Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар

Тұ рғ ындарды қ орғ ау. Тө тенше жағ дай дегеніміз – табиғ ат немесе ө ндіріс апаттарының зардаптарын кү нделікті қ ызметпен, қ аражатпен жоюғ а мү мкіндік бермейтін, ол ү шін ә дейі материалдық, техникалық, ақ ша қ аражатын жә не адам кү шін талап ететін жағ дай.

Қ азақ стан мемлекетінің орналасқ ан жері – кең байтақ. Ол жерлерде табиғ ат апатының неше тү рі: жер сілкіну, қ ар тасқ ыны, қ атты жел, су тасқ ыны сияқ ты қ ұ былыстар жиі болып жатады.

Зілзала – бұ л кенеттен пайда болатын, халық тың қ алыпты тірлігі кү рт бұ затын, материалдық қ ұ ндылық тарды ү лкен шығ ынғ а ұ шырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың ө лім-жітімі болатын табиғ ат қ ұ былысы.

Ә рбір зілзаланың ө зіне тә н физикалық қ асиеті, пайда болу себебі, қ озғ аушы кү ші, сипаты мен даму сатысы, қ оршағ ан ортағ а ө зіндік ық пал ету ерекшелігі бар.

Зілзала кез келген мемлекет ү шін ү лкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол тө тенше оқ иғ а.

Қ азақ стан Республикасы аумағ ында мынадай зілзалалар болуы мү мкін: жер сілкінісі, сел, қ ар кө шкіні, сырғ ыма, дауыл, су тасқ ыны, буырқ асын, ө рт.

Дү ние жү зінде су тасқ ынына бү кіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% - тропикалық циклондары, 15% - жер сілкінісі, ал қ алғ ан 25% - зілзаланың басқ а тү рлері.

Каспий тең ізі дең гейінің ө згеруіне, Арал тең ізінің қ ұ руына, Балқ аш кө лінің таяздауына байланысты қ ұ былыстар табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар арасында ерекше орын алады.

Жер сілкінісі. Жер сілкінісі кенеттен пайда болады жә не қ ас қ ағ ымда ө теді. Жер сілкінісі – бұ л жер қ ыртысында немесе мантияның ү стің гі бө лігінде кенеттен болғ ан қ озғ алыс пен жарылыс нә тижесінде пайда болғ ан, елеулі ауытқ у тү рінде, ү лкен қ ашық тық қ а таралатын жер асты дү мпулі мен жер астының қ озғ алысы. Бұ л қ ұ былыс жер асты дү мпулерінен, тербелістен болады. Ә зірге ғ алымдар жер сілкінісі қ ашан, қ анша уақ ыт болатынын жә не қ андай зардап ә келетінін тура басып айта алмай отыр. Сесмикалық станциялардың кө рсетулері – дә л емес. Жыл сайын жер бетінде 100 ден аса жер сілкіністері болып тұ рады.

Жер қ ыртысының тектоникалық қ озғ алысын тудыратын жер сілкінісі оте жойқ ын болып келеді. Жер сілкінісінің барысында адамдар қ аза болады, ү йлер, жолдар, кө пірлер, каналдар, тоғ андар мен басқ а да инженерлік ғ имараттар, су қ ұ бырлары, канализация, электр беру жү йесі қ ирайды, байланыс желісі бұ зылады, қ ар кө шкіні, сел, сырғ ыма мен қ опарылыс пайда болады. Тау жынымтарынан тастар қ ұ лайды, адамдарда ү рей болады. Су асты жә не су жағ алауындағ ы жер сілкінісі кезінде, тең із тү бінің қ озғ алыс нә тижесінде тең іздің гравитациялық толқ ындарынан цунами пайда болып, қ ұ рылыста ү лкен бү лінушілік жасайды.

Жер сілкінісінің жойқ ын кү ші оның ә серінен болатын апаттар кө пшілікке мә лім. Ө йткені Қ азақ станның 450 мың шаршы километр аумағ ында жер сілкіну қ аупі бар. Бұ л аймақ қ а 6 миллионнан астам халық тұ рады, 27 қ ала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызғ а жуық ө ндірістік ә леуеті осы аймақ та шоғ ырланғ ан.

Шығ ыс Қ азақ стан, Алматы, Жамбыл, Оң тү стік Қ азақ стан, Қ ызылорда, Манғ ыстау облыстары мен Алматы қ аласы сейсмикалық қ ауіпті аймақ та орналасқ ан. Онда ө неркә сіптің негізгі қ орының 30%-ы шоғ ырланып, тұ рғ ын ү й қ орының 35%-на жуығ ы орналасқ ан, Республика халқ ының 40%-ы тұ рады.

Жер сілкінісі қ аупі бар аймақ тарда ірі қ алалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғ имараттар мен зиянды ө неркә сіп орындары, жасанды жә не су қ оймалары, жарылғ ыш жә не улы материалдар қ оймалары орналасқ ан. Тұ рғ ын ү й алқ абының бұ зылуымен қ атар тізбеленген объектілердің кейбіреуінің бұ зылуы, оң алмайтын экологиялық ө згеріске алып келуі мү мкін.

Жер сілкінісі кезіндегі қ ондырғ ы мен ғ имаратты зақ ымдалуынан шегілген залал ғ имараттың ө зінің зақ ымдалуынан шеккен шығ ыннан біршама есе асып тү седі. Жер сілкінісімен бірге ө рт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы бұ зылады, қ опарылма, сырғ ыма, сел тасқ ыны жә не т.б. шаруашылық қ а қ осымша залал ә келеді.

Жер сілкінісінің жанама шығ ыны да орасан зор: ө ндірістік циклдың уақ ытша тоқ тауы, ең бек ресурстарының зардапты жоюғ а тартылуы жә не тағ ы басқ алар. Сонымен қ атар кө лік жолдарының зақ ымдалуына, тұ рғ ын ү й тұ рмыстық жағ дайдың нашарлауына, халық тың апат аймағ ынан кетуіне, жерасты дү мпуінің қ айталануын кү туінің нә тижесінде адамдардың ұ нжырғ ысының тү суіне ә келіп соғ ады.

Инженерлік желілер мен коммуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұ зылуы аса қ ауіпті. Жер сілкіну кү ші жә не оның қ ирату сипаттамасы 10.1-кестеде кө рсетілген.

10.1 кесте - жер сілкіну кү ші жә не оның қ ирату сипаттамасы

Жер сілкінісі салдарының аса ауыр тү рлері ғ имараттар мен ү йлерді сейсмикалық кү шейту бойынша жұ мыстар жер сілкінісі қ аупі ескерусіз жү ргізілетін қ ұ рылыс пен ғ имараттарда пайда болады. Бұ ғ ан мысал ретінде соң ғ ы жылдары Қ азақ станда болғ ан жер сілкіністері салдарын келтіруге болады.

Халық ты, аумақ ты жә не шаруашылық обьектілерінің ық тимал жер сілкінісінен қ орғ ау мақ сатындағ ы шаралар мыналарды қ амтиды: сейсмалогиялық бақ ылау мен жер сілкінісінің болжамының республикалық жү йесін дамыту; сейсмикалық аудандастыру сапасын жақ сарту; сейсмикалық тө зімді ғ имараттарды жобалау жә не салу; халық тың сейсмикалық білімін жақ сарту; басқ ару; хабарлау жә не байланыс жү йелерін тұ рақ ты дайындық та болуын ұ йымдастыру; дамыту жә не қ олдау; жер сілкінісі кезінде Азаматтық қ орғ аныс кү штерін тарту жә не тұ рақ ты дайындық та ұ стау.

Азаматтық қ орғ аныс қ ү штері мен қ ұ ралдарының жә не ө зге де шараларғ а жер сілкінісі салдарын жою жоспарына сә йкес ө зге де шараларғ а басшылық жасау.

Сел. Сел - тау ө зенінің ө з арналарынан кенеттен кө теріліп, дең гейінің кү рт ө згеруі жә не тау жыныстары бұ зылуынан болатын қ уатты ағ ын.

Сел ұ зақ нө сердің салдарынан, мұ з бен қ ардың жылдам еруінен, моренді, мұ зды ө зендердің бұ зылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қ ызметі нә тижесінен пайда болады. Тасқ ындардың басқ а тү ріне қ арағ анда сел ә деттегідей ү здіксіз емес, жекелеген толқ ындар мен 10м/с жә не одан кө п жылдамдық пен қ озғ алады. Іле, Жоң ғ ар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қ аратай, Кетмен жә не Тарбағ атай тауларындағ ы ө зендер Қ азақ стандағ ы сел қ ауіпі кү шті аудандар болып табылады.

Сел тасқ ыны кезінде халық тың ө зін-ө зі ұ стауы мен іс-ә рекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анық тау мен белгілеуді жә не ол туралы хабарлауды (ескерту) ұ йымдастыру ү лкен ә сер етеді.

Сейсмикалық қ ауіпті аудандағ ы халық орман желектерін кесу, егіс жұ мыстарын жү ргізу, ү й малын бағ у жө ніндегі нұ сқ ауларды қ атаң орындауғ а тиіс.

Халық қ а сел тасқ ынының жақ ындауы туралы хабарлағ ан жағ дайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғ ашқ ы белгілері білінген сә тте, ғ имараттан тез шығ ып, бұ л туралы тө ң іректегілерге ескертіп, қ ауіпсіз орынғ а бару керек. Ө рт болмау ү шін ү йден шық қ ан кезде пешті сө ндіріп, газ бұ рандысын жауып, жарық ты ө шіріп, электр заттарын ажырату қ ажет. Егер уақ ыт болса, қ ауіпті аймақ тан малды айдап кеткен жө н. Халық қ ауіпті аудандардан уақ ытша қ ауіпсіз орынғ а кө шіріледі.

Сел тасқ ынына тап болғ ан адамғ а қ олда бар барлық қ ұ ралдармен кө мек кө рсету керек. Мұ ндай қ ұ ралдар қ ұ тқ арушылар беретін таяқ, арқ ан, сырық, шынжыр жә не т.с.с. болуы мү мкін. Тасқ ын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақ ындата отыра, тасқ ынның бағ ыты бойынша шығ ару керек.

Сел қ аупі кезінде кө шіруге қ атысушы адамдар қ ауіпті жерлерден қ арттар мен балаларды, аурулар мен ө з бетінше жү ре алмайтын адамдарды шығ арады. Ең бекке қ абілетті бү кіл халық тоғ андарды нығ айтуғ а, кедергілер тұ рғ ызуғ а, ағ ызғ ыш каналдар қ азуғ а міндетті.

Егер сел апатына елді мекен ұ шыраса, онда іздеу-қ ұ тқ ару жұ мыстарына ә зірлеген жоспары бойынша жұ мыс жү ргізетін ә ртү рлі қ ұ тқ ару бө лімшелерінің айтарлық тай кү штері мен қ ұ ралдары тартылады.

Қ ар кө шкіні. Қ ар кө шкіні – бұ л қ ар массасының тау беткейі бойынша тө мен қ арай жылдам лық суы.

Қ азақ станда 95 мың шаршы км тау аумағ ы қ ар кө шкіні қ апуіне ұ шырайды.

Қ азақ станда қ ар кө шкіні қ алың қ ар кө п жауатын жә не қ олайлы геоморфологиялық жә не топырақ тық -ботаникалық жағ дайлары бар Батыс Тянь-Шянь, Алтай, Іле Алатауы мен Жоң ғ ар Алатауының жоталарында болып жатады. Кө шкіндер қ ұ лама тау беткейінен кө бінесе 20-60 градуспен, кө шкін қ ар жаң а жауғ ан жә не кү н кү рт жылығ ан кезде болады. Кө шкін тауда жауын-шашынның жиі болуынан, циклондық қ ұ былыс кү шейетін наурыз-сә уір айында кө бірек болады. Сирек қ айталанатын кө шкіннің кө лемі 1 млн. текше метрге, қ озғ алысының ең ү лкен жылдамдығ ы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық кө шкіндердің 50% жуығ ы жазық қ а дейін жетіп, халық пен шаруашылық обьектілеріне тікелей қ ауіп тө ндіреді. Кө шкіннің кедергіге кө рсететін қ ысымы 1 шаршы метр ү шін бірнеше жү з тоннағ а жетуі мү мкін.

Қ азақ станның бү кіл таулы аудандарында қ ар кө шкіні болып тұ рады. Ол негізінен қ ардың тү суі мен кү ннің жылуына байланысты, қ ар кө шкіні болатын ең қ ауіпті кезең қ араша-сә уір, ал тауда-қ азан-мамыр.

Тауда болғ ан кезкелген адам қ ысқ ы кезең дегі таудағ ы қ ауіптерді, сақ тандыру шараларын білуге міндетті.

Жай адамдар кө шкіндерге қ ыстың суық мезгілінде тауда болса ғ ана тап болуы мү мкін. Ал альпинистер мен тауғ а шығ уды ә дет қ ылғ ан туристер бұ ғ ан жыл бойы ә зір болуғ а тиіс. Тау ә уесқ ойларымен болатын барлық бақ ытсыз оқ иғ алардың 25%-на жуығ ы кө шкіннің еншісінде. Ол ә детте бағ ыт пен қ озғ алыс уақ ытын дұ рыс таң дай алмаудан, кө шкін қ ауіпі бар беткейлерден ебдейсіз ө туден, кө шкіннің пайда болу табиғ аты туралы білмеуден, тә ртіп бұ зудан болады.

Тауда болғ ан кезде қ оршағ ан ортағ а мұ қ ият қ арап, кездескен жабайы хайуанаттардың мінезін зерделеген жө н (тау ешкілері қ ар кө шкіннің ық тимал лық суын алдын ала сезіп қ аупті аймақ тан кетеді), сондай-ақ беткейдегі қ ардың тө зімділігін қ олда бар қ ауіпсіз ә дістермен тексеру қ ажет. 15 градустан тік беткейлер аса қ ауіпті болмағ анмен, қ ар кө шкіннің одан да жазық беткейлерде жылжу оқ иғ алары белгілі. Беткей тік болғ ан сайын кө шкіннің жылжу ық тималдығ ы арта тү седі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер қ ауіпті емес, ө йткені қ ар жамылғ ысы жинақ талмайды, қ ар жауғ ан сайын шағ ын бө ліктермен сырғ ып тү сіп отырады.

Жағ дай сә тті аяқ талса, зардап шегушіге алғ ашқ ы медициналық кө мек кө рсетіледі жә не ол қ ауіпсіз жерге апарылады.

Опырмалар. Опырмалар – ауырлық кү шінің ә серімен ылғ алды топырақ массасының тө мен қ арай сырғ уы. Тау жыныстарындағ ы жә не жартастарындағ ы жекелеген жақ парлардың немесе қ ұ рғ ақ, тік, ең іс беткейлердегі жақ парлардың қ ұ лауы.

Опырмалар Қ азақ станның барлық таулы аудандарында болып тұ рады. Олардың пайда болу себептері жерү сті жә не жерасты сулар мен топырақ тың ылғ алдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қ ызметі болып табылады. Аса ірі опырылмалар тектоникалық ұ сақ талуғ а байланысты. Осындай учаскілерде пайда болғ ан опырылмалар ірі ө зендерді бө гейтін кө лденең су тоғ андарын жасай отыра, таулы жазық тарды қ ұ рсаулайды. Мұ ндай ө зендерге Кү нгей Алатаудағ ы Кө лсай ө зені, Іле Алатауындағ ы Ү лкен Алматы ө зені жатады.

Опырылмалар жылдың кезкелген уақ ытында, ә детте, тіктігі 19 градусқ а жуық жарларда болады. Ірі қ опарылмалардың алаң ы 50-60 га дейін жетеді.

Соң ғ ы жылдары Қ азақ стан тауларындағ ы опырылмалар қ ұ былыс ө рістеген техногендік жү ктемеге байланысты саяжай учаскілерінің кесінділері есебінен жандана тү сті. Тау беткейлерінің табиғ и геоморфологиялық тепе – тең дігі олардың жол, саяжай ү йін салу, су қ ұ бырларын ө ткізу жә не басқ а қ ұ былыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бұ зылады, сонымен қ атар ө сімдік-топырақ жамылғ ысы бұ зылып, беткей топырағ ы суырмалы сумен ылғ алданады. Опырмалар бұ рын олар байқ алмағ ан жерлерде де пайда болады.

Тұ рғ ындар қ опарылманың басталғ андығ ы туралы хабарды алғ ан бойда ү й-жайдан жылдам шығ ып, тө ң іректегілерге қ ауіп туралы ескертіп, қ ауіпсіз орынғ а барғ ан жө н. Ү йден шығ арда пешті ө шіріп, су мен газ бұ рандыларын жауып, жарық пен басқ а да электр қ ондырғ ыларын ажырату қ ажет.

Қ ар басу. Табиғ аттың тосын кү штері кө ріністерінің бірі. Бұ рқ асынмен, қ арлы боранмен тығ ыз байланысты. Ол бірнеше сағ аттан бірнеше тә улікке дейін жауғ ан қ алың қ ардың ә серінен пайда болып, қ алыпты тіршілікті бұ зады, ал кейде адамдар қ ұ рбандық тарына, малдың шетінеуіне жә не материалдық қ ұ ндылық тарының жойылуына ә келіп соғ ады.

Қ ардың басуы, боран туралы хабар алғ ан бойда, уақ ыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың ғ имараттың шетінен желге қ арсы бағ ытта арасы 15-20 метр қ алқ ан, қ ар тосқ ауылы қ ойылады. Қ ар жауғ ан кезде жә не одан кейінгі уақ ыттағ ы негізгі жұ мыс тү рлері: жоғ алғ ан адам мен малды іздеу; зардап шеккендерге алғ ашқ ы дә рігерлік кө мек кө рсету; жол бойындағ ы, ү й-жай тө ң ірегіндегі қ арды тазалау, жолда тұ рып қ алғ ан кө лікке кө мектесу, коммуналдық жә не энергетикалық желідегі аварияларды жою. Барлық жұ мыс бірнеше адамнан тұ ратын топпен бірге жү ргізіледі. Егер қ ар басуғ а автомобильмен келе жатып тап болсаң ыз тоқ тап, тұ рғ ан жерді белгілеу керек, ол ү шін ашық матаны ілген жө н. Машинаның ү стін толығ ымен жауып, двигательді радиатор жағ ынан қ ымтау керек. Машина капотын желге қ арай бұ рып, отынды ү немдеу ү шін, пешті ұ дайы қ оспағ ан жө н. Машинаны қ ар басып қ алу қ аупі болса, есіктің бірін жиі ашып, кү ртік қ арды ә рірек сырың ыз. Далада қ алғ ан машинада қ атты тоң саң ыз да қ озғ алтқ ышты қ оспаң ыз, ол жұ мыс істеп тұ рғ ан кезде бү лінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қ ақ ағ ан суық тан бұ рын ө зің ізді ө мірден алып кетуі мү мкін. Машинадан шық қ анда міндетті тү рде ө зің ізді арқ анмен байлаң ыз (Бір ұ шын автомобильде қ алдырың ыз). Адам ү йден немесе машинадан жарты метр ұ зағ анда бағ дардан айырылып, қ аза болғ ан жағ дайлар кө птеп кездеседі. Жолдағ ы кө ктайғ ақ аса қ ауіпті, ал қ иылысы кө п жерлерде автомобиль қ озғ алысын мү лдем тоқ татуы мү мкін. Жаяу жү ру ө те қ иын, ә ртү рлі заттардың қ ұ лауы жә не ұ шуы ө те қ ауіпті. Бұ л жағ дайларда ескі қ ұ рылыстардың маң ынан, электр желілерінің жә не олардың дің гектерінің жанынан аулақ кеткен жө н.

Қ ар басуы, боран туралы хабарды алғ ан бойда, уақ ыт болса, жалпы қ оршаулар, жолдағ ы ғ имарат шетінен 15-20 метр қ ашық тық та жел соғ атын жақ тан қ алқ андар орнатылады.

Дауыл. Дауыл – жойқ ын кү ші бар жә не едә уір созылатын, 30 м/с жылдамдық пен соғ атын жел.

Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағ дайында пайда болып, атмосферадағ ы тепе-тең діктің ө те жоғ ары жылдамдық пен аяқ астынан бұ зылуы ә сер етеді. Дауыл ү лкен бү ліншілікке ұ шыратып, адам қ ұ рбандық тарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келтіреді.

Ең қ ауіпті аймақ та тұ рғ ын ү й салуғ а тыйым салынып, ал қ алғ ан аймақ тарда сейсмикалық аудандар ү шін қ абылданғ ан қ ұ рылыс нормалары енгізіліп, онда пайдаланатын материалдардың қ олайлы ү лгілері кө рсетілуге тиіс. Дауыл ө зінің алапат кү шімен инженерлік ғ имараттарғ а жер сілкінісінен кем ә сер етпейді.

Шаң дақ дауыл – бұ л кү шті жел салдарынан шаң ның, қ ұ мның, топырақ тың, тұ здың жә не кө лемі 1мм аз басқ а да бө ліктердің ауағ а кө терілуі. Қ азақ стан аумағ ында шаң дақ дауыл – сә уір, мамыр жә не қ ыркү йек айларында жиі байқ алады.

Дауылдың жойқ ын салдарын тө мендетудің тиімді шарасы, ол – таянғ ан дауыл қ аупін тұ рғ ындарғ а дер кезінде хабарлау жә не дауыл болып тұ ратын аудандағ ыларды осыны ескере отырып орналастыру. Ең қ ауіпті аймақ та тұ рғ ын ү й салғ ызбай, ал қ алғ ан аймақ тарда сейсмикалық аудандар ү шін қ абылданғ ан қ ұ рылыс нормаларын енгізіп, бақ ылауғ а алып кө мектесу керек.

Дауылдың жақ ындағ аны туралы хабарды алғ ан соң, мына іс-ә рекетті жү зеге асыру қ ажет: панахананы, жертө лені ә зірлеу; есікті, терезені, шатырдағ ы (желдеткіш) люкті нығ ыздап жабу; саң ылауларды бекіту; тө беден, лоджиядан, самалдық тан жел ұ шырып кету қ аупі бар заттарды шығ ару; даладағ ы заттарды бекіту немесе ү йге кіргізу; газды, электр жү йесін ажырату, суды жабу, пешті сө ндіріп, қ ажет болса қ орғ аныс панаханаларына барып орналасу керек.

Ө ндірісте барлық сыртқ ы жұ мыстарды тоқ тату, қ ондырғ ыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату жә не панаханаларғ а жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағ ы мал ү шін жемнің, судың қ орын даярлау, панаханада радиоқ абылдағ ышты тұ рақ ты қ осып қ ою керек. Ғ имарат ішінде болғ анда ә йнек, шыны сынық тарынан жә не жарық шақ тардан сақ танғ ан жө н. Далада қ алғ ан кезде ең жақ ын шұ ң қ ырды, жел ө тінен сақ тайтын жерлерді іздеу керек немесе жерге етпетінен жатады. Орманда қ алғ анда ең жақ сысы ашық алаң ғ а шық қ ан жө н, нө серлі дауыл, найзағ ай жарқ ылдағ ан кезде жалғ ыз тұ рғ ан ағ ашқ а жасырынбаң ыз, электр беру желілерінің дің гектеріне жақ ындамаң ыз. Дауылды жел, қ арлы боран кезінде ү йден тек ерекше жағ дайда ғ ана бірнеше адам болып шығ ады. Шандақ дауыл жақ ындағ анда ү йде есік пен терезені нығ ыздап жауып, ғ имараттан шық пағ ан жө н. Ү й хайуанаттарын қ орағ а немесе ғ имарат ішіне қ амау керек.

Егер сіз ауылдан алыс жердегі қ ұ мдақ тағ ы жайылымда болсаң ыз, малды тасағ а жасыру қ ажет. Жақ ын жерде сексеуіл, шең гел тә різді бұ талы жерде малды ұ стай тұ рғ ан жақ сы.

Егер дауыл кезінде елді мекеннен қ ашық та болсаң ыз, кө ру қ ашық тығ ы азайып, адасып кету қ аупі туса, онда қ озғ алысты тоқ тату қ ажет. Егер адассаң ыз, жарақ ат алсаң ыз, онда ө з орның ызды білдіру мақ сатында тү тіні қ атты шығ атын матаны, бұ таны, кө к шө пті жағ ып, дыбыс беріп, алыстан кө рінетін ашық затты биік жерге іліп, қ ам жасағ аның ыз жө н.

Егер шаң дық дауыл кезінде жапан далада қ алсаң ыз, киімдерің ізді тү ймелеп, бас киімдерің ізді киің із. Кө зің ізге шаң мен тас, қ оқ ым тү спес ү шін арнайы кө зілдірік киің із. Егер қ андай да бір жамылғ ы болса, оны шаң нан, суық желден, дененің суынуынан қ алқ а ретінде пайдалануғ а болады.

Дауылдан, бораннан, буырқ асыннан кейін қ ұ тқ ару бө лімшелері ең бекке жарамды тұ рғ ындармен бірге жасырынғ ан, жарақ аттанғ ан адамдарды шығ арып, қ ауіпсіз жерге немесе емдеу мекемесіне апарады.

Таудың су тасқ ыны. Таудан ақ қ ан кө п су аз уақ ыт ішінде дү лей кү шке айналып, жолындағ ы тау тастарын, топырақ тарын ала тө мен қ ұ лайды. Олардың биіктігі 10-20 метрге, кейде 40-50 метрге дейін жетеді. Қ ұ лау шапшаң дығ ы секундына 3-5 метрді қ ұ райды. Су тасқ ынының пайда болу себептеріне таудағ ы жауынның ұ зақ болуын, мұ здың кенеттен мол еруін, сол жердің топырағ ының бостығ ын, тас жиынтығ ының кө птігін жатқ ызуғ а болады. Республика бойынша 300-ден аса осындай қ аупі бар тау бассейіндері бар. Ә сіресе қ ауіпті жерлерге Іле, Жоң ғ ар, Талас, Алатау, Қ аратау, Кетмен, Тарбағ атай таулары жатады. Бұ л тауларда осындай тасқ ындар жыл сайын болып тұ рады.

Тау су тасқ ынынан сақ тану жолдары:

- Жауын уақ ытында жә не жауын ө ткеннен кейін 2 кү ндей тауғ а шық пау.

- Тауда тек бұ рын адам жү рген жолдармен жү ру.

- Жазда тауда тү с қ айтқ анда, кү н қ ызғ анда жү рмеу.

- Тұ манды кү ні тауғ а шық пау.

- Тауда жү ргенде айқ айламау, шуламау (дауыс ауағ а ә сер етеді, ауа қ арды қ озғ ап жіберуі мү мкін).

- Қ ар басқ ан тау бө ктеріне жақ ындамау.

- Егер тасқ ын жылжып келе жатқ анын сезсең із, оның жолынан шығ уғ а тырысу.

- Кү нделікті телидидар, радиодан берілетін хабарларғ а кө ң іл аударып жү ру.

Су тасқ ыны. Бұ л қ ұ былыс та біздің елімізде жерімізде жиі болып тұ рады. Тек соң ғ ы бес жылдың ішінде, Атырау облысының ө зінде ғ ана бірнеше су тасқ ыны болды. Бұ л ө згерістердің барлығ ы тек табиғ ат кү штерімен ғ ана болып жататын қ ұ былыстар. Ә сіресе, Каспий тең ізінің тасуынан Қ ұ рманғ азы, Исатай аудандары кө п зиян шегуде. Мал, қ ора, қ ыстақ тар, ү йлер суғ а кетуде.

Жайық, Ойыл, Ембі ө зендерінің суының кө терілуінен Қ ызыл-қ оғ а, Жылой, Махамбет аудандары кө п зиян шегіп отыр. Каспий тең ізі мен Жайық ө зендері Атырау қ аласына қ ауіп тө ндіруде. Бұ ғ ан қ арсы облыс басшылары тиісті шаралар қ олданып (жағ аны бекіту, елді мекендерді қ ауіпсіз орындарғ а кө шіруді), кү рес жү ргізуде. Осындай жағ дай 2003-2004 жж. Шардара су қ оймасында, Сырдария ө зенінің басында болып, ү лкен материалдық шығ ын ә келді.

Су басуы – ө зен, кө л немесе тең із суының дең гейінің кө теріліп, жердің белгілі бір бө лігінің су астында қ алуы. Ол елді мекендердің су астында қ алуына, адам мен малдың ө лім-жітіміне алып келеді.

Кө птеген су басудың негізгі себептеріне нө сер жаң быр жаууы, қ ардың, мұ здақ тардың ү здіксіз еруі жатады.

Сырғ ымалар, бө геттерден, тоғ андардың кенет бұ зылуынан пайда болатын су басу ө те қ ауіпті болады.

Судың кө терілуінен болатын су басуы Қ азақ станның барлық аймақ тарындағ ы ө зендерде болып тұ рады. Оң тү стік Қ азақ стан ө зендерінде мұ ндай қ ұ былыстар ақ пан-наурыздан, оң тү стік-шығ ыс жә не Шығ ыс Қ азақ станда – наурыз-шілдеде, республиканың жазық тағ ы ө зендерінде – наурыз-маусым айларында болады.

Жаң бырдан болатын тасқ ындар Қ азақ стан аумағ ында таза тү рінде негізінен оң тү стіктегі, оң тү стік-шығ ыстағ ы тау етегінде жә не ортасындағ ы ө зендерде, сайларда кө ктемнің аяғ ында жә не жаз мезгілінде, сондай-ақ жазғ ы-кү згі мерзімде Ертіс бассейіні ө зендерінде байқ алады. Орта таулы аймақ тардағ ы жаң быр тасқ ынның ерекшелігі сол, ол белгілі бір жағ дайларда олардың селге айналуы мү мкін.

Қ ума желге байланысты апатты тасқ ын Қ азақ стан аумағ ында Орал ө зенінде жә не Каспийдің бү кіл солтү стік-шығ ыс жағ алауында болады. Атырау жә не Маң ғ ыстау обылстарының бү кіл шаруашылық кешенініе орасан зор залал келтірген соң ғ ы жылдардағ ы су тасқ ыны Каспий тең ізінің дең гейінің кө терілуімен ушығ а тү суде.

Кептелулер мен тосқ ауылдардан болатын қ ирату салдары бар тасқ ынның таралу аудандары Іле, Жоң ғ ар Алатауының, Шығ ыс Қ азақ стан ө зендері болып табылады. Олар кү з бен кө ктемде мұ з жамылғ ысының бұ зылуы мен пайда болуы кезінде байқ алады.

Ө зеннің жоғ арғ ы бө лігінде мұ з тосқ ауылдары топырақ бө геттерінің бұ зылуы жағ дайында тасқ ын қ ас-қ ағ ым сә тте болуы мү мкін.

Қ алғ ан жағ дайларда су басу қ аупіне дер кезінде назар аударуғ а мү мкіндік беретін азды-кө пті уақ ыт бар. Алайда қ ардың кө ктемгі еруі, қ ұ былмалы ауа райының созылуы, мұ збен жү рген кезде, қ ар еріп жатқ анда жә не қ олайсыз ауа райы кезінде батпақ тардың ү стімен жү ру ө те қ ауіпті. Су батпақ тардың сінгіштігін азайтады да, батпақ қ а батудың қ аупі туады.

Су тасқ ыны апаты кезінде мү мкіндігінше тө менгі жерден жылдам кетіп, биік жерлерге кө терілу қ ажет. Елді мекендегі тасқ ын кезінде қ ауіпсіздік кө п жағ дайда оның алдында жү ргізілген сақ тандыру жұ мыстарымен қ амтамасыз етіледі.

Республика аумағ ындағ ы кө птеген тасқ ындардың судың дең гейінің кө терілуінің болатындығ ынан белгілі. Алдын алу жұ мыстарының тұ тас жү йесі бар: судың басуы болатын аумақ тағ ы тасқ ын судың арнасын бұ ру; су қ оймасы, бө гет, тосқ ауыл тұ рғ ызу; жағ аны биіктету жә не су тү бін терең дету жұ мыстарын жү ргізу; ғ имараттар мен ү й-жайларды судан оқ шаландыру қ ондырғ ысын қ ою; қ ысқ а бұ талы ағ аштар отырғ ызу; жү зу жә не қ ұ тқ ару қ ұ ралдарын жасау жә не даярлау; толқ ын соқ қ ыларына тө зетін кү рделі қ ұ рылысты тұ рғ ызу; отбасының барлық мү шелерін жү зуге ү йрету; қ айық тың болуы; жақ ын орналасқ ан биік жерді білу; жақ ындағ ан зілзала туралы хабарды алуғ а дайын болу; тұ рғ ын ү йдің жанына топырақ салынғ ан тосқ ауылдар қ ою, топырақ тө гу.

Тұ рғ ындарды уақ ытша кө шірудің басталуы мен тә ртібі туралы жергілікті радио мен теледидар, ал жұ мыс істейтіндерге кә сіпорын, мекеме жә не оқ у орындары арқ ылы, ал ө ндіріс пен қ ызмет кө рсету саласында жұ мыс істейтін халық қ а тұ рғ ын ү й басқ армасы органдары арқ ылы хабарланады.

Халық қ а жиналатын орынды, жиналу мерзімін, кө шу кезінде жаяу баратын бағ ыт, сондай-ақ апаттың кү тілген кө леміне орай туындағ ан жағ дайларды, оны ауыздық тау жолдарын жә не барысын жә не басқ а да мә ліметтер хабарланып отырады.

Уақ ыт жеткілікті болғ ан жағ дайда қ ауіпті аймақ тағ ы халық дү ние-мү лкімен бірге су басу аймағ ынан тыс орналасқ ан жақ ын елді-мекендерге кө шіріледі.

Кә сіпорын мен мекемелер су қ аупі тө нген жағ дайда жұ мыс тә ртібін ө згертеді, ал кей жағ дайда жұ мыс мү лдем тоқ тайды. Су басу ық тимал аймақ та мектептер мен балалардың мектепке дейінгі мекемелері уақ ытша жұ мысын тоқ татып, балалар қ ауіпсіз жерге орналасқ ан мектеп пен балалар мекемесіне ауыстырылады. Егер тө менгі қ абатта тұ ратын жә не кө шедегі адамдар судың кө терілуін байқ аса, жоғ арғ ы қ абаттарғ а кө терілуге, егер ү й бір қ абатты болса, шатырғ а шығ у тиіс. Жұ мыста ә кімшілік нұ сқ ауымен белгіленген тә ртіпті сақ тап, биік орналасқ ан орындарғ а кө терілу керек. Далада кенеттен су басқ ан кезде дө ң еске немесе ағ ашқ а шығ ып, ә ртү рлі жү зу қ ұ ралдарын пайдаланғ ан жө н.

Ү йден (пә терден) шық қ ан кезде ө зің ізбен бірге қ ұ жаттарың ызды, қ ұ нды заттарды, аса қ ажетті заттарды, екі-ү ш тә улікке жеткілікті азық -тү лік қ орын алу ұ сынылады.

Судың басуынан сақ тауды қ ажет ететін жә не алу мү мкін емес мү лікті жоғ арғ ы қ абатқ а, шытырғ а шығ ару керек. Ү йден (пә терден) шығ ардың алдында электр мен газды ажырату, пешті ө шіру, есікті, терезені, ғ имараттағ ы желдеткішті жә не басқ а да саң лауларды нығ ыздап жабу керек.

Су басқ ан аумақ тағ ы аламдарды іздеу шұ ғ ыл ұ йымдастырылып, осы жұ мысқ а АҚ жә не ТЖ қ ұ рамалары, ә скери бө лімдері, жү зу қ ұ ралдарының экипажы мен басқ а барлық қ олда бар кү ш пен қ ұ ралдар тартылады. Қ ұ тқ ару жұ мыстары кезінде ұ стамдылық танытып, қ ұ тқ арушылар талабын бұ лжытпай орындау керек. Жү зу қ ұ ралдарына (қ атар, қ айық, желкен жә не т.б.) шектен тыс салмақ алуғ а болмайды, ө йткені бұ л адамдардың ө міріне қ ауіпті. Кө мектің бірінші кезекте балаларғ а, ауру адамдар мен қ арттарғ а кө рсетілетінін есте ұ стағ ан жө н.

Табиғ и ө рттер. Қ азақ стан Республикасында табиғ и ө рттердің негізгі тү рлері ландшафты ө рттер-орман, орманды дала жә не дала (егіс) ө рттері болып бө лінеді.

Ормандағ ы ө ртті сө ндірудің негізгі жолы суды пайдалану, ал ол мү мкін болмағ анда ө ртті қ олда бар қ ұ ралдармен сө ндіруге кү ш салады. Мысалы, отты топырақ пен кө му, оттың шоғ ын бұ тамен жанып кетен жерге қ арай сыпыру, қ арсы от қ ою, тулақ ты немесе киізді пайдалану т.с.с. Ормандағ ы ө рттердің 80 пайызы халық тың ең бек немесе демалыс орындарында ө рт қ ауіпсіздігі шараларын бұ зуынан, сондай-ақ орманда ақ аулы техниканы пайдалану нә тижесінде болады.

Орманның жоғ арғ ы жағ ындағ ы ө ртті сө ндіру қ иын, сондық тан оны кедергі жасау, кү йдіру жә не суды пайдалану арқ ылы сө ндіреді. Бұ л жағ дайда кедергінің ені ағ аш биіктігінен кем болмауы керек, ал жоғ арыдағ ы ө рт аумағ ының алдындағ ы кү йдірілетін кедергінің (жердің) ені кемінде 150-200 м ө рт қ анаттарының алдында кемінде 50 м болуғ а тиіс.

Ө рт адамдарғ а психологиялық тұ рғ ыдан ү лкен ә сер етеді. Тіпті кішігірім ө рттің ө зінде адамдарды жаппай ү рей билеуі адам шығ ынына ә келуі мү мкін. Ө зін-ө зі ұ стап ү йренген адам қ иын сә тте ө з ө мірін қ ұ тқ арып қ ана қ оймай, басқ а адамдарды, материалдық қ ұ ндылық тарды да қ ұ тқ ара алады.

Егер сіз орман ө ртін сө ндіру жө ніндегі топқ а кірсең із, панахана орны мен оғ ан апаратын жолдарды жақ сы білуің із керек. Оттан қ орғ айтын киім киіп, керекті жарақ тарды (адамдағ ы мү мкіндігінше арнайы киім, противогаз, каска, тү тіннен қ орғ айтын маска) пайдалану керек, ә р топта сол аймақ ты жақ сы білетін жол серік болғ аны дұ рыс. Егер тү тіндену аймағ ындағ ы кө ру шегі 10 метрден аспаса, онда оғ ан кіруге болмайды.

Ө рттен адамдарды қ ұ тқ ару кезінде ө те жылдам ә рі тиімді қ имылдау қ ажет, себебі тү тін, улы газ, жоғ ары температурадағ ы ыстық, ғ имараттың қ ұ лауы, тез жанатын жә не улы газ бө летін заттардың болуы сияқ ты қ ауіптер кез-келген жерден шығ уы мү мкін. Жанғ ан ғ имарат арқ ылы ү сті-басқ а ылғ ал мата (киім) жауып, тү тіннен жорғ алай немесе тізерлей қ озғ алу керек.

Кө п қ абатты ғ имараттарда, егер подъезден шығ уғ а мү мкіндік болмаса, балконды, апаттық люк пен балкондағ ы баспалдақ ты, кө рші подъезд арқ ылы, қ ұ тқ аруғ а арналғ ан тө бенің люгін пайдаланың ыз. Қ ұ тқ ару жұ мысына қ атысатын адам, алғ ашқ ы медициналық кө мекті кө рсете білуге тиіс.