Оғамдағы гендерлік роль.

Қ азіргі таң да гендерлік мә селе ғ ылыми білімнің ә рү рлі салаларында белсенді кө ріне бастады.Бұ л тенденция отандық психологияғ а келді. Ә йел жә не ердің ә ртү рлі аймақ тарда тең кө ріністе болмауы қ алыптасқ ан экономикалық жағ дайғ а жә не дә стү рлерге де байланысты. Ә діснамалық қ иындық тардың бар болуы жыныстық айырмашылық тар психологиясын зерттеу ө зектілігін тө мендетпейді, бірақ мұ ндай зерттеулер пә н аралық дең гейде болуы керек ө йткені ә леуметтік рө лдер динамикасының этномә дени ерекшеліктері ескерілуі тиіс. 60 жж бастап ер жә не ә йелдердің қ абілеттері, олардың ә ртү рлі іс-ә рекет аймақ тарындағ ы компонеттілігі, олардың кә сіби жетістіктері туралы таптаурындық ойларды зерттеу аса маң ызғ а ие болды.Мысалы: Голдберг ә йелдердің ғ ылым айналасындағ ы іс-ә рекетіне қ атысты ә йелдердің ө здерінде жаң сақ нанымдардың болуын анық тады.Осындай нә тижелер Петерсон, Нислер зерттеулерінен де алынды. Доу алынғ ан мә ліметтерді каузалды атрибуция теориясының кө мегімен талдауда ұ мтылып, келесідей нә тижелер алды. Кез-келген іс-ә рекеттегі жоғ ары нә тиже, міндетті жақ сы шешу жыныстық рө лдік таптаурынғ а сә йкес ерлерде оның қ абілеттері деп тү сіндірілсе, ал ә йелдерде оның кездейсоқ сә ттілігімен немесе тым аса кү ш жігерін, ұ мтылысын жұ мсаумен басқ а да себептермен тү сіндіріледі. Келтірілген мысалдардың соң ғ ылары жыныстық таптауырындарды кең ауқ ымды ә леуметтік контекстте тү сіндірілуін кө рсетеді. Мұ ндай зерттеулер ө з алдарына тек жыныстық рө лдік таптаурындардың мазмұ нын ғ ана сипаттап қ оймай, олардың негізгі қ ызметтерін анық тау міндетін қ ояды. Дә стү рлі тү рде жыныс ұ ғ ымы ер жә н ә йел деп анық тайтын морфологиялық жә не физиологиялық ерекшеліктерді белгілеу ү шін қ олданылады. Бірақ биологиялық кө рсеткіштерден бө лек ә леуметтік рө лдердің, іс-ә рекет тү рлерінің бө лінуі, жү ріс-тұ рыс ерекшеліктері бар.Мұ нда айқ ын кө рінетіні бір қ оғ амда ерлік деп саналатын нә рсе екінші бір қ оғ амда ә йелдік делінуі мү мкін, мысалы: Шотландиядағ ы ерлердің юбка киюі ү йреншікті нә рсе болса, басқ а қ оғ амда мұ ндай нә рсе қ абылданбағ ан. 70-80-ші жылдары жү ргізілген зерттеулерге сү йенетін болсақ бір қ оғ амдастық тың ө з ішіндегі тарихында да таза ерлік жә не ә йелдік делінетін пікірлер ө згеріске ұ шырайды. Осылайша, анатомиялық -физиологиялық ерекшеліктерінің жиынтығ ы ретінде биологиялық жынысты жә не қ лғ ам осы физиологиялық шындық ты ары қ арай қ ұ растыратын, социомә дени конструкт ретіндегі ә леуметтік жынысты бө лу қ ажеттілігітуындады. Маскулинділік жә не феминділіктің ә леуметтік таптаурындары бұ л-ә йел жә не ерлер арасындағ ы биологиялық, психикалық, ә леуметтік айырмашылық тары, нақ ты бір мә дениеттегі олардың ә р қ айсысының алатын орны, статустар жү йесіндегі сол жынысқ а тә н атқ аратын ә леуметтік рө лдері туралы гендерлік кө зқ арастар деп айтуғ а болады.Маскулинділік жә не феминділік таптаурындарын зерттеу ө зінің теориялық негізін гендер концепциясынан жә не таптаурындату теориясынан алады. Гендер категориясы ә леуметтік ғ ылымғ а ХХ ғ.60-шы жылдары Роберт Столлетпен енгізілді. Осы мә селемен айналысқ ан зерттеушілердің алдында адамның қ алыптасуындағ ы оның ә леуметтенуіндегі ә леуметтік жә не табиғ и детерминанттарды бө ліп жару міндеті туындады. Табиғ ат жә не мә дениет тоғ ысында гендер-ә леуметтік жыныс пайда болды. Ер адам маскулинді, ал ә йел адам феминді болып қ оғ амдағ ы ө з орны, рө лі туралы мә дени ойларды мең герген кезде жә не рө лдерге сә йкес статустық сипаттамаларды ө з бойына қ амтығ анда ғ ана қ алыптасады.

Д.Гловер жә не К.Каплан гендер деп нақ ты бір қ оғ амда қ абылданғ ан жә не сол қ оғ амдағ ы мә дениетте ә леуметтік негізделген ер мен ә йелді бір-бірінен ерекшелейтін қ асиеттер жиынтығ ы деп тү сіндіреді. Сондай-ақ гендер ұ ғ ымы класс, этникалық, жас ұ ғ ымдарымен кү рделі ә леуметтік иерархия жә не қ атынастар жү йесін қ ұ рай отырып ө зара тығ ыз байланыста болады.

2.Феминизм жә не психоанализ: ө зара қ атынас проблемасы.Фрейдтің гендерлік теориясы.

Феминистер психоаналитикалық норма мен теорияны тез қ абылдағ ан жоқ, себебі тарихи бекітілген дә стү р қ олдану ә йелдердің бағ ынуына жә не олардың пассивтілігімен бекітіледі. Психоанализ адамның психикасының санасының айырмашылық тарына мү мкіндікпен қ амтамасыз етеді жә не бұ л ә йелдерге ө мірдегі жеке адам мен саяси ө лшемдерді жақ сы тү сінуге кө мектесті. Феминистер Фрейдтің суреттеуінде сол процестерді іздейді, яғ ни сол патриархтың мә дениеттің ішіндегі ағ ын сол процестерді іздейді, яғ ни сол патриархттың мә дениеттің ішіндегі ағ ын сол ә йелдердің трансформациясында болу керек, яғ ни бұ л қ ысымнан қ ұ тылу. Л.Иригарэ айтуынша, фрейдистік тү сінік жыныстың ә ртү рлілігі бұ л ерекшеліктердің қ иялдары.Иригарэ, яғ ни ә йел немесе басқ а болу не мағ ына білдіреді деген сұ рақ ты зерттеген. Бұ л ойда, психоаналитикалық дә стү р еркектің ойларында тұ рады, бұ ндағ ы ой яғ ни ә йелдер тек жетіспеушілік терминінде немесе сү ндетке отырылғ ан еркек ретінде анық тау. Бұ л сендіруде еркектер ө здерін стандартты ө лшемдесе, ал ә йелдерде ұ зындық жоқ деп ойлағ ан. Француз феминисті Ю.Кристева сұ рақ қ ояды, ә йелдерге басқ а жынысты болу не мағ ына береді еркектерге қ атысты болғ анда ә леуметтік патриархатқ а байланысында. Патриархаттық қ оғ ам репрессия мен феминистердің ө німімен базаланды. Ю. Кристеваның есептеуінше жаң а этика мен саясатты сондағ ы жыныстардың сақ тауғ а болады. Қ азіргі уақ ытта кө п мө лшерде феминистік теория бар, кең жеке сұ рақ тар мен тү сіндіруде.Бұ лар ү немі ү лес қ осты ә йелдер мен еркектердің ө з-ө зінің санасының дамуында. Жиі емес СМИ, саяси бә секелестіктерде тұ рғ ылық ты ә ң гімелерде феминизм мен феминистердің мекен жайына негативті сө здерді естуге болады. Қ оғ ам алдығ а қ арай бір қ алыпты тұ рады феминистік бағ ыттық мө лшері ә ртү рлі теоритикалық негізде базаланады. Феминистік теорияның қ алыптасуы баяу жү рді, ғ асырлар ағ ымымен тарихи тақ ырыпта дамуда сол немесе басқ а мемлекетке.