Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Кө лік қ ұ ралдарының шамадан тыс кө бейіп кетуіне, жү ргізушілердің кә сіптік мә дениетінің тө мендігіне, жү ргізу тә жірибелерінің аздығ ына (немесе тіптен жоктығ ына), жолдың дұ рыс жө нделмеуіне, жү ргізушілер мен жаяу адамдардың жол ережелерін сақ тамауларына (ішімдік пен есірткі заттарын пайдалануларына) байланысты ө кінішке орай кү ннен-кү нге жол-кө лік оқ иғ аларының саны артуда.

Жол-кө лік оқ иғ алары дегеніміз, кө лік қ ұ ралдары мен жү ктерді бұ зып киратуғ а, материалдық залалдар келтіруге, сондай-ак адам елімі мен дене жарақ аттарын салуғ а ә кеп соқ тыратындай жағ дайларда кө лік кұ ралдарын жү ргізуші адамдардың жол қ озғ алысы жә не кө лік кұ ралдарын пайдалану ережелерін бұ зуы болып табылады. Сонымен, бұ лардың қ ылмыстық -кұ кыктык қ ұ рылымы келесідей элементтерден тұ рады: а) жол козғ алысы ережелерін бұ зу: э) занда кезделген зардаптардың болуы; б) жү ргізушінің эреіеті (ә рекетсіздігі) мен болғ ан оқ иғ аның нә тижесінің арасында себепті байланыстың болуынан.Жол-кө лік қ озғ алыс ережелеріне сә йкес жол-кө лік окиғ аларын мынандай тү рлерге бө луге болады: қ озғ алыс кұ ралдарының соқ тығ ысуы; велосипедшіні. келік арба қ ұ ралын, жануарларды, кедергіні, жаяу адамды басып кету; кө ліктін аударылып-тө ң керілуі; жолаушылардың автокө ліктен қ ұ лауы (ұ шып кетуі) жә не т.б.

Автокө лік қ ылмыстарына - жол қ ауіпсіздік ережелерін касакана бұ зып немесе кө лік кұ ралдарын пайдалану қ ауіпсіздігіне немқ ұ райлыкпен карау ситуациялары тә н. Бұ л қ ылмыстың қ оғ амда кең ө ріс алуы мен ерекше қ ауіптілігі жү ргізушілердің криминалдык ситуацияларынан кө рініс табады. Олардың ә рекетгерінен атап айтқ анда кө лік қ ұ ралдарын мас кү йінде жү ргізулерінен.

Кө рсетілген ситуациялардың нә тижесінде адамдарды, велосипедшілерді басып кетуіне; кө лік қ ұ ралдарын соғ у мен аударып-тө ң керілуіне; жолаушылардың кө лік қ ұ ралдарьтнан ұ шып шығ ып кетуіне ә кеп соқ тыратындай жағ дайлар болады.Жол-кө лік қ ауіпсіздік ережелерін бұ зу қ ылмыстарына дайындалу, оны жасау мен ізін жасыру тә сілдері сияқ ты криминалистік сипаттағ ы мұ ндай элементтерді қ арау кезінде, Бұ л қ ылмыс тү рі (Қ Р-ның Қ К-нің 298-299 баптарында қ арастырылғ ан қ ылмыстарды қ оспағ анда) абайсыздық категорияларына жататындыгын ескеру қ ажет. Жол-келік қ озғ алысы ережелерін қ ылмыстық бұ зуга - кө лік қ ұ ралдарын сапасыз жө ндеу жә не оларды техникалық ақ ауларымен пайдалануғ а шығ ару, келіктің қ ауіпсіз жұ мыс істеуін қ амтамасыз ететін ережелерді бұ зу, кө лік қ ұ ралдарын немесе қ атынас жолдарын қ асақ ана жарамсыздық қ а келтіру, мае кү йіндегі адамды кө лік қ ұ ралын жү ргізуге жіберу жә не т.б. ә рекеттер жатады.

Сонымен қ атар жол-кө лік қ ауіпсіздік ережелерін бұ зу, ә детте жү ргізушілердің қ ұ қ ық қ а қ арсы мынандай мінез-қ ұ лық, жү ріс тұ рыс ә рекеттерінен кө рініс табады: жылдамдық тың шамадан артық болуы, озып ө ту, қ атар жү ру мен жол ережелерін бұ зудан; қ арама-қ арсы жолғ а шығ ып кетуден; қ иылысқ ан жолдардан ө ту тә ртіптерін бұ зудан; шам жарығ ымен жолды керсетпеуден; теміржолдан ө ту ережелерін бұ зудан; жол қ озғ алысына қ ауіп тө ндіретіндей ақ аулық тағ ы кө лікті жү ргізуден. Тұ лғ алардың кө лік қ ұ ралдарын мас кү йінде жү ргізуі ө те қ ауіптілікке ә кеп соқ тырады. Арнайы медикопсихологиялық жә не психофизиологиялық зерттеулер адам организміндегі елеусіз алкогольдік ішімдіктердің болуының ө зі, оның автокө лік, мотоцикл, трактор жә не басқ а да механикалық кө лік қ ұ ралдарын жү ргізу қ абілеттілігін тө мендететіндігін дә лелдейді.

Техникалық жағ ынан сапасыз қ ұ ралдарды пайдалануғ а шығ арумен байланысты қ ұ қ ық қ а қ арсы ә рекеттер (ә рекетсіздіктер) кө лік мекемелеріндегі екілетті тұ лгалардың кө лікті жү ргізуге рұ қ сат беруінен кө рініс табады.

Кө лік қ ұ ралдарын пайдалану ережелерін ө рескел бұ зудың басқ а да тү рлеріне келесілер жатады: кө лік жү ргізушілерін мас кү йінде жұ мысқ а шығ ару; жү ргізу куә лігі жоқ немесе жү ргізуші ретінде жарамсыз деп танылғ ан дә рігерлік кө рсеткіш қ ағ аздары бар адамдарды жұ мысқ а шығ ару жә не т.б.

Қ ылмыскерлер кө бінде кылмыс болғ ан орыннан кетіп қ алуғ а, сондай-ақ қ ылмыстың ізін жасыруғ а тырысады. Мысалы, жаяу адамды басып кету нә тижесінде ө лімге ә келген жағ дайларда, оны елсіз жерлерге апарып кеміп жасыруғ а, жолдағ ы іздердің кө зін жоюғ а, кө лік қ ұ ралдарындағ ы жә не басқ а да объектілердегі зақ ымдану іздерін жоюғ а тырысады.Жол-кө лік оқ иғ асына кө птеген іздердің болуы мен материалдық жағ дайдағ ы ө згерістердің болуы тә н. Бұ ларғ а - жолдағ ы қ озғ алыс, сырғ анау іздері, кө лік қ ұ ралдарындағ ы, жердегі қ ұ рылыстардағ ы зақ ымдану іздері, жү ргізушілердің, жануарлардың, жаяу жү рген адамдардың зақ ымдану, жарақ ат алу іздері жатады.Жол-кө лік оқ иғ асының салдарынан кө лік қ ұ ралдары мен қ ұ рылыстардың, объектілердің бұ зылуымен, болмаса жойылып-қ ұ руымен байланысты материалдық шығ ындардың болатындығ ы сө зсіз.

Зардаптың ө те ауыр тү ріне - адам ө лімі, ауыр дене жарақ аттары мен психикалық зақ ымдар жатады. Жол-кө лік оқ иғ асы нә тижесінде қ оршағ ан ортағ а зиянды ә рекеттер де келтірілуі (жарылғ ыш, қ ауіпті уытты жә не радиоактивті заттарды тасымалдаушы кө лік қ ұ ралдарының апатқ а ұ шырауы мү мкін.

Жол-кө лік қ озғ алыс ережелерін бұ зу қ ылмыстарының криминалистік сипаттамасында тұ лғ алардын жеке басының ерекшеліктері маң ызды мә нге ие болады. Бұ л санаттағ ы қ ұ қ ық бұ зушыларғ а келесідей қ асиеттер тә н: ө зіне аса сенушілік, ө зімшілдік, менмендік, арсыздық; қ ауіпсіздік ережелеріне немқ ұ райлық пен қ арау; кә сіби даярлық тың жеткіліксіздігі; қ ажетті тә жірибенің, ептіліктің болмауы; кө лік қ ұ раддарын пайдалану мен жол қ озғ алысы қ ауіпсіздігін сақ тау талаптарын ө кілетті тұ лғ алардың ездері орындамауы. болмаса қ арамағ ындағ ы тұ лғ аларғ а ережелерді сактауғ а байланысты талаптардың толық қ ойылмауы жә не т.б.

Автокө лік қ озғ алысы қ ауіпсіздік ережелерін қ асақ ана бұ зудың ә деттегі ниетгеріне тө мендегілер жатады:

жеке басының мақ сатына жетуге байланысты ө зімшілдік сезімнің тууы. Мысалы, белгілі бір жерге тезірек жетуге ынталану немесе ө з ісінің дұ рыстығ ын бекіту нә тижесінде жол қ озғ алысы ережелерін ө рескел бұ зуғ а ә кеп соқ тыратын ә рекеттер;

ө ндірістік мү дделермен байланысты жалғ ан тү сініктегі ниеттер (жү ргізушілердің кө п мө лшердегі заттарды жылдам-жылдам тасып бітіруге тырысу нә тижесінде ережелерді бұ зуы).Нақ ты жағ дайда субъект нормативтік талаптарды елемейді, себебі оларды формальды тү рде орындаудың қ ажеті жоқ, тіптім нақ ты ситуацияда ол талаптарды орындау артығ ырақ деп санай келе, Бұ л жерде қ ауіпсіздік ережелері бұ зылса нә тижесі ешқ андай ауыр зардаптарғ а ә кеп соқ тырмайды деп ойлайды.Қ ауіпсіздік ережелерін қ асақ ана сақ тамау ә рекетгері (ә рекетсіздіктері) келтірілетін зардаптарғ а байланысты қ ылмыстық ө зіне сенушілікпен ү лғ асуы мү мкін. Кінә лі тұ лғ а болатын ситуацияны алдын ала біле тұ ра жең іл ойлылық пен немесе ө зінің жү ргізушілік тә жірибесіне, ә ккілігіне гқ эне т.б. сенуімен ереже тә ртіптерді қ асақ ана бұ зады. Мұ нда жол-кө лік қ озғ алысы ережелерін бұ зу ниеттері, бұ л қ ылмыстардың келтірілетін зардабына қ атысты субъектінің абайсызда жасағ андығ ын куә ландырады.

Сонымен қ атар, қ ауіпсіздік ережелерін қ ылмыстық бұ зу кезіндегі жағ дайлар, оның орны, уақ ыты жә не басқ а да жағ дайлар криминалистік мә нге ие болады.

Жол жағ дайы объективті жә не субъективті жә йттерден тұ ратын кү рделі динамикалық жиынтық тү рінде жұ ргізушімен кө лік қ ұ -ралын жү ргізу кезінде ескерілуі керек. Мысалы: тү нгі уақ ытта жарық тандырудың жә не жолды жө ндеу жағ дайларының дұ рыс болмауы, жаяу жү рушілер мен жү ргізушілердің мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рыс жә не жылдамдық жағ дайлары жә не т.б.Жолдың жағ дайы кү рделі болғ ан сайын ол жерде автокө лік апаттарының болу ыктималдығ ы ө седі. Мысалы, белгілі бір уақ ыт аралығ ында автокө лік-тердің ү зіліссіз шамадан тыс кө п жү руі кезінде, сондай-ақ aya райы нашар болғ ан кү ндері (жаң бырлы, қ арлы, боранды т.б.), тү ң гі уақ ыт аралығ ында жол-кө лік оқ иғ аларының орын алуы байқ алынады.

Апатқ а тү скен автокө ліктің техникалық кү йінің де криминалистік мә ні бар. Сот-тергеу тә жірибесінде кө лік қ ұ ралдарын сапасыз жө ндеу оларды техникалық жө ндеу орталық тарында (ТЖО) жө ндеу кезінде кө лік

қ ұ ралдарының орнына стандарттан тыс қ олдан жасалғ ан, болмаса сапасыз деталь бө лшектерін, тез жанып кетуге бейім материалдарды пайдалану туралы куә ландыратын фактілер жиі кездеседі. Техникалық ақ аулыктағ ы автокө лікті жү ргізу кезінде кө бінде ауыр зардаптарғ а экелетіндей апаттар болып жатады.

Жол-кө лік оқ иғ асы - себептер мен салдардың жиынтығ ын кұ райтын кө птеген жағ дайлардын нә тижесінде болады. Қ ауіпсіздік ережелерін бұ зудын акикатын анық тау тек қ ылмысты ашуғ а қ ажетті мә н-жайларғ а байланысты жағ дайларды анық тау ғ ана емес, сонымен қ атар автокө лікті пайдалану мен қ озғ алыс қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етудің ажырамас бө лігі болып табылады. Ә детте автокө лік қ ылмыстарына себеп болатын жағ дайларғ а мыналар жатады: кө лік кү ралы мен жолаушылардың қ озғ алысын ұ йымдастырудағ ы кемшіліктер, кө лік кұ ралдарының, жол мен кө шелердің техникалык жағ дайына бақ ылауды дұ рыс жү ргізбеу; жол полициясы жағ ынан тиісті козғ алысты бакылаудың нашарлығ ы немесе жоқ тығ ы; жү ргізушілерді (кә сіптенген жә не авто-эуеской) дайындаудағ ы кемшіліктер, жол қ озғ алысына қ атысушыларғ а қ ауіпсіздік ережелерді насихаттау жұ мысынының ө з дең гейінде жү ргізілмеуі жә не т.о.