рық жапырақшаларынан мүшелер мен жүйелердің түзілуі

Бұ л бір қ арағ анда ешқ андай маң ызсыз сө здер тізбегі тә різді болып кө рінеді. Ә рине жү йке жү йесінің сү т бездері жә не эктодермадағ ытерімен бірге берілуі мү мкін емес тә різді. Тынысалу жү йесінің энтодермадағ ы асқ орытумен бү йректің сү йектермен жә немезодермадағ ы жү рекпен бірге берілуі де тү сініксіз. Алайда ө кінудін, жә не осылардың барлығ ын сө збесө з жаттап алуғ а талпынудың қ ажеті жоқ. Ұ рық жапырақ шаларының теориясында қ арапайымэволюциялық қ исын кө рсетілген. Тірі ағ залардың тарихи қ алыптасуы қ алай болғ анын тү сініп, еске тү сірсе ғ ана болғ аны, сонда барлығ ы бірден ө з орнына келеді.

Эмбриогенез факторлары

Ұ рық тың дамуына сыртқ ы да, ішкі де кө птеген факторлар ә сер етеді.Радиация, иондағ ыш сә улелену, уландырғ ыш заттардың ә сері ө те қ ауіпті. Алкоголь, никотин, кептеген дә рі-дә рмектер қ абылдаудан адам мен жануарларда туа пайда болатын дерттерді дамытуы мү мкін. Бұ дан басқ а дамып келе жатқ ан ұ рық бө лігі ө зара химиялык ә серлесіп, біріне-бірі ө зара ық пал ететіні дә лелденді. Қ осмекенділердің бө лшектену кезіндегі жұ мыртқ ажасушаларына ө те кө п сынақ тә жірибелер жасалды. Ө йткені бұ л жануарлардың уылдырық тары аналық ағ засынан тысқ ары дамиды жә не ә кқ абығ ы (скорлупа) жоқ. Бө лшектенуге сперматозоид жә не ұ рық тану болмаса да жағ дай жасауғ а болады. Ол ү шін жұ мыртқ а жасушасын жің ішке инемен тесуге немесе химиялық ә рекет жасаса, жеткілікті. Екібластомерден тұ ратын ерте бластула сатысындағ ы бластомерлердібелуге болады. Олардан толық жарамды ағ залар жарып шығ ады. Алайда бластомердің біреуін ө лтірсе, бірақ екіншісінен бө ліп алмаса, онда тұ тастай тірі қ алғ ан бластомерден тіршілік ете алмайтын итшабактың жарты денесі ғ ана пайда болады. Осы жә не кө птеген басқ а сынақ тә жірибелер ғ алымдардың ұ рық тық даму заң дылығ ын анық тап, адамғ а арналғ ан екіқ абаттық гигиенасының негізіне жататын кағ ида жасауғ а мү мкіндік берді. [5]

Даму ү рдісінде кездесетін биологиялық терминдер

Гаметогенез (gametogenesis; грек, gametos — жыныс, жыныс клеткасы; genesis — шығ у тегі) — жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, жү мыртқ алық) даму процесі.

Аталық жыныс жасушалары — сперматозоидтардың даму процесін сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары — овоциттердің дамуын ''овогенез''деп атайды.

Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұ қ ымдық ө зекшелері қ абырғ аларында жү реді. Ол тө рт: кө бею, ө су, жетілу жә не қ алыптасу кезендерінен тұ рады.

• Кө бею кезең інде жас жыныс клеткалары ү здіксіз митоздық бө ліну арқ ылы кө бейіп, сперматогониялар (алғ ашқ ы аталық жыныс жасушалары) тү зіледі. Олардың біраз бө лігі митоз арқ ылы бө лініп, одан ә рі кө бейе береді. Ал қ алғ ан бө лігі бө лінуін тоқ татып, сперматогенездің келесі ө су кезең іне ө теді.
• Ө су кезең інде сперматогониялар келесі кезең дердегі бө ліну процестеріне қ ажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қ орланып, ү лкейіп ө седі де, біріншілік

сперматоциттерге айналады.

• Жетілу кезең і жыныс жасушаларының қ атарынан екі рет бө лінуімен ерекшеленеді.

Бірінші бө ліну нә тижесінде екіншілік сперматоциттер, ал екінші рет бө лінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында хромосомалардың гаплоидты (сың ар хромосомалар) жиынтығ ы болатын сперматидалар пайда болады.

• Қ алыптасу кезең інде сперматидалардан сперматозоидтар тү зіледі. Ә рбір біріншілік сперматоциттен тө рт сперматозоид жетіледі.

Овогенез аналық жыныс безінің (жұ мыртқ алық тың) фолликулды аймағ ында (жыныс жасушаларының даму процесі жү ретін жұ мыртқ алық тың аймағ ы) жү реді. Овогенез процесінде овоциттер ү ш даму кезендерінен: кө бею, ө су жә не жетілу кезең дерінен ө теді. Аталғ ан кезендерде кезегімен ә ртү рлі даму сатыларындағ ы аналық жыныс жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік овоциттер жә не пісіп жетілген овоциттер (жү мыртқ а жасушалары) дамиды. Ә рбір біріншілік овоциттен тек бір ғ ана жү мыртқ а жасушасы (овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қ атар, кейіннен кері ыдырап кететін 3 бағ ыттауыш денешіктер де пайда болады.

Эмбрион (грек, embryon — ұ рық) аталық жә не аналық жыныс жасушаларынын қ осылуы нә тижесінде пайда болады. Ұ рық тану —жануарлар мен адам организмінде жатыр тү тігінің жоғ арғ ы бө лігінде, ал суда тіршілік ететін жануарларда — сулы ортада жү реді. [6]

Овогенез (ovogenesis, лат. ovum — жұ мыртқ а, genesis — шығ у тегі) — жұ мыртқ а жасушасының даму процесі. Овогенез кө бею, ө су жә не жетілу кезең дерінен тұ рады. Кө бею кезең інде сарыуыз қ апшығ ы энтодермасынан аналық жыныс безі бастамасына қ ан арқ ылы келіп орналасқ ан алғ ашқ ы жас жыныс жасушалары — гоноциттер митоз арқ ылы кө бейіп, овогонияларғ а айналады. Бұ л процесс адам, сиыр, қ ой, ешкі, шошқ а ұ рық тарында тек іштегі эмбриондық кезең де ғ ана, ал жыртқ ыш жануарларда туғ аннан кейін де жү реді. Ө су кезең інде овогониялар біріншілік овоциттерге айналады. Біріншілік овоциттер ядроларының жетілу дең гейі бірінші мейоздық бө ліну профазасының алғ ашқ ы сатысындағ ы даму кезең інде болады. Овоциттер фолликулалы жасушалар қ абығ ымен қ апталып, жұ мыртқ алық тың ө суші фолликулдарынаайналады. Біріншілік овоциттер осы кү йінде жұ мыртқ алық та овуляция кезең іне (кө піршікті фолликулдың жарылуына) дейін сақ талады. Ү шінші жетілу кезең і, яғ ни біріншілік овоциттердің I жә не II мейоздық бө лінуі, овуляция алдында немесе овуляция кезінде жү ріп, ө здерінен I жә не II бағ ыттаушы денешіктер (полоциттер) бө ліп, екіншілік овоциттерге, одан соң пісіп жетілген овоцитке (жұ мыртқ а жасушасы) айналады. Жетілген овоциттердің ұ рық тануғ а бейімділігі 24 сағ атқ а ғ ана созылады, содан соң ұ рық тануғ а жарамай, ыдырай бастайды. [7]

Бластоциста (blastocystis; грек, blastos — ө скін жә не kystis — кө піршік) — адам мен сү тқ оректі жануарлардың бө лшектену процесі нә тижесінде пайда болғ ан, пішіні кө піршікке ұ қ сас ұ рығ ы.

Бө лшектену (лат. flssio — бө лшектену) — ұ рық танғ ан біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқ ылы бө лініп, кө пжасушалы ұ рық қ а (бластулага) айналуының эмбриондық кезең і. Бө лшектену кезінде пайда болғ ан жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бө лшектенудің белгілі кезең іне дейін бластомерлер саны кө бейгенмен, зиготаның мө лшері ө згермейді. Бластомерлер бө лінген сайын, олардың саны кө бейіп, мө лшері кішірейе береді. Мұ ндай ұ рық ты — морула (лат. morum — тут ағ ашының жемісі, пішіні тут ағ ашы жемісіне ұ қ сас) дейді. Бө лшектену кезең і — бластуланың (қ уысы сү йық қ а толғ ан кө пжасушалы ұ рық тың) тү зілуімен аяқ талады. Пішініне байланысты бластула ә ртү рлі жануарларда тү рліше аталады: ланцетникте — целобластула (қ уысты бластула), қ ос мекенділерде — амфибластула (қ осмекенді бластуласы), бауырымен жоргалаушылар мен қ ұ старда жә не жұ мыртқ а салушы сү тқ оректілерде — дискобластула (пішіні дө ң гелек дискіге ұ қ сас бластула), басқ а сү тқ оректі жануарларда — бластоциста (стерробластула — кө піршікше бластула) деп аталады.

Бө лшектену — эмбриондьщ даму кезең дерінін бірі. Оньщ нә тижесінде кеп жасушалы ү рық пайда болады. [8]

Қ ортынды

Онтогенез — бір тірі ағ заның ұ рық біте бастағ аннан ө лгенге дейінгі даму ү дерісі. Онтогенез екіге бө лінеді: эмбриогенез (тууғ а дейінгі тіршілік) жө не постэмбриогенез (туу соң ынан кейінгі тіршілік).

Органогенез — мү шелердің тү зілу ү дерісі.

Адамның, барлық омыртқ алы жануарлардың жө не кейбір омыртқ асыз жә ндіктердің ұ рығ ы реттеліп дамиды. Яғ ни ұ рық денесінің қ ай бө лігі қ ай жасушалардан дамитыны кештеу сатыларда (гаструлаларда) анық талады жә не қ оршағ ан ұ рық тық жасушалардың ө зара ө рекеттесуіне тө уелді болады. Бұ дан езге ұ рық тың тең білді даму типінің жолы бар, мұ нда дененің қ ай бө лігі қ андай жасушадан дамитыны 2-немесе 4-ұ рық тық жасушалар сатыларында анық талып та қ ойғ ан.

Ф.Мюллер жә не Э.Геккель 1864 жылы биогенетикалъщ заң ды: «Онтогенез қ ысқ а жө не тез қ айталағ ан филогенез» деп тұ жырымдады. Ұ рық ө з тү рінің эволюциясын қ ысқ а қ айталағ андай болып, жү йелік топтардың ататектік ұ рық тық сатыларын қ айталайды деген дө лелдемелер ө те кө п.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі:

1. Қ азақ тілі терминдерінің салалық ғ ылыми тү сіндірме сө здігі: Экология жә не табиғ ат қ орғ ау / Жалпы редакциясын басқ арғ ан – тү сіндірме сө здіктер топтамасын шығ ару жө ніндегі ғ ылыми-баспа бағ дарламасының ғ ылыми жетекшісі, педагогика ғ ылымдарының докторы, профессор, Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік сыйлығ ының лауреаты А.Қ.Қ ұ сайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5

2. Қ азақ энциклопедиясы, 7 том 6 бө лім.

3. Қ азақ Энциклопедиясы, 9 том

4. Ә лімқ ұ лова Р., Сә тімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналғ ан оқ улық. - 2-басылымы, ө ң делген, толық тырылғ ан. - Алматы: Атамұ ра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х

5. Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналғ ан оқ улық, 2-басылымы, ө ң делген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Ә бшенова. - Алматы: Атамұ ра, 2009. ISBN 9965-34-927-4

6. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қ оғ амдық -гуманитарлық бағ ытындағ ы 10-сыныбына арналғ ан оқ улық. — Алматы: " Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2

7. Биоморфология терминдерінің тү сіндірме сө здігі/ — Алматы: " Сө здік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9

8. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қ оғ амдық -гуманитарлық бағ ытындағ ы 10-сыныбына арналғ ан оқ улық. — Алматы: " Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2