Дәріс. Бидай дәнін жемге өндеудін арнайы технологиясы

Дә ріс сұ рақ тары:

1.Қ азіргі заманғ ы жем ө ндірісінің жағ дайын анализдеу жә не ә лемдік жә не отандық ғ ылымның даму тенденсиясы.

2.Қ ұ рама жем ө німдер ө ндірілу технологиясының шығ арылатын ө нім тү ріне байланыстылығ ы

3.Қ ұ рама жемде бидай шикізатының ө ң делуінің терең детілген технологиясы.

Отандық жә не шет елдә к ғ алымдардың анық тауынша ә лемнің барлық елдеріндегі жемге шығ ым жыл сайын кө беюде, ал оларды ө ндіретің ресурстар кү рт азайғ ан. Сондық танда жемнің кө птеген компоненттері жеткіліксіз, ал кейбіреулері басқ а мақ сатта қ олданып жү р. Дә стү рлік жә не энергетикалық ресурстардың қ ысқ аруы мен қ ымбаттауы расионғ а 80% ғ а артық дә ндік компоненттердің болуына ә кеп соқ тырды. Бұ ндай жем толық қ анды биологиялық ө нім болып табылмайды.

Осығ ан байланысты жаң а рациональды ө німдерді іздеу жә не шикізат ресурстарын тиімді пайдаланудың рациональды технологиясын жасау актуалды болып отыр. Қ азірде ө ндіріс орындарында 0, 8 млн тоннағ а жуық жем жә не 0, 2млн тонна тү рлі жемдік қ оспалар ө ндірілуде. Дегенмен, жем ө ндірудің қ ол жеткен дең гейі сандық жә не сапалық жағ ынан мал шаруашылығ ын қ анағ аттандырып отыр. Есептеулер бойынша 2015 жылғ ы мал шаруашылығ ы, қ ұ с шаруашылығ ы жә не балық шаруашылығ ын қ анағ аттандыру ү шін толық рационалды жем ө ндіруді жылына 3 млн тоннағ а дейін жоғ арлату керек. Мал шаруашылығ ының қ ажетіне жарататың 100ден астам тү рлі рецепті жемдер бар. Ә дебиеттердегі мә ліметтерге сү йенетін болсақ, кейбір жем тү рлерінің қ ұ рамына 150 ден астам компоненттер кіреді.

Шикізат ассортименттерін кө бейту жә не олардың технологиялық қ асиеттерін жоғ арлату – жем ө ндірісінің маң ызды жә не актуалды мә селесі. Кө птеген 10 жылдық тар бойы шикізат мә селесі қ олғ а алынып келеді. Сондық танда жемдік ресурстардың барлық тү рлерін қ олдану ерекше мә нге ие. Мұ ндай жағ дайда жергілікті жә не қ ол жетімді жемдік ө німдерді іздестіру актуалды болып отыр.

Қ азақ стандағ ы жем ө ндіретін ө ндіріс орындары негізінен облыс орталық тары мен қ алаларда орналасқ ан. Осы жерлерде сондай-ақ ө ндеу кә сіпорындары орналасқ ан. Осы ө ндіріс орындарындағ ы қ алдық сыз ө ндіріс технологиясы комбикорм ө ндірісіне жарамды қ алдық қ оспалардың шикізат қ орын алуғ а кө мектеседі. Қ азіргі кездегі нарық жем сапасына жоғ арғ ы талап қ ойып отыр. Бұ л талаптарды жемді байыту жолымен жә не жемге арнайы ә сер ететін ә дістерді қ олдана отырып жү зеге асыруғ а болады.

Сонымен қ оса жемнің сапасымен игерілу дә режесі кө біне ондағ ы компоненттердің гранулеметриялық қ асиеттерніне байланысты. Жануарлардың барлық тү рлерімен жасына қ арай жемнің оптималды ірілігі болады. Осығ ан орай жемнің қ ұ рамындағ ы бө лшектердің орташа оптималды кө лемін анық тап алу қ ажет, яғ ни ө те ұ сақ бө лшектер болмауы керек. Айтып ө ту қ ажет республикада емдік профилактикалық жем рецептері зерттелмеген жә не жасалмағ ан. Жемдік ө німдердің санитарлық жағ ы ерекше актуалды жә не ол қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ететін жоғ арғ ы сапалы санитарлық талаптарғ а сай болуы керек. Жем ө німіне деген қ ажеттілікті қ анағ аттандыру мақ сатында 2015 жылғ а қ арай қ уаты 80 тонна/кү н 88қ ұ рама жем цехы жә не қ уары 10т/к модульді типтегі 172 цех қ ұ рылысы жоспарлануда, сондай-ақ жұ мыс жасап жатқ ан 30 қ ұ рама жем ө ндіріс орындарына жаң а технологиялар енгізу жоспарлануда.

Ө ндіріс орындарындағ ы технологиялық схемаларды анализдеу қ азіргі кезде технологиялық процестің бірнеше бағ ытта дамып жатқ анын кө рсетті. Олардың негізгілері мыналар:

· Бір компонентті ұ сақ тау – бір этапты дозалау. Ұ сақ тау жә не тазалау керек болатын барлық шикізат тү рлерін дайындау;

· Кө п компонентті ұ сақ тау – екі этапты дозалау. Бұ л схема бойынша технологиялық процес алдын ала қ оспалардың қ ұ рамында шикізатты ө ндеуге негізделген. Бірінші этапта шикізат қ оспасын формалайды, ал екінші этапта дайындауды қ ажет етпейтін компоненттер мен олардың қ оспаларын дозалайды жә не соң ғ ы араластырады.

· Кө п компонентті ұ сақ тау – бір этапты дозалау бұ л технологиялық процес шикізат топтарын бірлестіре ө ндеуге негізделген.

Қ азақ стандағ ы жем ө ндірісіне бағ ытталғ ан ғ ылыми мектептердің жұ мыстары.

Жем ө ндірісі саласындағ ы техника мен технологияларды жарату мақ сатында қ ұ рама жем ө неркә сібіне бағ ытталғ ан кө птеген одақ тық жә не республикалық институттар жұ мыс істеді. Осы жә не басқ а мә селелер тө ң ірегінде Воронеж (Ресей), Киев (Украина), Рига(Латвия), Тбилиси(Грузия) жә не қ ұ рама жем ө неркә сібінің бү кіл одақ тық Алматыдағ ы ғ ылыми - зерттеу инститтуттары айналысады. Қ ұ рама жем ө неркә сібінің ғ ылыми мектептері Ресейдің ірі ЖОО – да да жұ мыс жасайды.

Қ азіргі таң да жем ө неркә сібіндегі жаң а технология мен техникалық мә селелері шешумен тек ө ндеу жә не тамақ ө ндірістерінің Ғ ылыми – ө ндірістік орталық айналысады. Жем ө ндірісіндегі жаң а техникалар мен технологияларды ойлап табудың негізгі бағ ыттары мыналар:

- Қ ос этапты ұ сақ тау, екі есе тү йіршіктеу, экструзиялау, экспандирлеу, жаншу, микронизация жә не т.б. дайын ө німнің қ асиетің жақ сартатын технологиялық процестерді ойлап табу.

- Жем ө неркә сібінде дайын ө нім алуғ а қ олданылатын дә стү рлі емес шикізаттарды ойлап табу.

- Дайын ө нім мен шикізатты сақ таудың ғ ылыми негізін ойлап табу, шикізат пен жемнің сапасын бақ ылаудағ ы жаң а ә дістерді жетілдіру.

- Қ алдық сыз технология қ ұ ру, шикізатты ү немдеу жә не жылу-энергетикалық ресурстарғ а рұ қ сат беру;

- Қ ұ рама жем ө ндірісінде жаң а технологияны жә не шикізаттың жаң а тү рлерін қ олданудың қ арқ ындылығ ын бақ ылау.

2. Қ ұ рама жем ө німдер ө ндірілу технологиясы шығ арылатын ө нім тү ріне байланысты, ө з кезегінде жануарлардың жас қ ұ рамы жә не белгілі тү рлеріне арналғ ан, ө ндіріске, қ ұ рама жем ө ндіретіндерге келесі технологиялық процестер қ олданылады:

1. Сусымалы қ ұ рама жемдердің ө ндірісіндегі технологиялық процес ересек ауыл шаруашылығ ындағ ы қ ұ стар, шошқ а, ірі қ ара мал, қ ой, жылқ ы, қ оян, балық, жабайыларғ а ө нім ө ндірудің негізі болып табылады.

2. Тү йіршікті қ ұ рама жемдер ө ндірісіндегі технологиялық процесс ересек малдар мен қ ұ старғ а арналады.

3. Ірі жануарлық комплекстердегі қ ұ рама жемдерді ө ндірудегі технологиялық процесс, 9-42 кү н болғ ан шошқ аларғ а, 10-75 кү н болғ ан бұ зауларғ а арналады.

4. Туғ анына 1-4 кү н болғ ан балапандарғ а арналғ ан қ ұ рама жемдерді ө ндірудің технологиялық процесі.

5. Терілі аң дарғ а арналғ ан қ ұ рама жем ө ндіру технологиялық процесі.

6. Иттерге арналғ ан қ ұ рама жем ө ндіру технологиялық процесі.

7. Асыл тұ қ ымды бағ алы балық тарғ а арналғ ан қ ұ рама жем ө ндіру технологиялық процесі.

8. Зертханалық жануарларғ а арналғ ан қ ұ рама жемдерді ө ндірудің технологиялық процесі.

9. Ауыл шаруашылығ ының жануарларына ақ уызды-дә руменді қ оспаны ө ндірудегі технологиялық процесі.

10. Қ оспаларды ө ндірудегі технологиялық процесі.

Сусымалы қ ұ рама жемдерді ө ндірудегі негізгі ересек малдар мен қ ұ старғ а арналғ ан белгілі таралғ ан қ ұ рама жем мекемелері жабдық тарды қ олданып, негізгі технологиялық ә рекеттерді орындайды: шикізатты тазарту, ұ сақ тау, мө лшерлеу, араластыруды қ амтамасыз етеді.

Тү йіршіктк қ ұ рама жемді ө ндірудің технологиялық процесі тү йіршіктеу жасымен негізделген.

Ірі мал ө сіретін кешендердегі туғ анына 9-42 кү н болғ ан торайлар мен туғ анына 10-75 кү н болғ ан бұ заулар қ ұ рама жем ө ндірудегі технологиялық процесс дә нді терең тү йіршіктер ө ң деу, қ уыру, экструдирлеу, булап жаншу желісі бар кә сіпорындарда орындалады.

Ауыл шаруашылығ ындағ ы жас қ ұ старғ а (туғ анына 1-4 кү н болғ ан балапандар) арналғ ан қ ұ рама жемдегі жасұ нық мө лшері аз жә не жоғ ары тү зілген сү т мө лшері, бө лек технологиялық процес ретінде ұ сақ жарма тү рінде шығ арады.

Жү нді (норка, кү рең тү лкі) аң дарғ а арналғ ан қ ұ рама жем ө ндіру процесі сондай-ақ терең бидай шикізатын ө ндіруді крахмалдың желімтектелу мақ сатында жә не экструдирлеуге қ олданылады немесе басқ а ө ң деу ә дістеріне сай 20% майды шығ ару қ арастырылады. Иттерге арналғ ан қ ұ рама жемді ө ндірудің технологиялық процесі бидайдық шикізаттың терең детілген ө ң делуін, ұ ндық жә не майдың жоғ ары сапасын, ө німді қ алыптауды енгізеді.

Бағ алы балық тү рлеріне, ә сіресе жас балық тарғ а арналғ ан қ ұ рама жемдерді ө ндірудің технологиялық процесі бірқ атар арнайы ә рекеттерді қ амтиды: жұ қ а ұ сақ тау, дә стү рлі емес шикізаттарды шығ ару, жармалардың 0, 2мм аз мө лшерінің жасалуы, ұ сақ тү йіршіктеу, сондық тан олар арнайы зауыттарда таратылады.

Ақ уызды-дә руменді қ оспаны ө ндірудегі технологиялық процесс негізгі ірі қ ара малдар мен қ ұ старғ а арналғ ан қ ұ рама жемдерді ө ндіру зауыттарында орындалады, олар жоғ ары ақ уызды жә не минералды шикізат, бидайдың азайтылғ ан қ ұ рамымен ерекшеленеді.

Нақ ты мекемелерде қ ұ рама жемдерді ө ндірудің технологиялық процесінде ол ә р тү рде, нұ сқ ада таратылуы мү мкін:

1. Мө лшерлеуге (бір қ ұ рамды ұ сақ тау – бір сатылы ө лшеу) шикізатты даярлау қ ұ рама жем ө ндірудегі технологиялық процесс.

2. Бө лінген бидайларды, тү йіршікті шикізаттар мен шроттар, ақ уызды-минералды шикізаттарды қ оспа қ ұ рамымен ө ң деу, екі сатылы мө лшерлеу арқ ылы қ ұ рама жемді ө ндірудегі технологиялық процесс.

3. Ө ң деумен бидай, тү йіршікті шикізат жә не шроттар қ оспа қ ұ рамымен, ақ уызды-минералды шикізат екі сатылы мө лшерлеуден ө ткен, ө ң делген қ ұ рама жем ө ндірудегі технологиялық процесс.

4. Бидайды тү йіршікті шикізат жә не шроттарды ү лесті ө ң деумен бірге, ақ уызды-минералды шикізат қ оспа қ ұ рамымен, бір сатылы мө лшерленген ө ң делуден ө ткен қ ұ рама жем ө ндірудің технологиялық процесі.

5. Барлық шикізаттар бір сатысы мө лшерленген, ү лесті ө ң делген қ ұ рама жем ө ндірудің технологиялық процесі.

Ақ уызды-дә руменді қ оспа, қ осындылар барлық сатыларда қ абылдау мен шикізатты рационды қ олдануды қ ұ рама жем ө ндірудің технологиялық процесі қ амтамасыз етуі тиіс, жедел ө ндіріске беру, технологиялық дайындық ты жә не барлық компоненттердің рецепт бойынша, технологиялық жабдық тармен жұ мыс істеу де тә ртіпті сақ тау, шикізаттың қ арқ ынды ө ң делуі мен сапасы стандарт талабына сай ө німнің шығ уына септігін тигізуі қ ажет.

Қ ұ рама жем мекемелердің магнитті қ орғ анысын магнитті оқ шаулаумен «Ереже»-ге сай жолмен жү зеге асырылады.

Ә р мекемеде «Ереже» негізінде «Ө нім шығ арудың технологиялық ережесі» жасалуы керек, ол ө зіне барлық ө ндірістік процестегі шикізаттың тү суі мен ө німнің шығ уына дейінгі аралық тағ ы жұ мыстарды енгізеді:

· Шығ арылатын ө нім сипаттамасы;

· Шикізат жә не ө німді ө ндіруге арналғ ан материал сипаттамасы;

· Технологиялық сызбанұ сқ а;

· Арнайы жабдық тар;

· Машиналардың параметрлері мен жұ мыс істеу тә ртібі кө рсетілген технологиялық процес сипаты;

· Ө німнің (материалды баланс) шығ у нормасы;

· Технологиялық процесс, шикізат жә не ө німді бақ ылау;

· Техника қ ауіпсіздігі, ең бекті қ орғ ау, ө ртке қ арсы жә не жарылысқ а қ арсы шаралар жә не т.б.ө німді ө ндірудің технологиялық сызбанұ сқ асы графикалық тү рде былай кө рсетіледі:

· Шикізатты қ абылдау қ ұ ралы, олардың ө німділігі жә не тү сіру тә сілдері;

· Барлық електердің кө лемі мен мө лшері;

· Шикізатты ө ндіріске берудегі транспортты-технологиялық жол,

· Шикізатты дайындау жә не ө ң деудің технологиялық жолы;

· Технологиялық жә не кө мекші жабдық тардың мө лшері, маркалары, жұ мыс істеуші бө лімдердің сипаттамасы;

· Ө німдер жә не қ алдық тардың бө лек машиналарғ а, барлық шикізат топтарының бағ ытталуы;

· Магнитті қ орғ аныс қ ұ ралдары;

· Тиеу орны, лоардың ө німділігі жә не тиеу тә сілдері;

· Аспирациялы желілер.

Технологиялық тә ртіп жә не ө німді ө ндірудің технологиялық процесі мекеме директоры(бас инженермен) бекітіледі.

3.Қ ұ рама жемде бидай шикізатының ө ң делуінің терең детілген технологиясы.

Бидай шикізатының екі қ айтара тү йіршіктелуі. Жас жануарларғ а арналғ ан қ ұ рама жем ө ндіруде бидай шикізатының сапасын жақ сарту мен тағ амдық қ ұ ндылығ ын жоғ арлату мақ сатында екі қ айтара тү йіршіктеу ә дісімен ө ң деу жү ргізіледі. Сақ тау ү шін кү ш ә серімен бидай 55-65С-ге дейін қ ыздырылады. Тү йіршік диаметрі 4, 7 мм жә не одан кө п болады. Қ айтадан тү йіршектеу диаметрі 3, 5-4, 7 мм, тығ ыздығ ы 0, 5 МПа жү ргізіледі. Бидай шикізатын экструдирлеуді бө лек цехтарда арнайы жабдық талғ ан жү ргізеді. Экструдирлеуге бидай шикізаты (бө лек бидай тү рі, олардың қ оспасы) жіберіледі.

Ө ндіру технологиясы келесі ә рекеттерді қ амтиды:

· Бидайды экструдирлеуге дайындау;

· Экструдерде ө ң деу.

Ұ сақ тауды диаметрі 3-4 мм-лі електе бө лмеу арқ ылы жү ргізеді.

Экструдирлеу булау қ ондырғ ысымен жабдық талғ ан экструдирлерде КМЗ-2М, КМЗ-2У, ПЭК-125*3, КМЗ-2-де жү ргізіледі.

Экструдирлеу бұ рын бидайды сумен немесе ылғ алдылығ ы 17-18 пайыз бумен ылғ алдауды жү ргізеді.

Экструдирлеу процесін келесі тә ртіппен ө ткізеді:

· Ө німнің шық қ андағ ы температурасы 120-130

· 1-3 кг/см будың қ ысымы (0, 1-0, 3 МПа)

· Бу шығ ымы 50-75 кг/т;

· Булаудан шық қ ан булы қ оспаның температурасы 70-80

Экструдатты салқ ындатуды кө лденең суытқ ыштарда Б6-ДПБ жү ргізеді. Салқ ындағ ан тү йіршіктерді ұ сақ тау стандартты ірілікті қ амтамасыз ететін електерді қ олданып, балғ алы ұ сақ тағ ыштарда жү ргізіледі. Экструдирленген бидай қ ұ рамы жас жануарларғ а қ ұ рама жем ө ндіруде қ олданылады.

Бидай шикізатын (қ ауыздар ө ндірісінде) жаншу. Бидайды 4-5% суда ылғ алдайды, 3-4 сағ ат Р=0, 2-0, 4МПа-да булайды. Бидай ылғ алдылығ ы 20-25%, температурасы 100С. Жаншу саң ылауы 0, 2-0, 5 мм жаншығ ыш машиналарда ө ткізіледі, қ ауыз қ оршағ ан орта температурасы 10С болғ анғ а дейін салқ ындатылады. Кептірілген қ ауыздарды бө лшектегіште ұ сақ тайды.

Бидайды (инфрақ ызыл сә улемен ө ң деу) микронизациялау микронизациялау желісінде 6-15 мин аралығ ында бу шығ ыны 50-100 кг/т булау қ арастырылады. Буланғ ан бидай ылғ алдылығ ы 10-25%, ИҚ сә улелерімен қ ыздыру 40-180 сек т=90-98С-де қ ыздыру, салқ ындату, ұ сақ тау жү ргізіледі.

Бидай шикізатының қ уырылуы. Қ уырушы аппарат 700л сыйымдылық тағ ы цилиндрлі камерадан тұ рады. Қ уырушы камера жылу тасымалдағ ыш – май мен АМТ-300 250С температурағ а дейін қ ыздырылады.

Арпаны 1 мө лшерлегіште мө лшерлейді жә не тазалаудан кейін айырғ ышта 2, қ абыршақ тану қ абыршақ тануда 3 жү ргізіледі, кейін қ абығ ы алынуы 4 ү шін аспирациялы қ ұ ралдан ө ткізеді жә не 12т шанақ қ а қ ұ юғ а жіберіледі. Шанақ тан мө лшерлегіш 1 арқ ылы бидай булаушы шнекке 5 жә не одан қ уырушы аппаратқ а 6 жіберіледі.

Нә тижесінде бидайды қ уыруда тү сі қ оң ырғ а айналады, жартылай жарылады. Жылу ө ң деуден соң бидайдағ ы декстрин қ ұ рамы 1-1, 5 дейін 10-12% дейін артады.

Қ уыру процесі айналымды болып ө теді. Аппаратты арпа ү лесі жү ктеледі, бидайды қ уыру жү гері жә не кейін ол аппараттан шығ арылады, суытқ ыш 7-ге жіберіледі, суытылғ ан арпа сыйымдылығ ы 12 т.жинақ таушы шанақ қ а тү седі.

Арпаны ө ң деу айналымы 60-90 минут кө лемінде тиеу мен аппараттан тү сіруден тұ рады. Дайындалғ ан арпа ұ нтақ талады, араластыру желісіндегі басты мө лшерлеуші шанақ қ а тү седі.

Экспондат патогенді микроорганизмдерден босағ аны суды жақ сы ериді жә не ө те жақ сы електен ағ ады.Экстандирленген қ ұ рылымды жем кө п қ ұ рамды бидай дақ ылы болуы мү мкін, жоғ ары концентрат ауыстырылатын энергия қ ұ рамынан, ақ уызды концентрат жә не тұ тынуғ а дайын қ ұ рама жемнен тұ рады. Бидай жә не бұ ршақ тұ қ ымдастарды 2т/с терең кездесу қ ұ рылымды жылулық ө ң деу ү шін жаң а технология қ ұ рылды.

Процестің негізгі сипаттамасы:

- Бидайды 3-5 секунд уақ ытта экспандирлеу;

- Жылу тасымалдағ ыштың орташа температурасы 300-450 С;

- Дидайдың жарылу дең гейі -1, 5-2, 2;

- Декстринизация дең гейі -35-50%;

- Бұ ршақ тұ қ ымластар мен қ ара бидаайда трипсин ингибиторлар тө мендеу дең гейі -85-100%;

- 1 т. Ө ң делген ө нім 70-90квт/сағ. Электр энергиясын шығ ындайды.

4. Қ ұ рама жем ө ндірісіндегі дә стү рлі емес ө німдер

Карбамидті концентрат

Мочевинаны қ олданудағ ы ұ стап тұ ратын негізгі факторлардың бірі асқ азан алдындағ ы жылдам ө тетін гидролитз болып табылады. Осығ ан орай азоттың белгілі шығ ыны жү реді жә не жануарлардың улануы мү мкін. Сондық тан синтетикалық мочевинаны тиімді қ олдану ү шін протеинді қ оспалар ретінде біркелкі жем тү суін немесе рубецтегі мочевинаның жылдамдығ ын ақ ырындатады. Бұ л карбомидті кө мірсулы қ ұ раммен қ осылуғ а жеткізеді. Қ ұ рама жем ө ндірісінде карбомидті концентрат, бидай қ ұ рамын, карбомид жә не қ ұ рама жем зауыттарында натрий бентонит рецепті бойынша шығ арылады.

Карбомидті концентрат мә селесі-карбамидтің гидролизі ақ ырындағ анын қ амтамасыз ету жә не оны кү йіс қ айыратын жануарларғ а қ олдану.Мұ ндай жағ дайда жануарлардың улануы асқ азан шырында аммиак таралуы баяу жә неи азотты байланысбіркелкі таралады. Карбомидті концентрат 40-80% шикі протеиннен (протеинді эквивалент) қ ұ райды жә не қ ұ рама жемдерді қ оспалармен кү йіс қ айыратын жануарлар ү шін табиғ и ақ уызды қ ұ рамның рорнын толтыратынлар сипатында қ ұ рамына кіреді.

Дайын концентрат жарма жә не тү йіршіктер тү рінде болады.Нә тижесінде экструдирде ө ң делу карбомидтің қ ұ рамында физикалық байланысқ ан бидай қ ұ рамы жә не бентонит жағ дайында болады.

Карбомид 1 фракцияғ а «ауыл шаруашылығ ына арналғ ан» сә йкес келуі қ ажет

Сыртқ ы тү рі-ә лсіз тү стіақ шар тә різдес тү йіршіктер;

Дә мі-қ ышқ ыл;

Ылғ алдығ ы 0, 3%:

Қ ұ рғ ақ ө німдегі азот-46%-тен кем емес;

Биурет -1, 0%-тен артық емес.

Тү йіршіктелген кабомид полиэтиленді немесе қ ағ азбы қ аптарда қ орапталғ ан тү рде беріледі. Ә р қ апта зауыт аты-алушы, ө нім атауы, партия нө мірі, МЕСТ-ті массасы мен нө мірі жазылғ ан тү с қ ағ азы болуы қ ажет.