Адамдарды жаппай қыру қаруларынан қорғау және оның салдарын жою

Халық ты корғ аудың ұ жымдық қ ұ ралдары - тұ рғ ындарды апат, зілзала салдарынан, сондай-ақ қ азіргі заманғ ы қ ырып-жою қ ұ ралдарының зақ ымдағ ыш факторларынан қ орғ аудың ең негізғ і тә сілдерінің бірі. Солардың бірі - адамдарды ұ жымдық қ орғ ау қ ұ ралына жататын қ орғ аныс ғ имараттарына жасыру. АҚ жә не ТЖ жү йесінде пайдаланылатын мұ ндай ғ имараттарғ а панаханалар, радиациядан қ орғ ау орындары (РҚ О) жә не қ арапайым жасырыну орындары жатады.

Панахана толқ ын соқ қ ысынан, жарық сә улесінен, ө ткіш радиациядан жә не радиоактивті зақ ымданудан - ядролық жарылыстың зақ ымдағ ыш факторларынан, сондай-ақ улағ ыш заттардан (УЗ), бактериалдық қ ұ рал- дар мен қ атты ә сер ететін улы заттардан (Қ УЗ) сенімді қ орғ ауды қ амтамасыз етеді.

Ө ндіріс кү штерін қ азіргі заманғ ы қ ырып-жою қ ұ ралдарынан, зілзаладан, радиациялық жә не химиялық қ ауіпті обьектілердегі апаттардан қ орғ ау - маң ызды мемлекеттік міндеттердің бірі.

Қ орғ аныс ғ имараттары адамдар жасырынуғ а тиіс жерлерге мү мкіндігінше жақ ын орналасуга тиіс.

Қ орғ аныс ғ имараттары салыну мерзімі бойынша бейбіт уақ ытта болсын, қ ауіп тө нген кезде болсын жылдам тұ рғ ызылуы керек.

Мақ саты бойынша халық ты жасыру немесе басқ ару жә не байланыс тораптарын орналастыруғ а ың ғ айлы болуы қ ажет.

Қ орғ ану жолдары: Ядролық қ арудың ауа толқ ынының соқ қ ысынан, тек осы кү шті есептеп салынғ ан баспана немесе панахана (убежище) ғ ана сақ тай алады.

Жарық ты сә улелену - бұ л жарылыс кезінде болатын сә улелердің қ уаты. Бұ ның қ ызуы миллион градустан (жарылыс басында) бірнеше мың ғ а дейін болады (жарылыстың аяғ ында). Жарық ты сә улелену ө те кысқ а мерзімде ә сер етеді жә не тарауы да лезде болады.

Ол кү ннен ә лдеқ айда анық, ө ткір, ашық сондық тан алыстан кө рінеді. Оның кү ші бір шаршы/см ауданғ а перпендикуляр тү сетін сә уленің мө лшерімен ө лшенеді.

Сә уленің мө лшері - калориямен анық талады.

Жарық импулсі - 1 кал/см

Жарық ты сә улелену - адам денесін, жан-жануарды кү йдіреді, сокыр қ ылады.

Кү йдіру сатысы бірнеше дә режеде болады:

1-дә режелі - 4 кал/см;

2- дә режелі - 4-7, 5 кал/см;

3-дә режелі - 7, 5-12 кал/см /тері сыдырылады;

4-дә режелі - 12 жоғ ары кал/см (терінің кү йігі терең деп, жапырақ танып, бө лшектеніп тү седі).

Жарық ты сә улеленуден кез келғ ен жарық ө ткізбейтін богет қ орғ ай алады: ағ аштың кө лең кесі, аула ү йдің тасасы. Жауын, тұ ман, қ ар оның ә серін азайтады. Жаз мезгілінде оның ә серінен ө рт болуы ық тимал.

Ө ткір радиация - ядролық жарылыс сә тінде бө лінетін нейрондар мен гамма сә улелері. Бұ лар қ орғ ана алмай қ алғ ан адамдар, жан-жануарлар ү шін ө те қ ауіпті. Бұ л радиация бары 10-15 сек ғ ана созылады. Бірақ сә уле ауруларын туғ ызу ү шін осы уақ ыттың ө зі де жеткілікті.

Алғ ашқ ы ө ткір радиация адамғ а сезілмейді, оның ө ткені біраз уақ ыттан кейін байқ алады. Сә уле ауруларының ауыр-жең іл болуы еткен радиацияның мө лшеріне байланысты, ол сә улелену дозасымен ө лшенеді.

Сә улелену дозасы деп қ оршағ ан ортада 1 гр затты не 1 куб.см. кө лемді денені жоюғ а кететін қ уат мө лшерін айтады. Бұ л мө лшер рентгенмен алынады. 1 рентген- 1 куб.см ауада, 0°С - температурада қ ысымы сынап бағ ынасымен 760 мм болғ анда - 2, 08 млд пар иондардың болу дең гейі.

Ө ткір радиация - ә ртү рлі нә рселерден ө ткенде гамма сә улелері ә лсірейді, неғ ұ рлым кедергі кө п болса, соғ ұ рлым ол ә лсірей береді. Ашық траншея - 3 есе азайтады Жабық траншея - 7-10 есе. Бір қ абатты ағ аш ү й - 3-5 есе. Бір қ абатты тас ү й - 10-15 есе. Жер астындағ ы ү йде -7-15 есе (землянка). Арнайы дайындалғ ан жер асты ү й - 400 есе. Кө п қ аталлы ү й подвалы - 100-400 есе.Арнайы салынғ ан баспана - 1000 есе. Темір бетоннан салынғ ан баспана, шахты, тау қ уы- сы - тү гел қ орғ айды (еш зиянсыз).

Радиоактивтік ластану - жарылыс болғ ан жердегі топырақ, шаң жоғ ары кө теріліп желмен ық қ а қ арай жылжи береді де, жол бойы жерге тү сіп ластайды - радиоактивті заттар жерге тү седі.

Жарылыстан кейінгі ө ткен уақ ытқ а байланысты радиация дең гейі азаяды. Мысалы; 1 сағ ат ө ткеннен кейінгі дең гейді - 100% деп алсақ, екі сағ атта екі есе азаяды, ү ш сағ атта тө рт есе, жеті сағ атта 10 есе. Осы ластану дең гейінде қ алғ ан адам тиісті мө лшерде радиациямен зақ ымдалады (демалғ анда, тамақ пен, сумен). Ол адамдар сә уле ауруларына ұ шырауы мү мкін. Сондық тан осы жердегі орнатылғ ан тә ртіпті, сақ тану ережелерін сө зсіз орындағ ан жө н.

Электрлік импульс: бұ лар жарылыс кезіндегі электрлік жә не магниттік ө рістер бірнеше секунд ішінде болады, байланыс қ ұ ралдарын, электр қ ондырғ ыларын істен шығ аруы мұ мкін. Радиация кө здері, ядролық жарылыстағ ы жә не басқ а апаттардағ ы болатын зардаптар.

Табиғ и радиоактивтілік. Біздің санамызда радиоактивтік ластану ядро қ аруынан кейін болады деген ұ ғ ым пайда болғ ан. Ал негізінде радиоактивтілік табиғ аттың ө зінде де бар. Оны тек мамандар ғ ана біледі де, халық қ а жете тү сіндірілмейді. Егер осы білім кө пшілікке жеткізілсе, адамдар қ орғ ану ә дістеріне мә н берген болар еді.

Мұ ндай қ ұ былысты ғ алымдардың сезгеніне 100 жылдан асып кеткен, ал соң ғ ы 30-40 жылда бұ л ғ ылым одан ә рі дамуда, ө йткені атомды зерттеу басталды, атом қ аруы пайда болды. Ал шынында ғ арыштан жететін сә улелер, табиғ и радиоактивті заттардың адам денесінде сақ талатындығ ы анық талды, оның қ оршағ ан заттарда болатындығ ы сезілді.

Дегенмен ядролық қ арудың жарылысынан болатын радиациялық зақ ымданудың ә сері ө те зор. Сондық тан астық, зат, азық -тү лік қ оймаларын, басқ а да ауыл шаруашылығ ы ө німдері сақ талатын орындарды қ орғ ау жұ мыстары атқ арылуы қ ажет. Ол ү шін ғ имараттардың есік, терезелерін таспен бітейді немесе тақ таймен, фанермен шегелеп, сыртынан сылақ жү ргізеді. Саң ылауларын тығ ындайды. Сыртқ ы есікті брезентпен, киізбен не басқ а материалдармен қ ағ ып тастайды. Мү мкін болса қ абатталғ ан есік қ ондырады. Ү й, семья жағ дайында, тамақ пен судың таза сақ талуын ескеру керек. Суды шыны не металл ыдыстарда (термос, бидон, графин, банкі) сақ тап, кү н сайын жаң а сумен ауыстырып отыру керек.

Ең жақ сы сақ талатындар: консервілер, целлофанғ а оралғ андар. Оралғ ан тамақ тар буфетте, шкафта, холодильниктерде сақ талады. Ә сіресе нан мен кептірілген нанды мұ қ ият сақ тау керек. Олар да полиэтилен қ ап- шық тарғ а оралады. Картоп, капуста жә не басқ а жеміс-жидектер жақ сы жабдық тағ ан ү й астындағ ы қ оймағ а сақ тау керек. Тасымалдайтын тағ амдарды жабық фургондарда немесе цистерналарда ұ стайды. Ондай кө лік болмаса, брезентпен, полиэтиленмен мұ қ ият жауып алып жү реді.

Кө пшілік пайдаланатын су кө зін сақ тау маң ызды жұ мыс. Елді мекендерде қ ұ дық тар ө те ұ қ ыпты жабылуы керек. Ашық су кө здері ә дейі кү зетке алынып, судың сапасы жиі-жиі тексеріліп тұ рады. Судың, азық -тү ліктің радиоактивті затпен ластанғ анын арнайы қ ұ ралдармен тексереді. Егер ол жеткіліксіз болғ ан жағ адайда, тексеріс зертханаларда жү ргізілуі керек.

Егер су кө зінің ластанғ андығ ы анық талса, ол жерге " ластанғ ан" деген белгілер қ ойылады. Осы белгі кезекті тексеруден ө тіп, судың тазалығ ы анық талғ анда ғ ана алынады. Ауыл шаруашылығ ы жануарларын қ орғ ау ү шін оларды мұ қ ият бекітілген қ ораларда сақ тайды. Сондық тан ол қ ораларда су мен жем артығ ымен жинақ талады. Қ оралардың сыртының биіктігі 1 м, қ алың дығ ы 40-50 см топырақ пен бітеледі. Есікке брезент, киіз қ ағ ылады. Кейбір бағ алы, асыл тұ қ ымды малдарғ а дорба-противогаз кигізеді, ү стін жабулайды. Оларғ а мезгілінде прививкалар жасалып тұ рады. Олар ү немі бақ ылауды болып, жақ сы бағ ылуы керек. Ветеринарлар базарғ а тү скен ет, сү ттің тазалығ ын тексеріп отырады.

Қ ұ тқ ару жұ мыстарына:

- кө мекке келген кү штердің жү рер жолын барлау;

- жолдағ ы немесе апат орнындағ ы ө рттің жайылуына жол бермеу;

- апат болғ ан жердегі баспаналардағ ы адамдарғ а кө мекке бару, оларғ а ауа баратын жолдар іздеу, баспананың ү стін ашу;

- қ ұ лағ ан ү йлер астындағ ы қ алғ ан адамдарды іздестіру, оларды шығ ару;

- зардап шеккендерге дә рігерлік кө мек кө рсету ауруханаларғ а аттандыру;

- халық ты химиялық жә не радиацияланғ ан аудандардан, су басқ ан аудандардан кө шіру;

- адамдарды, олардың киімдерін санитарлық тазалық тан ө ткізу;

- территорияны, қ ұ рылыстарды, транспортты басқ а техниканы химиялық улы заттардан, радиациядан тазарту;

Қ ұ тқ ару жұ мыстарымен қ атар кейінге қ алдыруғ а болмайтын қ алпына болмайтын қ алпына келтіру жұ мыстары жү ргізіледі.

Бұ л жұ мыстарғ а мыналар жатады:

-ластанғ ан аймақ баратын жолдарды тазалау;

- апаттың одан ә рі тарауына жол бермеу;

- бұ зылғ ан газ, су қ ұ бырларын жә не басқ а да жү йелерді уақ ытында жұ мысқ а қ осу;

- қ ирағ ан ү йлерді қ алпына келтіру немесе оларды жою жұ мыстары;

- кө ше бойында қ ауіпсіз қ озғ алысты жә не қ ұ тқ ару жұ мыстарын қ ам-тамасыз ету;

- қ ұ тқ ару жұ мыстары ү шін тез арада байланыс жү йелерін жү ргізу;

Сонымен қ атар зақ ымданғ ан ошақ тарғ а барлаушы кү штер жіберіледі. Олар радиациялық жағ дайда, қ орғ ану қ ұ рылыстарының жә йі, апат орнына барар жолды, зардап шеккен адамдарды, оларды қ ұ тқ ару шараларын анық тайды. Қ ирағ ан не радиациялы орында АҚ кү штері кезекпен жұ мыс жү ргізеді. Адамдарды қ ұ тқ аруғ а кә сіпорындардағ ы біріктірілген отрядтар (командалар) алдымен жіберіледі. Бұ лардың мү мкіндігін кү шейту ү шін арнайы техника (бульдозерлер, автокрандар...) бө лінеді. Бұ ларғ а кө мекке ө рт сө ндірушілер жә не ластанғ ан техниканы тазартушылар кө мекке келеді.

Жасақ шылардың кү шімен панаханада қ алғ ан адамдарды қ ұ тқ ару жұ мысы, оларғ а кө мек кө рсету, ішке ауа барғ ызу жағ дайы қ аралады. Қ ирағ ан ү йлердің астында қ алғ ан адамдарды қ ұ тқ ару ең жауапты жұ мыс. Бұ л ү шін сү ймен, темір кесетін ара, ауыр балғ алар, техникалардың жаң а тү рлері қ ажет.

Іштегі адамдарғ а кигізетін противогаз, респиратор, шаң ғ а киетін матадан тіккен маскалар болуы керек. Апат болғ ан жерде коммуналдық, энергетикалық жү йелер бұ зылып, баспананың суғ а толуы, газдың жарылуы, ө рт шығ у қ ауіпі бар. Осының барлығ ы ескерілуі керек. Суды сырттан жабу, канализация жолдарын басқ а бағ ытқ а бұ ру, сырттағ ы газ тетігін жабу жұ мыстары істелуі керек.

Ө рт шығ армас ү шін темекі тартуғ а, сірің ке жағ уғ а болмайды. Адамдарды қ ауіпті жерден алыстау жерге ә кету жұ мыстары қ аралады. Зақ ымдалғ ан жерлерге тиісті ескерту белгілері қ ойылады, айнала қ оршалады, егер жағ дай талап етсе адамдар противогазбен жұ мыс жасайды. Жұ мыс жү ріп жатқ ан жерде аптечкалар, химиялық пакеттер не байлап-орау жабдық тары болуы керек.

Табиғ ат дү лейіне – су тасу, қ ар қ ұ лау, таудан қ ұ лағ ан су тасқ ыны, жер сілкіну, қ атты дауыл (ураган), вулкандардың атуы, қ ұ рғ ақ шылық, орман не торф ө рттері т.б. жатады.

Барлау қ ызметі, байланыс жү йесі, хабарлау орындары осындай қ ауіптің жақ ындағ анын шамалап айта алады, қ ауіптен сақ тану жолдарын алдын-ала жоспарлауғ а мү мкіндік береді.

Осы заманғ ы қ ұ рылыс жұ мысының дамуы соншалық, олардың жолына қ арсы тұ ра алатын мү мкіндігі бар. Мысалы, жер сілкінуге қ арсы ә діспен салынғ ан қ ұ рылыстар оғ ан шыдай алады. Алматыда сондай қ ұ рылыстар бар.

Табиғ ат дү лейінің қ ауіпі туғ анда, ө ндірісте апат болғ анда АҚ штабы халық қ а дереу хабарлайды. Алдымен басшы қ ызметкерлерге, жасақ шыларғ а хабар жеткізіледі. Жағ дайды анық тау ү шін қ ауіп тө нген ауданғ а алдымен барлаушылар жіберіледі. Олар апаттың дең гейін, су тасқ ынын, ө рттің алып жатырғ ан кө лемін т.б. мә ліметтерді жинастырып орталық қ а жеткізеді. Ал жұ мыстарын, оғ ан қ анша, қ андай техника, адам кү ші керектігін т.б. жұ мыстардың дең гейін анық тайды.

Егер қ ажет болса халық қ ауіпсіз ауданғ а кө шіріледі, мысалы, Чернобыль атом станциясы 30 км ары кө шірілді. Барлық жағ дайды анық тағ аннан кейін тез арада сол жерге жасақ шылар, арнайы қ ызметке кірісетіндер (байланыс, медициналық, ө ртке қ арсы, радиацияғ а, химиялық қ аруғ а қ арсы, қ оғ амдық тә ртіп сақ таушылар т.б.) келтіріледі. Оларғ а осы жерде нақ ты тапсырмалар беріледі.

Медициналық кө мек кө рсету жұ мыстары, ауруханағ а жө нелту, қ ұ тқ арушылар жұ мысқ а кіріседі. Осындай кезде жұ қ палы аурулардың алдын алу жұ мыстары, халық ты таза ауыз сумен, тамақ пен қ амтамасыз ету жұ мыстары, санитарлық гигиеналық шаралар алынады. Қ ұ лағ ан ү йлер, қ ұ рылыстардың астында қ алып зардап шегіп жатырғ ан адамдарды қ ұ тқ ару жұ мыстары тез ұ йымдастырылады.

Бұ л жұ мыс еш ү зіліссіз адамдарды толық қ ұ тқ арғ анша жү руі керек. Ол ү шін жасақ шыларды, басқ а кө мекке келген қ ұ тқ арушыларды кезекпен істетіп, жұ мыс ү зілмеуі керек.Апатқ а ұ шырағ ан жерлерде қ оғ амдық тә ртіп сақ тауғ а кө п кө ң іл бө лінеді. Комендатура жұ мыс жасайды.

Апаттың зардабын жою бағ ытында жү ргізілетін жұ мыстар. Жоғ арыда айтылғ андай апат болғ ан жерге келген жасақ шылар АҚ бастығ ына барып ө здерінің келгендерін баяндап, одан тапсырма алады. Осы тапсырманы орындау ү шін ө зі (жасақ шылар командирі) жағ дайды тү гел тү сінуі керек, себебі ө зі білмей тұ рып ол тиімді шешім ала алмайды.

Барлығ ын анық тап, тү сініп алғ аннан кейін командир ө з қ арауындағ ы адамдарғ а істейтін жұ мыст, оның кө лемін, басқ алармен ара қ атынасты тү сіндіреді, қ андай мақ сат қ ойылғ анын, ол ү шін қ андай жұ мыстар істелетінін анық тап айтады. Жұ мыстың тү рі, оның кө лемі, басты кү штерді қ ай жерге салу керектігі, ө з кү штерін қ алай пайдаланатындығ ы, осының барлығ ы ө зіне жә не қ арауындағ ы адамдарғ а белгілі болуы қ ажет.

Ең бастысы – адамдарды қ ұ тқ ару, оларды ауруханағ а жө нелту, қ ажет болса ол жерден кө шіру (эвакуация) болып табылады. Кө шірілген адамдар қ ай елді мекенге апарылатыны белгілі болуы керек.

Жасақ шылар командиріне жұ мысты қ ашан бастауы керек, оларды ауыстыру, қ айда жиналатыны т.б. мә селелерді анық тап алуы керек. Жұ мысқ а бұ йрық берілген соң кіріседі. Бұ йрық тар, қ ысқ аша ә рі тү сінікті, анық жазылуы керек. Жұ мыс кезінде оның барысын бақ ылап отыру да командирдің міндеті. Егер жағ дай ө згеретін болса, онда қ осымша міндеттер қ ойылуы, істелетін жұ мыс, техниканы бекітуде ө згерістер т.б. болуы мү мкін.

Жасақ шылар командирі іс –жайды тү гел біліп, бақ ылап отыруғ а міндетті. Мысалы: су тасығ ан жағ дайды алайық, сол кезде не істеуміз керек, қ алай істелінеді. Су тасығ анда алдымен адамдарды қ ұ тқ ару жұ мыстары қ олғ а алынады.

Ол ү шін барлау қ ызметі іске кіріседі. Бұ л жұ мысқ а тез жү ретін катерлер, тікұ шақ немесе ұ шақ бө лінеді. Суда қ алып, зардап шеккендерге жү згіш қ ұ ралдар, қ ұ тқ арушылар жіберіледі. Судан қ орғ анып ү й ү стіне, ағ аш басына шығ ып кеткен адамдарды қ ұ тқ ару қ ажеттігі туады. Сондық тан қ ұ тқ арушыларды қ ұ тқ ару қ ұ ралдарымен жабдық тағ ан дұ рыс. Суда қ алғ ан адамдарғ а кө мек кө рсетіп жү рген экипаж ө здері суда қ имылдау ережелерін, адамдарды қ ұ тқ ару ә дістерін білулері тиіс. Техникамен жабдық талғ ан жасақ шылар тобы су кететін каналдар, су тоқ тайтын дамба, плотина тұ рғ ызу жұ мыстарымен айналысуы керек. Қ ай жұ мыста істегенде де қ ауіпсіздік шараларын сақ тап адам шығ ыны болдырмауғ а тырысу керек.

Атом станциялары, не атом бомбасы жарылғ анда орасан зор қ уат бө лінеді. Ядролық қ ару, не ядролық жарылыс ядроның ішіндегі кү шке негізделген. Ол ядро жарылғ анда ауыр элементтердің (УРАН-235, плутоний-239) тізбекпен берілетін реакцияларының кү ші. Ядро қ аруының кү ші тротил зарядының тоннамен ө лшенетін куші арқ ылы мө лшерленеді. Бұ ндай қ арудың кү ші тротилмен алғ анда жү здеген, мың дағ ан тіпті млн-дағ ан тоннамен есептеледі.

Ядро жарылысының бес тү рлі қ ирату факторлері пайда болады:

- ауа толқ ынының соқ қ ысы;

- жарық ты сә улелену (световое излучение);

- ө ткір радиация (проникающая радиация);

- радиоактивтік ластану (радиоактивное заражение);

- электромагниттік импульс (электромагнитное поля).

Ауа толқ ынының соқ қ ысы – жарылыстан жан-жақ қ а ө те қ атты шапшаң дық пен тарайтын, жоғ ары қ ысымдағ ы ауа соқ қ ысы.

Мысалы: 1 мегатонна кү шпен жарылыста ауа толқ ынының жылдамдығ ы 9 сек-5 км, 22сек-10 км жетеді. Осындай қ озғ алыста ол кезкелген техниканы, ө ндіріс қ ұ ралдарын қ иратады. Ал адам ауа толқ ынынан зардап шегетіндігі ө з алдына, сынғ ан заттардың ұ шқ ынынан да жарақ аттанады. 1 шаршы см-ге 1 кг кү ш тү скенде ауа толқ ыны зор зардап ә келеді. Бұ л ауаның қ озғ алу шапшаң дығ ы секундына 100 м-ге жетеді. Егер 1 шаршы (см-ге 0, 2-0, 4)200-400 гр) салмақ тү сетіндей кү ш болса адам жең іл жарақ ат алады (бас айналу, қ ұ лағ ы шулау, бас ауру). 1 ш/см 0, 5/500 гр/ салмақ тан асып кетсе, адам контузияғ а ұ шырап, мұ рыннан, қ ұ лақ тан қ ан кетіп, сү йектері сынуы мү мкін.

Панаханалар. Жан-жақ ты қ ымталғ ан, радиациялы сә улелердің жолына бө гет бола алатын арнайы салынғ ан баспана. Олардың кө мегімен адамдар типті қ ирағ ан панахананың ө зінде ұ зақ уақ ыт бола алады, олардың қ ауіпсіздігі бірнеше тә улік бойы қ амтамасыз етіледі. Панахананың кіретін жә не шығ атын жерлері болуы керек.

Панаханалар су баспайтын учаскелерде терең детілген топырақ қ а берік материалдардан салынады. Жамылғ ының тө менгі жағ ы, ә деттегідей, жер бетінен биік орнатылмайды. Панахана еденінің дең гейі жер асты суының дең гейінен барынша жоғ ары болғ аны дұ рыс (кем дегенде 0, 5 м).

Жарылыс кезінде немесе қ ырып-жою қ ұ ралдарымен шабуыл жасалғ анда панаханағ а тү сетін кү ш ө те зор. Сондық тан оны салғ анда қ ұ рылыс материалдарының мық тылығ ына (беріктігіне) аса кө ң іл аудару қ ажет. Қ оршағ ан ортаның ү стің гі беті радиоактивті улағ ыш заттармен жә не бактериалдық қ ұ ралдармен ластанғ ан немесе жаппай ө рт қ аулағ ан жағ дайда панахананың қ ауіпсіз тіршілігін қ амтамасыз ететін санитарлық -гигиеналық жағ дайларды жасау есебінен қ ол жеткізеді.

Панахананың сыйымдылығ ы отыруғ а (бірінші дең гей) жә не жатуғ а арналғ ан (екінші жә не ү шінші дең гей) орындардың санымен анық талады. Шағ ын панахана дегеніміз 300 адамғ а дейін, орташасы – 300-600 адамдық, ү лкені – 600-ден астам адамдық.

Бейбіт уақ ытта панахана олардың қ орғ аныс ерекшеліктерін бұ збай, ө ндірістік жә не шаруашылық -тұ рмыстық мақ саттарғ а пайдалануы мү мкін.

Панахана, онда жасырынғ ан адам ү шін, қ ажетті санитарлық -гигиеналық жағ даймен қ амтамасыз етілуге тиіс: ауадағ ы кө мір қ ышқ ыл газдың кө лемі 1%-дан (жоғ арғ ы шегі – 3%), ылғ алдылық 70% (жоғ арғ ы шегі – 80%), температура 29 пайыз (жоғ арғ ы шегі – 31 C) аспауғ а тиіс.

Панахана мына негізгі талаптарды ескере отырып тұ рғ ызылуғ а тиіс: адамдарды ү здіксіз қ абылдап, шығ арып салуды қ амтамасыз ету мү мкіншілігі; панахананың су жайылып кету қ аупі бар жерлерге салынбауы; су беру жә не қ ысымдық канализация желісінен алыс болуы; панахана арқ ылы транзиттік-инженерлік коммуникацияның ө ткізілмеуі, апаттық шығ аберістер қ ұ лағ ан жағ дайды негізгі ғ имараттағ ыдай дең гейде қ орғ алғ ан кірер жә не шығ ар болу т.с.с.

Панаханада негізгі жә не қ осалқ ы бө лмелер жасау кө зделеді. Негізгі бө лмелерге басқ ару жә не санитарлық бө лмелер жатады. Қ осымша желдетілетін бө лмелер, санитарлық тораптар қ орғ алатын дизель электростанциялары, тамбур шлюздер, қ орғ алғ ан кіретін жә не шығ атын есіктер. Панахананың ішкі бө лімдері (қ орғ алатын дизель электростанциялары, тамбур шлюздерді жә не кең ейту камераларын қ оспағ анда) бір жасырынушы ү шін 1, 5 м³ кем болмауғ а тиіс. Бір жасырынушы ү шін негізгі бө лме едені алаң ының нормасы екі ярусты нар кезінде 0, 5 м² жә не ү ш ярусты нар кезінде 0, 4 м² болуғ а тиіс. Бө лмені биіктігі бейбіт уақ ытта оны пайдалану талаптарына сә йкес болуы қ ажет, алайда бө лменің тө бесінен еденнің тө менгі жеріне дейінгі биіктік 2, 15 м болуғ а тиіс (ал ең кемі – 1, 85 м).

Жасырынуғ а арналғ ан бө лме бірнеше бө лікке бө лінуге тиіс, адамдарды орналастыру ү шін бір жә не екі ярусты орындық тар немесе панаханада жалпы орынның 20% -ын, ал ү ш ярусты орналасқ ан кезде 30%-ын қ ұ рауғ а тиіс.

Басқ ару жү йесіне арналғ ан бө лме қ осымша электр кө зі бар бө лмеге орналасады. Жұ мыс істейтін алаң нормасы 2м шаршы болып белгіленген.

Санитарлық бекет (медпункт) сырқ аттарды анық тау жә не оқ шаулау мақ сатында адамдардың денсаулығ ын тұ рақ ты бақ ылайды. Ғ имараттардың санитарлық ахуалын, азық -тү лікпен ауыз суының сақ талуымен таратылуына санитарлық қ адағ алау жасайды. Ол ұ жымдық дә рі-дә рмек қ обдишасымен жабдық талады. (51 тізбе – 100-150 адам; 52 тізбе – 400-600 адам ү шін). Звенода (топта) қ орғ аныс ғ имаратына қ ызмет кө рсететін фельдшер болғ ан жағ дайда қ осымша фельдшерлік, дә рігерлік қ обдишамен жабдық талады.

Желдетілетін бө лме панахананың ішкі қ абырғ аларымен тү йісуге жә не кірер есік пен апаттық шығ ар есікке жақ ын орналасуғ а тиіс. Сыйымдылығ ы 150 адамғ а дейінгі панаханада желдеткіш қ ондырғ ысын жасырынатындар бө лмесіне тікелей орналасуғ а рұ қ сат етіледі.

Санитарлық тораптар ерлер мен ә йелдер ү шін бө лек орнатылады. ДЭС ү шін бө лмелері ішкі қ абырғ ағ а орналасады жә не басқ а бө лмелерден жанбайтын қ абырғ амен (қ оршаумен ажыратылады) панаханадан бө лмеге ө тетін кіреберістер панахана жақ қ а қ арай ашылатын екі қ ымталғ ан есігі бар тамбурмен жабдық талады.

Тамбур-шлюз басқ а кіретін есіктер жабылғ аннан кейін панаханағ а адамдарды жіберу кезінде панахананың қ орғ аныстық қ асиеттерін қ амтамасыз ету керек.

Қ орғ алғ ан кіретін жә не шығ атын есіктер. Есіктердің саны панахананың сыйымдылығ ына байланысты, алайда екеуден аспауғ а тиіс. Сыйымдылығ ы 300 адамғ а дейінгі панаханада бір кіретін есік ұ стауғ а рұ қ сат етіледі, алайда екіншісі тоннель тү рінде апаттық шығ атын есік ретінде қ ызмет етуі қ ажет. Кіретін есік жасырынатындардың негізгі тобының қ озғ алысын ескере отырып, панахананың қ арсы жағ ына орнатылады.

Панаханағ а ө тетін барлық кірер есіктер (тамбуршлюздері барынан басқ алары) ол жер арқ ылы радиоактивтік жә не улағ ыш заттардың, биологиялық қ ұ ралдар жә не ө рт кезінде жанатын ө німдердің тү суінен қ орғ айтын тамбурлармен жабдық талуғ а тиіс. Тамбурдың сыртқ ы қ абырғ асына қ орғ ағ ыш қ ымталғ ан есік, ішкі қ абырғ асына қ ымтылғ ан есік орнатылады. Есіктер адамдарды кө шіру кезінде ашылуғ а жә не есік қ орабына қ аң қ асының мығ ым қ ысылуын қ амтамасыз ететін резина тө семдері мен сыналары болуғ а тиіс.

Панахананың апаттық шығ ар есігі тоннель тү рінде жасалады, ол панахананың тө бесін жапқ ан ү йіндіден ары шығ ады жә не баспалдағ ы бар тік шахтамен аяқ талады. Панаханадан тоннельге ө тетін есік тиісінше қ абырғ аның ішкі жә не сыртқ ы жақ тарына орнатылатын қ атты қ ымтылғ ан қ ақ пақ пен жабдық талады. Авариялық шығ аберістердің баулық тары ғ имарат биігінің кемінде жартысын, яғ ни кемінде 3 м қ ашық тық қ а қ оршағ ан ғ имараттардан алшақ болуы тиіс. Қ ақ пағ ының биіктігі 1, 2 м қ абырғ ағ а ішке қ арай ашылатын қ аң ылтыр тормен жабдық талғ ан ойық істелінеді. Биіктігі 1, 2 м тө мен жерге тө мен қ арай ашылатын металл тор орнатылады. Барлық панаханаларда кіреберіс пен сыртқ ы есіктегі кө рнекті жерге орналасқ ан белгілермен таң баланады, ал панаханағ а қ арай қ озғ алыс бағ ыты нұ сқ ағ ышпен кө рсетіледі.

Панаханаларда адамдар ү шін қ ажетті жағ дайда қ амтамасыз ететін санитарлық техникалық қ ондырғ ыларды (желдеткіш, жылыту, сумен жабдық тау, канализация), сондай-ақ электрмен байланыстың болуы қ арастырылады.

Панахана желдеткіші, ә деттегідей, екі режім бойынша қ амтамасыз етіледі: таза желдеткіш (1 режим) жә не сү згілік желдеткіш (2 режім). Таза желдеткіш режімі кезінде панаханағ а берілетін сыртқ ы ауа радиоактивті шаң нан, ал сү згілік желдеткіш режімі кезінде УЗ мен БҚ -дан тазартылады.

Жаппай ө рт, болатын, зиянды заттармен қ атты ластануы ық тимал жерлердегі панаханаларда ішкі ауа толық оқ шауланатын режім қ арастырылады (3 режім).

Панахананы ауамен жабдық тау жү йесі ауа ұ стағ ыш қ ондырғ ылардан, шаң нан қ орғ айтын сү згіден, сү згіш-жұ тқ ыштан, жылу ұ стағ ыш сү згіден, желдеткіштен, тарату желісі мен ауа реттегіш қ ондырғ ыдан қ ұ ралады, ө рт ық тимал панаханаларғ а ауаны кү кірт қ ышқ ылынан тазартылатын сү згілер мен ауа айдау қ ұ ралдары орнатылады. Ауамен жабдық тау жү йесін зақ ымданудан, соқ қ ы толқ ынынан қ орғ ау ү шін ауа ұ стағ ыш жә не сорғ ыш каналдарда жарылыстан қ орғ айтын қ ондырғ ылар орнатылады.

Жылу орталығ ынан панахананы жылыту қ арастырылады (ғ имараттың жылыту жү йесі). Берілетін жә не қ айтатын қ ұ быр ө ткізгіштердің тү йісіндегі тірек арматурасы панаханағ а шегінде орнатылады. Жылыту жү йесі жылдың суық уақ ытында панаханағ а +10 С температураны, егер бейбіт уақ ытында оны пайдалану шарты бойынша бұ дан жоғ ары температура талап етілмесе, қ амтамасыз етуге тиіс.

Панаханада сумен жабдық тау мен канализация қ алалық жә не обьектілік жерлерде жү ргізіледі. Алайда сыртқ ы желілер бұ зылғ ан жағ дайда судың апаттық қ оры, сондай-ақ сыртқ ы желілерге тә уелсіз ағ ын жинауғ а арналғ ан қ абылдағ ыштар жасалуғ а тиіс.

Панаханада ауыз су қ оры ә рбір адам ү шін тә улігіне 3 литр есеппен жасалады. Ауыз су қ оры ыдысына, ә деттегідей, екі тә улік бойында толық айырбасты қ амтамасыз ететін ағ ын тоғ ан орнатылады. Бейбіт уақ ытта су шығ ыны қ арастырылмайтын жеке тұ рғ ан панаханаларда, сондай-ақ сыйымдылығ ы кемінде 300 адамдық панаханаларда ауыз суы қ орын сақ тау ү шін панахананы дайындық қ а келтіру кезінде толтырылатын қ ұ рғ ақ ыдысты қ олдануғ а рұ қ сат етіледі.

Панаханаларда ө з бетімен ағ атын немесе панахана ішіне қ озғ алтқ ыш орнату арқ ылы айдау жолымен сыртқ ы канализация желісіне ағ ын суды айдайтын санитарлық тораптар орнатылады. Панахананың санитарлық торабы бө лмесіне ағ ындарды жинау ү шін апаттық резервуар орнатылады. Резервуар жабынына унитаз орнына пайдаланылатын жә не қ ақ пақ пен жабылатын саң ылау жасалады. Резервуар кө лемі ә рбір жасырынушы ү шін тә улігіне 2 литр есеппен анық талады. Қ ұ рғ ақ қ алдық тарды жинау ү шін қ ағ аз қ аптар немесе пакеттер қ ойылатын, ә рбір жасырынушы ү шін тә улігіне 1 л есеппен орын қ арастырылады.

Панахананы электрмен жабдық тау қ аланың (обьектінің) сыртқ ы желісінен жә не қ ажетті жағ дайда қ орғ алғ ан кө зден-ДЭС-тен жү ргізіледі. Сыртқ ы желілерден электр беру тоқ тағ ан жағ дайда панаханада кө шпелі шаң батарея, велогенератор мен басқ а кө здерден апаттық жарық қ арастырылады.

Ә рбір панаханада қ алалық жә не жергілікті радио желісіне қ осылғ ан кә сіпорынды басқ ару нү ктесімен дауыс қ атайтқ ышы бар телефон байланысы болуғ а тиіс. Резервтік байланыс қ ұ рал ретінде обьекті Азаматтық қ орғ аныс желісінде істейтін радиостанция қ ызмет ете алады.

Жылдам тұ рғ ызылатын панаханалар (ЖТП) дер кезінде салынғ ан панаханалардың жеткілікті саны жоқ жағ дайда соғ ыс барысында немесе шабуыл қ аупі кезінде қ алалар мен ө ндіріс обьектілерінде салынады. Олар қ ысқ а мерзімді (бірнеше тә улік бойында) темір бетон жиналмалы қ ұ рылысынан немесе ағ аш материалынан жасалынады. Мұ ндай панахананың сыйымдылығ ы (жататын орынды ескергенде)-50-200 кісілік болады.

ЖТП типті салынғ ан панахана сияқ ты жасырынатындарғ а арналғ ан бө лмеден, сү згілік желдету қ ондырғ ылары, санитарлық топтар ү шін арнайы орындары бар, апаттық су қ орымен, кіретін жә не апаттық шығ атын есіктерімен қ амсыздандырылуы тиіс. Сыйымдылығ ы шағ ын панаханада санитарлық торап пен қ алдық тарғ а арналғ ан ыдыс тамбурда, ал су қ ұ йылғ ан ыдыстар жасырынатындар бө лмесінде орналасуғ а тиіс.

ЖТП ішкі қ ондырғ ыларына ауа беру қ ұ ралдары, ауаның улы заттардан тазалауғ а арналғ ан қ ұ м жә не шлак сү згілері, дә рет пен қ оқ ыстарғ а арналғ ан ыдыстары, ауаны шаң нан тазалайтын мата сү згілері, су қ ұ йылатын ыдыстары, ауа жинағ ыш жә не сорғ ыш саң ылауларды қ орғ айтын қ орғ ау қ ұ ралдары, жарық приборлары, сондай-ақ нарлар мен орындық тар жатады.

ЖТП желдеткіші екі режим бойынша: таза желдеткіш жә не сү згіш желдеткіш режімімен қ амсыздандырылады. Ауа беру ү шін ә ртү рлі желдеткіштер пайдаланылады.

Нарлар мен орындық тар ағ аш тақ тайлардан жасалынады, жарық ү шін батареялық немесе аккумуляторлық шаммен шырағ дандар пайдаланылады. Апаттық жарық ретінде май шамды да пайдалануғ а болады.

Жасырынғ андарды сумен жабдық тау панаханағ а қ ойылғ ан ыдыстарғ а қ ұ йылғ ан ыдыстарғ а қ ұ йылғ ан ауыз суы қ оры есебінен жү ргізіледі.

Қ азіргі қ алаларда панахана ретінде ың ғ айластыруғ а болатын сан алуан жер асты ғ имараттары бар: метро, кө лік немесе жү ргіншілер ө ткелдері, жерасты кө лік жайы, кафе, кинотеатрлар, ғ имараттардың арасындағ ы жалғ ағ ыш тоннель.

Тау-кен ө неркә сібі дамығ ан аудандарда адамдарды қ орғ ау ү шін тау ұ ң ғ ымалары пайдаланылады, мұ ндай жер асты тұ рақ тары адамдарды радиоактивті сә улелену мен ядролық жарылыстан кейін тү скен жауын-шашыннан сенімді қ орғ ай алады.

Адамдарды жасыру ү шін улы газ бө лінбейтін, ауа температурасының ылғ алдылығ ы онда адамдардың ұ зақ болу ү шін жеткілікті шекте ұ сталатын, ал ың ғ айластырылғ ан ғ имараттарда топырақ суы баспайтын ұ ң ғ ымалар жарамды. Бұ л ұ ң ғ ымаларды жабу ү шін ағ аш есік қ ойылады.Брезенттен немесе тығ ыз материалдан жасалынғ ан перде ілінеді, сумен жабдық таудың, канализация мен жарық тың қ арапайым жү йелері жасалынады. Санитарлық тораптар желдетілетін ұ ң ғ ымаларда орнатылуы мү мкін. Жарық ү шін электровоздардың кө шпелі аккумуляторлары пайдаланылады. Ұ ң ғ ымаларда адамдар отыратын жә не жататын орындық тар мен нарлар орнатылады.