пайдаланатын жерлерді жақ сарту.

МЕТАБОЛИЗМ – организмдегі, биологиялық системадағ ы зат пен энергияның алмасуы.

МИНИМУМ ЗАҢ Ы (Ю. ЛИБИХ ЗАҢ Ы) – ө німділік потенциал (организмдердің, популяциялардың, тү рдің ө німділігі, тіршілік қ абілеті) басқ а барлық жағ дайлар қ олайлы болса да, ортадағ ы ең аз мө лшердегі фактормен шектеледі (толеранттылық заң ын қ араң ыз).

МИМИКРИЯ – ө сімдіктер мен жануарлардың сырт кө ріністерінің тірі жә не ө лі табиғ атқ а ұ қ сас бейімделуі.

МОДИФИКАЦИЯ – қ оршағ ан орта ә серінен (температура, ылғ ал жә не т.б.) организм белгілерінің тұ қ ым қ уаламай (фенотипті) ө згеруі.

МОНИТОРИНГ (ЭКОЛОГИЯЛЫҚ) – қ оршағ ан орта жағ дайларының сапасын жә не биологиялық объектілердің жағ дайын бақ ылау.

МУТАЦИЯ – организмнің тұ қ ым қ уалау белгілерінің (генотипінің) табиғ и немесе жасанды жолмен (химиялық заттар, радиация) ө згеруі.

НЕЙТРАЛИЗМ – бір территорияда тіршілік ететін тү рлердің бір-біріне зиянын да, пайдасын да тигізбей бірге тіршілік етуі.

НООСФЕРА – ойлаушы қ абат, ақ ыл-ой сферасы, В.И. Вернадскийдің сө зімен айтқ анда, адамның ақ ыл-ой ә рекет нә тижесінде биосфераның сапалық жағ ынан жаң а, жоғ арғ ы сатыдағ ы даму кезең і.

ОЗОН Қ АБАТЫ – тірі организмдер ү шін аса қ ауіпті қ ысқ а толқ ынды Кү ннің ультракү лгін сә улелерін сің іретін озон молекулаларының (О₃) жоғ ары концентрациясы жинақ талғ ан атмосфера қ абаты.

ПАРНИКТІК ЭФФЕКТ – кү ннің жылу сә улелерін сің іретін парниктік газдардың мө лшерінің кө беюі нә тижесінде атмосфера температурасының жоғ арылауы.

ПЕСТИЦИДТЕР - ауыл шаруашылық дақ ылдарын арам шө птердің (гербицидтер) насекомдардың (инсектицидтер), саң ырауқ ұ лақ тардың (фунгицидтер), т.б. зиянды ә серінен қ орғ ау ү шін қ олданылатын химиялық заттар.

ПИРАМИДА (ЭКОЛОГИЯЛЫҚ) – биоценоздардың қ оректік дең гейлері – продуценттер, консументтер жә не редуценттердің арасындағ ы сапалық қ атынастардың, олардың саны (сандық пирамида), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энергиясы (энергия пирамидасы) бойынша графикалық бейнеленуі.

ПОЙКИЛОТЕРМИЯ – қ оршағ ан ортаның температурасына байланысты дене температурасы да ө згеріп тұ ратын организмдер (микроорганизмдер, ө сімдіктер, омыртқ асыздар).

ПОЛЛЮТАНТТАР – ортаның техногенді ластаушылары – ауада - аэропланктондар, суда - гидрополлютанттар, топырақ та - терраполлютанттар.

ПОПУЛЯЦИЯ – салыстырмалы бірдей экологиялық жағ дайлардағ ы кең істікті мекендеп, генофонды ортақ, бір-бірімен еркін будандасып ө німді ұ рпақ беретін особьтардың жиынтығ ы.

ПРОДУЦЕНТТЕР – органикалық заттардан алғ ашқ ы ө нім тү зетін автотрофты организмдер (негізінен, жасыл ө сімдіктер).

РЕДУЦЕНТТЕР – ө лі органикалық заттармен қ оректеніп, бейорганикалық заттарғ а айналдыратын организмдер.

РЕКУЛЬТИВАЦИЯ – бұ зылғ ан табиғ и ландшафтарды, бұ зылғ ан жерлердің ө німділігін қ алпына келтіруге бағ ытталғ ан іс-шаралар комплексі.

САПРОФАГТАР - ө лі органикалық заттармен қ оректенетін жануарлар (детрифагтар).

СИМБИОЗ (МУТУАЛИЗМ) – ә р тү рге жататын организмдердің бір-біріне тек пайда ә келіп, бірге селбесіп тіршілік етуі.

СИНЭКОЛОГИЯ – кө п тү рлі қ ауымдастық тар мен экожү йелер экологиясы.

СУКЦЕССИЯ – белгілі тіршілік ортасындағ ы организмдердің тү р қ ұ рамы ө згерістерінің ү здіксіз жә не бағ ытталғ ан жү йсі.

ТАКСОН – бір-бірімен туыс, бірақ жеке тү р, туыс, тұ қ ымдас т.б. таксономиялық категорияларғ а ие бола алатын организмдер топтары.

ТЕРАТОГЕНДЕР – организмдерге ә сер ету арқ ылы олардың ұ рпақ тарында аномалиялар туғ ызатын техника мен материалдық мә дениеттің даму процесі.

ТЕХНОСФЕРА – адамзаттың ә леуметтік-экономикалық қ ажеттілігін қ амтамасыз ету ү шін техникалық қ ұ ралдардың кө мегімен ө згертілген биосфераның бір бө лігі.

ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ЗАҢ Ы (В. ШЕЛФОРД ЗАҢ Ы) – белгілі жағ дайларда пессимальді мә нде болатын орта факторлары басқ а оптимальді жағ дайларғ а қ арамастан тү рдің сол жағ дайларда тіршілік ету мү мкіндіктерін шектейді.

РЕДУЦЕНТТЕР – органикалық заттарды жай бейорганикалық заттар – су, кө мірқ ышқ ыл газы, кү кіртсутек жә не тұ здарғ а дейін ыдырататын гетеротрофты организмдер (бактериялар мен саң ырауқ ұ лақ та.

УРБАНИЗАЦИЯ – қ алалардың ө суі мен дамуы, ауылдың қ алағ а айналуы, ауыл тұ рғ ындарының қ алаларғ а кө шуі, қ оғ ам ө мірінде қ алалардың ролінің артуы.

ФАУНА – тарихи қ алыптасқ ан, белгілі бір территорияда немесе акваторияда тіршілік ететін жануарлар жиынтығ ы.

ФЕНОТИП – организмдердің сыртқ ы белгілері мен қ асиеттерінің жиынтығ ы.

ФИТОПЛАНКТОН – суда тіршілік ететін майда ө сімдік организмдері мен микробалдырлардың жиынтығ ы.

ФИТОФАГТАР - ө сімдіктермен қ оректенетін жануарлар.

ФИТОЦЕНОЗ – кө п тү рлі ө сімдіктер қ ауымдастығ ы.

ФЛОРА – тарихи қ алыптасқ ан, белгілі бір территорияда немесе акваторияда ө сетін ө сімдіктер жиынтығ ы.

ФОТОПЕРИОДИЗМ – кү н ұ зақ тығ ының маусымдық ө згеруінің организмге ә сері.

ХЕМОСИНТЕЗ – кейбір бейорганикалық заттардың тотығ уы кезінде бө лінетін энергияны пайдалану арқ ылы хемоавтотрофты бактериялардың органикалық зат синтездеу процесі.

ЦЕНОПОПУЛЯЦИЯ – фитоценоздағ ы бір тү рге жататын особьтар жиынтығ ы.

ЭВОЛЮЦИЯНЫҢ Қ АЙТЫМСЫЗДЫҚ ЗАҢ Ы (Л. ДОЛЛО) – эволюция қ айтымсыз, организм (популяция, тү рі) ө зінің ата-тегі ө ткізген бұ рынғ ы кү йіне қ айтып келе алмайды.

ЭДАФИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР – жер бетінің (топырақ, рельеф) ондағ ы тіршілік ететін организмдерге экологиялық ә сер етуі.

ЭКОЖҮ ЙЕ (ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮ ЙЕ) – бір-бірімен тығ ыз байланысты, ә ртү рлі орта жағ дайларында бірге тіршілік ететін бірнеше тү рге жататын организмдердің жиынытығ ы.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЫҚ ТАРДЫҢ ТОЛЫҚ ТЫРЫЛУ ЕРЕЖЕСІ – бос экологиялық ойық ә рқ ашан табиғ и толық тырылғ ан болады.

ЭПИФИТТЕР – ағ ашты ө сімдіктердің бұ тағ ында, дің інде ө сетін, қ оректік заттарды қ оршағ ан ортадан алатын ө сімдіктер.

ЭРОЗИЯ (ТОПЫРАҚ ЭРОЗИЯСЫ) – топырақ тың қ ұ нарлы қ абатының жаң быр, қ ар суларымен жайылып, желмен ү гітіліп, бұ зылуы.