Электр қауіпсіздігінің негіздері

4.1 Адам ағ засына электр тогының ә сер етуі

Электр қ ауіпсіздігі дегеніміз – ол, электромагниттік ө рістің, статикалық электрленудің, электрлік доғ а мен электр тогының зиянды жә не қ ауіпті ә серінен адамдарды қ орғ ауды қ амтамасыз ететін ұ йымдастырылғ ан жә не техникалық жұ мыстар мен шаралардың жү йесі.

Егер адамның екі нү ктесі арасында потенциалдар айырмасы болса, онда адам денесі арқ ылы электр тогы жү реді. Адам бір уақ ытта жанасқ ан екі нү ктелік ток тізбегі арасындағ ы кернеу -жанасу кернеуі деп аталады.

Дене арқ ылы жү ретін электр ток адамғ а жылулық, биологиялық жә не электролиттікә сер етеді.

Токтың жылулық ә сері электр энергиясының жылуғ а айналуында сезіледі жә не ол терінің, бұ лшық ет жә не қ ан тамырларының қ ызуын тудырады.

Токтың биологиялық ә сері токтың бұ лшық еттері арқ ылы жү руінде оның қ ысқ аруын тудырады.

Токтың электролиттік ә сері қ ан қ ұ рамының ө згеруіне алып келеді.

Электр тогына тү сіп қ алғ анда тө мендегі зақ ымдалулар болуы мү мкін:

кү йіп қ алу, терінің металдануы, электр белгілері, электроофтальмия, электр соқ қ ысы, механикалық зақ ымдалулар:

- электр кү йігі электр тогының жылулық ә серінде пайда болады. Электр доғ асының ә сері нә тижесінде пайда болатын кү йік ө те қ ауіпті болып табылады, ө йткені оның температурасы +3000-6000° С аралығ ында болады;

- терінің металдануы электр тогының ә серінен металдың майда бө лікшелері теріге сің уі нә тижесінде болады. Соның нә тижесіндетерінің электр ө тімділігі жоғ арылайды, яғ ни оның кедергісі кү рт тө мендейді.

Электр белгілері деп, ток жү ретін бө ліктермен тығ ыз байланыста болғ анда, яғ ни оны қ ысып ұ стағ анда теріде сұ р немесе ақ шыл – сары тү сті дақ тың қ алуын айтамыз.

Электроофтальмия дегенде электр доғ асының ультрафиолеттік сә улесі ә серінен кө здің сыртқ ы қ абатының зақ ымдалуын тү сінеміз.

Электр соқ қ ысы болғ анда, адам ағ засы жалпы зақ ымданады, яғ ни жү йке жә не жү рек тамырларының бұ зылуы, бұ лшық еттерінің тырысуы пайда болады.

Механикалық зақ ымдалулар(бұ лшық етінің бө лшектенуі, сынық тар)адам бұ лшық еттерінің тырысуы жә не де электр тоғ ының ә серінен тө беден қ ұ лау нә тижесінде болады.

Электр тогынан зақ ымдалу сипаттамасы токтың тегі мен мә ніне, оның жү ріп ө ту жолына, ә сер ету ұ зақ тығ ына, адамның жеке физиологиялық ерекшелігіне жә не оның зақ ымдалғ ан кезіндегі жағ дайына байланысты болады.

Кө п жағ дайлардатоктың тегі мен мә нізақ ымдалу сипаттамасын анық тайды. Ө ндірістік жиіліктегі (50 Гц) кернеуі 500 В дейінгі айнымалы токтағ ы электр қ ондырғ ылары тұ рақ ты токка қ арағ анда ө те қ ауіпті. Бұ л адам ағ засы клеткаларындағ ы кү рделі биологиялық процестерге байланысты болады. Ток жиілігі ө скен сайын, зақ ымдалу қ аупі азаяды. М: бірнеше жү здеген кГц жиілікте электр соқ қ ысы сезілмейді.

Токтардың мә ндеріне байланысты адам ағ засына ә сер етуін былай бө луге болады: сезінуші, жібермейтін жә не фибрилляциялық.

Адам айнымалы токтың (50 Гц) ә сер етуін 0, 5 тен 1, 5 мА аралығ ында сезінеді, ал тұ рақ ты токта – 5 тен 7 мА дейін. Бұ л жағ дайда, адамның саусақ тары қ алтырап, дірілдейді; тұ рақ ты токта тері қ ыза бастайды. Бұ л токтар бастапқ ы (пороговый) сезіну токтары деп аталады.

Жібермейтін токтарда қ олдың бұ лшық еттерінің тырысуы болады, яғ ни адам ө з еркімен қ олын ток жү ретін бө ліктерден ала алмайды. Оның мә ндері айнымалы ток ү шін – 10-15 мА, ал тұ рақ ты ток ү шін – 50-80 мА. Токтың ары қ арай ө суі жү рек қ ан тамырларының зақ ымдалуына алып келеді. Дем алуы қ иындайды жә не тоқ тайды, жү рек жұ мысы ө згереді.

Фибрилляциялық ток жү рек фибрилляциясын, яғ ни жү рек тамырларының ә лсізденуін, тү ршігуін жә не тырысуын пайда етеді. Фибрилляция нә тижесінде жү ректен бү ркелетін қ ан қ ажетті ө мір сү ру органдарына бармайды жә не ең бірінші кезекте миды қ анмен қ амтамасыз ету бұ зылады. Қ ан бармағ ан адам миы ары кетсе 5-8 минут ө мір сү реді, сондық тан да бұ л жағ дайда зақ ымдалғ ан адамғ а тез жә не ө з уақ ытында алғ ашқ ы кө мек кө рсету керек. Фибрилляция тоғ ының мә ндері - 80 нен 5000 мА аралығ ында болады.

Адам денесі арқ ылы ө тетін электр тоғ ының мә ніне жә не тегіне байланысты зақ ымдалу сипаттамасы 4.1- кестеде кө рсетілген. Тоқ тың жү ру жолы зақ ымдалу сипатына бір шама ә серін тигізеді. Ө те қ ауіпті жол – жү рек, бас миы жә не тыныс алу кеудесі арқ ылы ө тетін жол болып табылады. Электр жарақ аттарын талдауда «оң қ ол – аяқ», «қ ол – қ ол» жолдары жиі кездеседі, ал «бас – аяқ», «бас – қ ол», «аяқ – аяқ» жолдары сирек кездеседі.

Адам организмі арқ ылы ө тетін тоқ тың мә ні берілген кернеуге жә не дене кедергісіне байланысты болады. Кернеу қ аншалық ты кө п болса, соншалық ты кө п ток адам арқ ылы ө теді.

Адамның кедергісі тұ рақ ты емес жә не ол ә ртү рлі факторларғ а байланысты болады. М: терінің жағ дайы, жанасу тығ ыздығ ы жә не шамасы, берілген кернеудің мә ні жә не токтың ә сер ету уақ ыты. Электр тоғ ының ә сері астында тұ рғ ан адам денесінің кедергісін 4.1 – суретіндегі эквивалентті сұ лба тү рінде кө рсетуге болады. кедергісі ток кірген жердегі тері бетінің кедергісі мысалы, қ олдың кедергісі.

4.1 сурет - Электр тогының ә сері астында тұ рғ ан адам денесі кедергісінің эквивалентті сұ лба

4.1 кесте - Адам денесі арқ ылы ө тетін электр тогының мә ніне жә не тегіне байланысты зақ ымдалу сипаттамасы

кедергісі терінің жағ дайына байланысты 10 нан 100 кОм дейін ө згеріп тұ руы мү мкін. Зақ ымдалмағ ан қ ұ рғ ақ терінің кедергісі 100 кОм да кө п болуы мү мкін. Тері зақ ымдалғ анда, ластанғ анда жә не ылғ алданғ анда оның кедергісі кү рт тө мендеп он килоОмғ а дейін жетуі мү мкін. адаммен сымның арасындағ ы сыйымдылық. Конденсатор диэлектригі тері қ абаты жә не адам денесімен сымның арасындағ ы ауа болып табылады. Егер жанасу кернеуі ү лкен болса, онда диэлектрик тесіледі жә не тізбек тек ғ ана кедергісі арқ ылы тұ йық талады.

кедергісі – бұ лшық ет жә не дене ішкі органдарының кедергісі. Ол ү лкен емес - 0, 4 жә не 1 кОм аралығ ында болады. Ө йткені адамның бұ лшық еттерінде органикалық заттар бар, олар электр тогын жақ сы ө ткізеді.

Ә детте, электр тораптарындағ ы қ ауіпсіздікті талдауда жә не есептеуде адам денесінің кедергісі активті жә не 1 кОм деп қ абылданады.

Электр тогынан зақ ымдалудың сипаттамасы уақ ытқ а байланысты болады. Токтың кө п уақ ыт ә сер етуінде тері қ ызады жә не тері терлеп ылғ алданады, соның нә тижесінде оның кедергісі тө мендеп адам арқ ылы тоқ ө тетін токтың шамасы кү рт ө седі.

Электр тогынан зақ ымдалудың сипаттамасы адамның жеке физиологиялық ерекшеліктерінеде байланысты. Егер адамның денсаулығ ы жақ сы болса, онда электр зақ ымдалуы аз болады. Егер адамның жү рек қ ан-тамырлары жү йесі, терісі, жү йке жү йесі ауыратын болса жә не мас кү йінде болса, онда электр тогынан алғ ан зақ ымдалуы аз мә нді токтың ө зінде кү рделі болады.

Токтың жү ріп ө ту уақ ытына байланысты жанасу кернеуі жә не токтың рұ қ сат етілетін мә ндері 4.2 - кестесінде келтірілген. Олар қ орғ аныстық қ ұ рылғ ысын есептеуде қ олданылады.

4.2 кесте - Адам арқ ылы жү ріп ө туге рұ қ сат етілетін жанасу кернеуі жә не ток

Қ ондырғ ы	Нормалық шамасы	Тоқ тың ә сер ету уақ ыты, с
0, 1	0, 2	0, 5	0, 7	1, 0	3, 0
Айнымалы тоқ та 1000 В дейінгі кернеуде, жиілігі 50 Гц 400 Гц жиілікте		_ _
Тұ рақ ты тоқ та