Жеке тергеу әрекеттерінің тактикасы

Алу жә не тінту - Бұ л тергеу ә рекеттері кө п жағ дайларда дә лелдемелік мэлі-меттері бар қ аржы-шаруашылық қ ұ жаттарды іздестіру мақ сатында жү ргізіледі.

Қ ылмыстық істі тергеу кезінде табылғ ан ә ртү рлі қ ұ жаттардың ерекше маң ыздылығ ы бар. Барлық жағ дайларда осы қ ылмыс немесе басқ а да қ ылмыстық ә рекет, сондай-ақ қ ылмыстық ә рекеттермен байланысты қ ылмыстар осы кү -жаттардан кө рініс табатындығ ы сө зсіз. Сондық тан да тергеудің алғ ашқ ы кезең інде нақ ты қ ұ жаттарды табу жә не алу ү шін тө тенше шаралар қ олданылуы қ ажет.

Іздестірудегі кұ жаттар туралы негізді мә ліметтер болғ ан жағ дайларда оларды алу ә рекеттері мекеме, ұ йым, кә сіпорындарда жү ргізіледі. Қ ұ жаттарды дер кезінде алу қ ылмыскерлердің қ ылмыстың ізін жасыруына кедергі жасайды. Іздестірудегі қ ұ жаттар хатшылардан, бухгалтерлерден, архивтерден, басшылар-дан жә не т.б. алынады. Есептік операция қ ұ жаттары есептік кө рсеткішке байланысты тиісті банктерден жә не баска да қ аржылық -несие мекемелерінен алынады. Кейбір кркат тү рлері контрагенттерден (шарттардан, тексеру актілерінен), басты мекемеден, кө лік агенттігінен, аудиторлық фирмалардан жә не т.б. ұ йымдардан алынуы мү мкін.

Бухгалтерлік қ ү -жаттарды мақ сатқ а сә йкес жә не толық тай алу ө те кү рделі ә рекет. Мү нда тергеуші тек қ андай қ ү -жаттар алынуы қ ажет екендігін ғ ана шамамен анық тай атады. Ол қ ұ жаттар тізімі тө мендегідей болуы мү мкін:

- мекемелердің тіркемелік қ ұ жаттары (қ ұ рылтай шарттары);

- жалпы жиналыс хаттамасы, тіркеу туралы куә лік, жарғ ы;

- бухгалтерлік есеп жә не есептілік қ ұ жаттары (бухгалтерлік басты кітап, регистрлер, кө рсеткіштер, есептер мен баланстар);

- бұ йрыктар, ұ йғ арымдар, кызметгік жазбалар, шарттар, арнайы есептік кітапшалар);

есептік кө рсеткіш бойынша есептік операция қ ұ жаттары (тө лем талаптары мен тапсырыстар, тұ лғ алардың қ олы қ ойылғ ан карточка ү лгілері жә не т.б.);;

- кассалық бастапқ ы кұ жаттар (кассалық ордер, кассалық кітап);

- кө ліктік жә не қ абылдау мен ө ткізу қ ұ жаттары (тауарлы-транспорттық, накладнойлар, фактуралық -есептер); қ оймалық есеп қ ұ жаттары.

Сонымен қ атар, тергеу кезінде - офистік, коймалық, тауарлық, бухгалтерлік есеп жә не есептілік туралы іс жү ргізу бағ дарламасындағ ы компьютерлік файлдардың ү лгілері алынады. Компьютерде сакталынғ ан мә ліметтерден мекемелердің қ аржы-шаруашылық ә рекеттері жасалғ ан шарттар, сату жә не сатып алу бағ алары, бухгалтерлік есеп мә ліметтері, қ аржылық қ орытындылар туралы ақ параттар алынуы мү мкін. Компьютерлерде - шарт мә тіндері, іс жазбалары, бұ йрыктар, тапсырыстар, жарлық тар мен окиғ ағ а қ атысты басқ а да қ ұ жаттар сақ талуы ыктимал. Тергеуші қ арау ә рекеті барысындағ ы кестелік жә не компьютерлік ақ паратгарды зерттеу ү шін мамандардың кө мегін пайдаланады.

Барлық уақ ытта қ ажетті қ ұ жаттар толық алына бермейтіндігін міндетті тү рде ескеру керек. Себебі сезікті тү лғ алар тексерілетін акт кркаттамаларының мазмұ нын білетін болғ андық тан қ ұ жаттарды жасыруғ а немесе олардың кө зін тү пкілікті жоюғ а байланысты ә ртү рлі шаралар қ олданып тергеуге қ арсы ә рекеттер жасайды.

Алу ә рекеті кейбір ситуациялық жағ дайларғ а байланысты тінту ә рекетіне ү ласып кетуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайларда тергеуші іздестіру жұ мыстарын объектінің ө зінде емес, сезіктінің серіктестеріне, мекемелерге, тасымалдау-шыларғ а, сатып алушыларғ а (келісім-шарт, кіріс жә не шығ ыс қ ұ жаттарына); банктерге (занды жә не жеке тұ лғ аларғ а кызмет кө рсететін), сезіктінің жеке сейфі болуы мү мкін жерлерге, мемлекеттік мекемелерге - салық комитеттеріне, кеден ә кімшілік, конак ү йлерге жә не т.б. (қ аржылык есептілік. кұ рылтай кұ жаттарына) жү ргізуі қ ажет.Тергеудің бастапқ ы сатысында ресми қ ұ жаттарды. алғ ашқ ы жазбаларды, сондай-ақ сезіктінің қ ызметімен байланысты: ә ртү рлі жазбаларды, телефон нө мірлерін, азаматтардың аты-жө ндері мен баска да кұ жаттарды табу жә не алу ү шін тінту ә рекеті жү ргізіледі. Алынғ ан мұ ндай мә лімет қ орытындылары барлық жағ дайларда нә тижелі бола бермейді. Сондыктан да тінту ә рекеттері кажетті қ ұ жаттардың нақ ты табылуы жә не алынуы мү мкін жерлерге ғ ана жү ргізілуі тиіс. Тінту орны алу ә рекеті жү ргізілген ғ имарат болуы мү мкін. Тә жірибеде кө рсеткендей кө біне тінту ә рекетін сезіктінің (басшының, бухгалтердіц) гараждарына, сая-жайлары мен қ осымша ғ имараттарына, автокө ліктеріне жә не баска да тұ рғ ылық ты жерлері бойынша жү ргізген тиімдірек болып табылады. Тінту барысында - бастапқ ы жазылғ ан жазбалар, ресми емес есептік қ ркаттамалар, мазмұ ны тү сініксіз, ө згертілген, химиялык оң деулер аркылы ө шіріліп, кырылган, косып жазылғ ан кұ жаттар алынады.

Кө бінде алынғ ан мұ ндай мә ліметтер, яғ ни ресми емес есептік қ ұ жаттар осы немесе баска да қ аржылык-шаруашылык операциялардың накты мағ ынасы мен кө лемін анық тауғ а мү мкіндіктер береді. Бұ л кұ жаттар ресми емес есеп мә ліметтерін бухгалтерлік есептілік мә ліметтермен салыстыруғ а мү мкіндік туғ ызады.

Тінтуді жоспарлау жә не оны жү ргізу кезінде ресми емес eceп кұ жатгарын да ескеру кажет. Себебі ол есептілік материалды - жауапты тұ лғ аның ө з ойы бойынша бақ ылау жә не ө зін-ө зі тексеру мақ сатында жү ргізе^ін ә рекеттері болып табылады. Ресми емес кркаттарғ а дә птердегі, парақ тар мен қ ағ аздар-дагы, жазба кітапшаларындагы, ү стелдік кү нтізбелердегі жә не т.о. жазбалар жатады. Бухгалтерлік ресми қ ұ жаттардан табылмағ ан: қ ызмет керсету, коймага тү сірілген тауар, тауарды сату жә не т.б. туралы мә ліметтер ресми емес есеп қ ұ жаттарынан кө рініс табуы мү мкін. Белгілі бір уақ ыт кезең індегі қ аржылық -шаруашылык операциялар кө рініс табатын ресми емес есептік жү йелендірілген жә не алынғ ан қ ұ жаттар аркылы мекеменің қ аржылық -шаруашылық ә рекеттері жө нінде (ресми қ ркаттар жоғ алып немесе бухгалтерлік есеп мү лдем жү ргізілмеген жагдайдың ө зінде) дә лелді кө р-сетпелер алынуы мү мкін. Тергеуші ресми емес қ ү жаттармен жұ мыс жасау барысында алдымен, олардың іске тиістілігі мен қ атыстылығ ын аныктап алуы тиіс.

Ресми емес кұ жаттарда ешқ андай реквизит болмайды, олар еш жерде тіркелмейді, қ ұ жатта оны толтырғ ан тұ лғ аның қ олы қ ойылмайды жә не т.с.с..

Тінту тек мекеме орындарына ғ ана жү ргізілмейді, сонымен қ атар, жеке меншік жер учаскілеріне де, тұ рғ ын-жайларғ а (соның ішінде - саяжай, саябақ, монша, кө лік қ ұ ралдарына жә не т.б.) жү ргізіледі. Тінту жү ргізудің мақ саты тек қ ұ жаттарды, дискет, диск, компьютерлерді іздестіру ғ ана емес, сондай-ақ алғ ашқ ы жазылғ ан ә ртү рлі жазбаларды тауып алу.

Қ ұ нды мү ліктерге тоқ там (арест) салудың маң ызы ерекше.

Келтірілген шығ ындардың орнын толтыру тергеу тә жірибесіндегі негізгі мә селелердің бірі болып табылады.

Қ ылмыстық ә рекеттермен жасалғ ан материалдық шығ ындардың орны кө бінде толық тырылмайды.

Жауап алу - ә рекеттері заң бойынша барлық жағ дайларда жү ргізіледі. Тергеуші қ ылмыстың экономикалық маң ызын міндетті тү рде ескере отырып бухгатгерлік есепті психологиялық процесс тұ рғ ысынан қ арастыруы керек.Қ ылмыстық істі тергеу кезінде қ ү дық бұ зу ә рекеттері анық талғ ан сэттен бастап мекемеге тексеріс жү ргізген тұ лғ алардан жауап алынады. Бұ л тұ лғ алар ревизорлар мен аудиторлар болуы мү мкін. Олардан жауап алу арқ ылы қ ылмыстың жағ дайы мен қ ұ -қ ық бұ зушылық тың мә нін анық тауғ а болады. Кө рсетілген тұ лғ алардан жауап алу айтарлық тай қ иыншылық тарғ а экеп соқ тырмайды. Олар қ ылмысқ а мү дделі емес болғ андық тан дұ рыс кө рсетпелер береді. Жауап алынатын тұ лғ алардың кә сіби даярлығ ын ескере отырып, тергеуші жіберілген қ ұ қ ық бұ зушылық тарды анық тау мақ сатында барынша олармен жақ сы қ арым-қ атынаста болуғ а тырысуы қ ажет.

Жоғ арыда аталғ ан тұ лғ алармен қ атар бухалтерлік қ ызметпен байланысты тікелей шаруашылық есеп жә не есепшілік қ ызметін атқ аратын (кассир, қ оймашы, экспедиторлардан, дү кеншілерден, ә ртү рлі алғ ашқ ы қ ұ жаттарды толтырушылардан жә не сол сияқ ты басқ а да) тұ лғ алардан жауап алынады. Жауап алынбас бұ рын мекеменің бухгалтерлік есеп жү ргізудегі есеп беру; тауарлы-материалды қ ұ ндылық тарды қ абылдау, сақ тау жә не ө ткізу; кассағ а тү сетін ақ шалай тү сімдердің орындалу тә ртіптері; сондай-ақ ресми емес қ ұ жаттардың болуы мү мкін делінген жерлер (орындар) анық талады. Кө бінде бұ л куә лардың басым кө пшілігі қ ылмысқ а мү дделі болмағ андық тан дұ рыс ә рі ә діл жауап береді. Бірақ олардың арасындағ ы кейбір тұ лғ алар іске мү дделі адамнын ық пал етуіне, иландыруына байланысты немесе онымен ө зара келісім жасап жеке бір қ ажетті фактілерді бұ рмалаулары мү мкін Қ ажетті мә ліметтерді - мекемеде жұ мыс істейтін тікелей шаруашылық (ө ндірістік) қ ызмет атқ аратын немесе оғ ан қ атысты басқ а да тұ лғ алардан алуғ а болады.

Олар: хатшылар, жү ргізушілер, жү к тү сірушілер, кү зетші, ө ндірісшілер т.б. Аталғ ан тұ лғ алардың кө мегімен шаруашылық операция жү ргізу жағ дайының жалғ андығ ы (ө ткізілген тауар саны, оны тиеу жә не тү сіру, тасымалдау жағ дайы) анық талады; мекемедегі шын мә нінде жү ргізіліп жатқ ан операциялар (тізімге кіргізілмеген тауарлар, шикізаттар ө ндірістер жә не т.б. мекеменің қ оймасында сақ талуы мү мкін) ә шкерленеді.

Бұ л категориядағ ы куә ларғ а мү дделі тұ лғ а жағ ынан қ ысым кө рсетілуі ық тимал. Сондық тан да олардан жауап алу ә рекеті тергеудің бастапқ ы саты-сында жү ргізілуі тиіс. Аса қ ажетті кө рсетпелер басқ а да куә лардан, нақ ты айтқ анда басқ а мекеме, ұ йым ө кілдерінен немесе шарт жасасушы серіктестіктерден де алынуы мү мкін.

Бұ л куә лар ө зара шартқ а отыру, сатып алу, сату туралы, тасымаддау, есеп айырысу жә не сол сияқ ты мә ліметтер жө нінде басқ а да ақ параттар береді. Коммерциямен шү -ғ ылданушы басшылар (директор, президент т.б.), экспедиторлар жә не басқ а да тұ лғ алар іске куә ретінде қ атыса алады. Кө рсетілген категориядағ ы кез-келген куә дан жауап алу барысында оларғ а қ ұ жаттарын кө рсетуін талап ету сияқ ты тактикалық тә сілдерді де қ олдануғ а болады. ¥ зақ мерзім ө тіп кетуіне байланысты куә лардың кө пшілігі қ аржылык-шаруашылық операция iсi бойынша мә ліметтерді таттық тай естерінде сақ тап қ алмайды жә не де жауап алу кезінде тергеушінің қ арастырып отырғ ан мә селелерін тү пкілікті тү сінбейді. Олар тек жү ргізілген операция жағ дайын ғ ана айтып берулері мү мкін. Кейбір жағ дайларда керісінше тергеушінің ө зінің «ұ мытшақ тық» қ асиеті жауап алудың нә тижелі жү ргізілмеуіне себеп болады. Қ ұ жаттарды кө рсетіп, таныстыру арқ ылы куә лардың еске тү сіру мү мкіншіліктерін артгыруғ а болады. Сонымен қ атар, олардан жү ргізілген шаруашылық операциялар мен оган қ атысты басқ а да оқ иғ алар жайында ақ параттар алынуы мү мкін. Жауап алу барысында мұ ндай тә сілдерді сезікті (айыпкер) тұ лғ аларга да (мекеме басшылары мен орынбасарларына, бас бухгалтерлерге) қ олданылғ ан тиімді.

Бұ л тұ лғ алардан жауап алу ә рекеттері ревизия қ орытындылары, аудиторлық тексерістер жү ргізілгеннен жә не куә лардан жауап алынғ аннан кейін ғ ана жү ргізілуі тиіс.

Сезіктілер (айыпкерлер) - жоғ ары дең гейде білімі бар (экономика, заң, техника салалары бойынша), элеуметтік мә ртебесі биік жә не оларғ а кө рсетілген дә лелдемені дұ рыс дә лелдеп бағ алауғ а қ абілетті тұ лғ алар болып табылады.Аталғ ан тұ лғ алардан жауап алу ү шін міндетті тү рде келесідей дайындық жұ мыстары жү ргізілуі тиіс: іс материалдарымен танысып қ ана қ оймай, ондағ ы заң дылық тарды да қ арастыру керек; дә лелдемелер алу мақ сатында қ ажетті фактілерді анық тау қ ажет; қ ойылатын сұ рақ тар шең бері кeң кезектілігі анық талуы тиіс; жауап алу кезінде дә лелдемені кө рсетудің тактикасын ойластыру керек.

Тергеуші сезіктіден жауап алар алдында ө зінің білімі, тә жірибесі жағ ынан кемшіліктердің болуы мү мкіндіктерін сезген жағ дайларда мамандармен алдын ала кең есуі немесе оларды жауап алу ә рекетін жү ргізуге шақ ыру қ ажет.Тергеушілер кебінде дә лелдемені жауап алу алдында кө рсетіп, одан кейін басты мә селеге кө шу сияқ ты кемшіліктер жібереді. Іске қ атысты қ ұ жаттар жауап алынатын тұ лғ аларғ а олар істің барлық мә н-жайы туралы жауап бергеннен соң ғ ана кө рсетілуі тиіс.

Беттестіру. Беттестіру ә рекетін жү ргізу барысында аса мұ қ ияттылык қ ажет. Бұ рын жауап алынғ ан тұ лғ алардың берген жауаптарының қ арама-қ арсы болуы ә детте олардың ұ мытшақ тық қ асиеттеріне байланысты болмайды. Бұ л жерде жауап беріп отырғ ан тұ лғ аның біреуі екіншісіне кінә тағ у мақ сатында саналы тү рде жалғ ан жауап беруге тырысады. Мұ ндай жағ дайлар мекеме басшысы мен бас бухгалтердің, басшылар мен оғ ан бағ ынышты тұ лғ алардың, мекеме басшылары мен шартқ а отырғ ан басқ а мекеме ө кілдерінің арасында болады.

Жауап алынғ ан куә лардың біреуінің берген жауабы жалғ ан екендігі ескеріле отырып, дә лелді дә лелдемелер алу мақ сатында беттестіру ә рекетін жү ргізу арқ ылы іске қ атысты мә селелер шешіледі.

Тергеуші кұ жаттарды қ арау ә рекетін міндетгі тү рде жү ргізуі тиіс. Ө йткені кез-келген экономикалық кылмыстар тү рін кұ жаттарды қ олданбай жасау мү мкін емес. Тергеуші кұ жаттарды, оның тү рін, мазмұ нын. визаларын, қ ойылғ ан колдарын, кү ндерін жә не т.б. зерттеу арқ ылы қ ылмыстың жасалу механизмін жете тү сіне алады. Қ ұ жаттарды карауғ а мамандарды - бухгалтерді, технологты, товароведті шақ ыру қ ажет. Бұ л қ арау процесін жең ілдетеді, ә рі жеделдетеді. Қ ұ жаттарды қ арау кезінде екі жағ дай пайда болуы мү мкін:

- бұ дан бұ рын анық таушы орган тексеру жұ мыстарын немесе ревизия, аудит жұ ргізіп кеткен;

- қ ұ пия тексеруден кейін іс қ озғ алғ ан.

Бірінші жағ дайда тергеушінің қ олында тексеріген қ ұ жаттар болады. Екінші жағ дайда кұ жаттар жок: оларды табу ү шін алу, тінту, карау ә рекеттері жү ргізіледі. Қ андай ң ақ ты кркатгар қ аралу керектігі қ ылмыстың тә сіліне байланысты болады. Сол себептен, тексеру алдында тергеуші кандай кұ жаттар керек екендігін анық тап, белгілеп алуы тиіс. Қ ұ жаттарды қ арап шығ удың алдында дайындық шаралары жү ргізіледі; кұ жаттарғ а кол қ оюғ а кү дікгі бар тұ лғ алар тізімі, бухгалтерлік есеп шоттың кү нделікті есептеу жұ лмыс жоспары бекітілген бе, ішкі бухгалтерлік есеп беру қ ү жаттарының тү рлері бекітілген бе, бухгалтерияғ а тү сіп жатқ ан алғ ашқ ы (бастапқ ы) қ ү жаттардын барлыгы Компьютерре енгізілінген бе, мү ліктер мен міндетемелердің бағ алау, бақ ылау тә сілдері қ андай деген жағ дайларды анық тап алуы қ ажет.Жеке қ ұ жатты қ арағ анда: қ ұ жаттың жалпы тү рін, кө лемін, оның аталуы. кімнен шыкқ аны, кімге арналғ аны, кү ні, тіркелген нө мері, мазмұ нын толтыру тә сілі. оның толығ ымен орналасканы, мө рі, штампы бар болса, олардың тү рлері, мазмұ ны, ә ріптердің конфигурациясы, қ олжазбаның кімнің атынан. калай койылғ андығ ын тексеру керек. Қ арау кезінде мыналарғ а кө ніл аудару кажет: қ ұ жаттардың толтырылуы бекітілген тиісті тү ріне жә не бланкісіне сай келе ме, реквизиттер толык тіркелген бе, кұ жаттагы қ ателер дұ рыс тү зелген бе, бос жолдар сызылғ ан ба, ө згерістердің белгілері бар ма, жок па.Қ арау кезінде қ ұ жаттардың жалғ ан жасалғ андығ ын анық тау ү шін қ арама-қ арсы тексеру, бір тізім кұ жаттардың бұ ратала қ арау, арифметикалык есептеу шараларын қ олданғ ан ө те тиімді болады.Қ ұ жаттарды қ арау ө те маң ызды ә рекет, нә тижесінде мынандай жағ дайларды анық тауғ а болады: қ ұ жаттарды толтыру ережесінің бұ зылғ андығ ын, қ ұ жаттардың даналарындағ ы (экземпляры) мә ліметтердің бір-біріне сә йкес келмеуі. Сонымен қ атар, қ андай ә рекеттер жасау керектігін, қ ай кызметкерлерінен жауап алуды, келесі қ андай қ ұ жаттарды алу, кімнің ү йінде тінту жү ргізу, қ андай сараптама тағ айындау керектігін жә не т.б. анық тау.

Компьютерді қ араү дың ерешеліктері бар - міндетті тү рде мамандарды катыстыру, бө где адамдарғ а Компьютерре тиісуге тыйым салу, электр жү йесіне косуғ а рұ қ сат бермеу жә не т.б.

Сараптама тағ айындау. Сараптаманың қ андай тү рі тағ айындалатындыгы экономикалық кылмыстың тү ріне; оның жасалу тә сіліне жә не баска да криминалистикалық сипаттағ ы элементтеріне байланысты.

Сот қ олжазба танү сараптамасы тә жірибеде барлык экономикалық кылмыс тү рлеріне байланысты жү ргізіледі. Соның ішінде кө бінде бө теннің мү лкін иелену мен ысырап ету қ ылмыстарын тергеу барысында сараптама тағ айындау қ ажеттілігі жиі туындайды.

Колжазба тану сараптамасы міндетті сараптама тү рлерінің катарына жатады. Себебі бірде-бір іс жағ дайлары бұ л сараптамасыз шешілуі мү мкін емес. Егер сараптама жү ргізілмесе істі қ айта тергеуге кайтаруғ а негізі болып табылады. Сот колжазбатану сараптамасы арқ ылы лауазымды тұ лғ алардың; материалды жауапты адамдардың; мекеме басшылары мен бухгалтерлердің жә не т.б. қ олтаң баларының ауыстырылғ андығ ы (олардікі емес екендігі) аныкталады.Кейбір кездерде басқ а да қ олмен жазылғ ан жазбаларды; қ ойылғ ан қ олтаң баларды зерттеу қ ажеттілігі сияқ ты жағ дайлар кездеседі. Мысалы, орындаушы ауырып тұ рғ ан кезінде; мае кү йінде немесе баска да колайсыз жағ дайларда жазғ ан ө зінің қ олжазбасын іздестіру мақ сатында сараптама кө мегіне жү гінуі мү мкін. Сараптама жү ргізудін нә тижелілігі кө бінде қ олжазбатану сараптамасына жіберілетін материалдардың дұ рыс ә рі толык рә сімделуіне байланысты. Салыстырмалы материалдардың жеткіліксіз болуы сараптама жү ргізбестен кері қ айтаруғ а ә кеп соқ тырады,

Кұ жаттарды техникалық зерттеудің ерекшелігі қ олжазбатану сараптамасына қ арағ анда сирек жү ргізілетіндігінде. Ол тө мендегідей сұ рақ тарды аныктау максатында тағ айындалады: ұ сынылып отырғ ан қ ұ жатта, оның мә тінінде мерзім белгілеуінде жә не қ олтаң басында қ андай да бір ө згерістер бар ма; қ ұ жаттағ ы барлык фрагментер (реквизиттер) бір уакытта орындалғ ан ба; қ ү жаттағ ы мө ртаң балар осы мекеменің мө ртаң басымен орындалғ ан ба; қ ұ жаттын, даналары бір принтермен басылып шығ арылғ ан ба жә не т.б.

Сот-бухгалтерлік сараптама. Сот-бухгалтерлік сараптама ө те кең тарағ ан. Экономикалык қ ылмыстарды тергеу кезінде, ә сіресе бө теннің мү лкін ұ рлау. лауазымды тұ лғ алардың кұ зіреттілігін пайдалану қ ылмыстарын тергеу барысында бұ л сараптама басты орын алады. Сот-бухгалтерлік сараптаманы тек бухгалтерлік есеп жү ргізу қ ұ зіретіне қ атысты барлық мә селелерді жақ сы білетін мамандар жү зеге асырады.Сот-бухгалтерлік сараптаманың пә ні - бухгалтерлік есептен кө рініс табатын жә не тергеу мен сот қ арауының объектісі болып табылатын шаруашылық қ ызмет операцияларының экономикалық мә ні жө ніндегі мә ліметтер болып табылады.

Осындай мә ліметтерді материалдық тасымалдаушы ретінде бухгалтерлік қ ұ жаттар қ ызмет етеді, бұ лар зерттеудің тікелей объектісі ретінде де кө рініс табады.

Сараптамалық зерттеу объектісі болып табылатын барлық кұ жаттарды келесідей топтарғ а бө луге болады:

• материалды жауапты тұ лғ алардың барлық бастапқ ы қ ұ жаттары (ведомствалық накладнойлар, ведомствалық тө лемдер, инвентаризациялық тізім жә не т.б.) мен (кассалық, аванстық, тауарлық, тауарлы-ақ шалай) есептері;

• зертелетін операциялардан кө рініс табатын ведомостар (қ ойма есептерінің кітаптары мен карточкалары, журналдар, ордерлер, басты кітап. таблицалар, кітапшалар), бухгалтерлік есеп регистрлары.

• есептік қ ұ жаттар (бухгалтерлік баланс, салық декларациялары, статистикалық есеп);

Сот-бухгалтерлік сараптаманың объектілерін зерттеу кезінде баска да қ ылмыстық іс материалдары қ осымша маң ызды роль атқ аратынын ескеру қ ажет. Оларғ а жататындар: ревизия актілері, тергеу жә не сот ә рекеттерінің хаттамалары, ә ртү рлі білім саласындағ ы сарапшылардың қ орытындылары, ресми емес қ ұ жаттамалар. Бұ л қ ү жаттар бухгалтерлік есептің жү йелік нысандары болып табылмағ анымен де, істің нақ ты мә н-жайларын кө рсетеді. Олардың кө мегімен зерттеліп отырғ ан операцияларды терең ірек анық тауғ а жә не сараптама жү ргізудің дұ рыс ә дісін таң дап алуғ а болады.

Кез-келген сот-сараптамасының тү рлері мен сот-бухгалтерлік сараптаманы жү ргізудің тэртібі сияқ ты, қ ылмыстық -іс жү ргізу жә не азаматтық -іс жү ргізу зандарының нормаларымен реттеледі. Заң сот-бухгалтерлік сараптаманы міндетті сараптамалардың қ атарына жатқ ызбайды, сондық тан да оны тағ айындау туралы мә селені істің мә н-жайына байланысты тергеуші немесе сот шешеді. Мұ ндай мә н-жайлар мынандай жағ дайларда туындайды:

• материалды жауапты жә не басқ а да тұ лғ алармен берілген ақ тау кұ жаттары аудиторией есептелмесе;

• аудитормен қ олданылғ ан тексеру ә дістері кү мә н тудырғ анда;

• айыпталушының (сотталушының) сот-бухгалтерлік сараптама тағ айындауы туралы негізді ө тініші болса немесе аудитордың қ орытындысына карсы дә лелді қ арсылық тары болса;

• басқ а саладағ ы сарапшының қ орытындылары нә тижесінде бухгалтерлік сараптама тағ айындау қ ажеттілігі туындаса.

Тергеушінің немесе сотттың бастапқ ы сот-бухгалтерлік сараптамадан басқ а да, косымша немесе қ айталама сараптама тағ айындау қ ұ қ ығ ы бар.

Қ осымша бухгалтерлік сараптама мынандай жағ дайларда тағ айындалуы мү мкін:

• бухгалтерлік сараптама актісін алғ аннан кейін сот немесе тергеу органдарында іске қ атысты сұ рақ тар туындаса;

• сарапшының берген қ орытындысы толық емес деп танылса; Сарапшының қ орытындысы негізделмеген жағ дайда қ айталама сот-бухгалтерлік сараптама тағ айындалады, оғ ан тө мендегілер себеп болуы мү мкін:

• іс жү ргізу нормаларының елеулі бұ зылуы;

• зертгеу ә дістемелерінің қ ате болуы;

• іс ү шін аса маң ызы бар сұ рақ тарды шешу барысында сарапшылардың арасында ө зара келіспеушіліктердің туындауы;

• тергеушінің қ ойғ ан сұ рақ тарына сарапшы жауап бере алмауы;

• зерттеу процесі жеткіліксіз баяндалса жә не сараптама актісінің қ орытынды негізін дұ рыс тү сіну мү мкін емес жағ дайда;

- тергеуші сарапшының кә сіби қ ұ зыреттілігіне кү мә нді болу жағ дайлары. Сұ рақ тарды қ ою сот-бухгалтерлік сараптаманы тағ айындаудың маң ызды элементі болып табылады. Тергеушінің немесе соттың сұ рақ тары сараптамалык зерттеу шегін кө рсетеді жә не олар сұ рақ тарды дұ рыс коюғ а, сондай-ақ бухгалтерлік сараптаманы жү ргізу уақ ыты мен сапасына, зерттеу жү ргізудің толық тығ ына байланысты болып келеді. Тергеліп отырган істің ерекшелігі мен фактілік айырмашылық тарына байланысты сарапшы-бухгалтердің қ орытындысы мен қ ойылатын сұ рақ тардың сипаты ә рбір нақ ты іс бойынша ә ртү рлі болып келеді. Сол себептен де сот-бухгалтерлік сараптаманың жаң а мү мкіндік-тері мен сарапшылар шең берінде шешілетін сұ рақ тардың шарттарымен тергеуші немесе сот толық танысқ ан кезде ғ ана сұ рақ тар дұ рыс қ ойылады. Сұ рақ тарды қ ою тә ртібі тө мендегідей болып келеді:

• сұ рақ тар сарапшы-бухгалтердің қ ұ зіреті шегінде қ ойылуы тиіс. Олар дә лелдемелерді бағ алауғ а жә не лауазымды тұ лғ аларды заң и тұ рғ ыда саралауғ а қ атысты болмауы керек;

• тапсырманың шегін дұ рыс тү сіну ү шін сарапшығ а қ ойылғ ан сұ рақ нақ ты болуы тиіс. Оларда тексеруге жататын кә сіпорынның атауы, лауазымды немесе материалды жауапты тұ лғ аның аты-жө ні жә не тексеру кезең індегі ә рекеттерін кө рсететін нұ сқ аулық тар беріледі;

• сұ рақ тарды кү рделендірудің қ ажеті жоқ. Олар тергеліп отырғ ан істің мә н-жайларынан туындауы қ ажет жә не оны шешу ү шін маң ызды мә нге ие болуы керек;

• сұ рақ тар логикалық кезектілікпен баяндалуы тиіс.

Қ арастырып отырғ ан іс мә селелерінің сипатына байланысты сарапшының алдына қ ойылатын сұ рақ тарды тө мендепдей ү ш топқ а бө луге болады.

Бірінші топқ а, есептік жә не тіркеу жазбалары мен бастапқ ы кркаттағ ы мә ліметтердің сә йкес еместігін анық тау мә селелері жатады. Осығ ан байланыс­ты сарапшының шешуіне қ ойылатын сұ рақ тар:

- есептік жә не тіркеудегі жазбалар бастапқ ы қ ұ жаттамалардағ ы мә ліметтермен сә йкес келе ме, егер сә йкес болмаса жіберілген ауытқ улық тар келтірілген шығ ын сомасының жоғ арлауына (немесе тө мендеуіне) қ алай ә сер етті;

- синтетикалық есептің деректері бастапқ ы қ ұ жаттар мен аналитикалық есепке сә йкес келе ме, егер сә йкес келмесе есептік кө рсеткіштерін бұ рмалау қ андай сомада жасалғ ан;

- ө німді шығ аруғ а байланысты қ орытынды керсеткіштер қ ұ жаттамалык деректерге сә йкес келе ме, сә йкес келмесе қ андай бұ рмалаушылық тар жасалғ ан;

- шаруашылық есепте жіберілген ауытқ улық тар (тө мендету немесе жоғ арлату) қ андай шаруашылық операцияларымен байланысты;

- қ андай шаруашылық операциялар бойынша аналитикалық есептің кө рсеткіштері синтетикалық есептің кө рсеткіштеріне сә йкес келмейді;

- есептік деректердегі сә йкессіздіктер қ андай уақ ыт кезең дерінде болғ ан жә не т.б.

Екінші топқ а, сот-бухгалтерлік сараптама жү ргізу арқ ылы шешілетін келесідей мә селелерді, яғ ни бухгалтерлік қ ұ жаттар бойынша ақ ша қ аражаттары мен тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тарды қ абылдау, сақ тау, ө ткізу жә не есептен шығ аруды анық тау мә селелері жатады. Мұ нда келесідей сұ рақ тар қ ойылуы мү мкін:

бухгалтерлік есептегі материалдарды есептеп шығ ару тиісті нысанда ресімделген бе;

есептік тіркеудегі қ андай жазбалар бастапқ ы қ ұ жаттармен негізделмеген;

қ ұ лдылық тарды мақ сатсыз ысырап ету немесе қ абылдау қ андай операциялар бойынша жү зеге асырылғ ан;

қ андай мерзімде жә не қ андай сомада қ ұ ндылық тар ешқ андай қ ұ жатсыз есептен шығ арылғ ан;

дұ рыс емес жасалғ ан қ ү жат бойынша қ анша сома берілген жә не т.б. Ү шінші топ мә селелері - бухгалтерлік есептің дү рыс жү ргізілу жағ дайларын жә не тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тар мен ақ ша қ аражаттарының жеткіліксіздігін немесе артық шылық тардың болуын анық тауды арнайы киындататын жағ дайларды анық таумен байланысты. Сарапшының шешуіне тө мендегідей сұ рактарды қ оюғ а болады:

нақ ты шаруашылық операция бойынша бастапқ ы жә не жиынтық кұ жаттар дұ рыс ресімделген бе;

қ ұ ндылық тарды қ абылдау жә не ө ткізу кезінде есептіліктің қ андай талаптары орындалмағ ан;

бухгалтерлік қ ұ жаттарды толтыру кезінде қ андай ауытқ улық тар жіберілген;

аналитикалық есептілік жү ргізу кезінде қ андай ережелер сақ талынбағ ан;

калькульяция жү ргізу кезінде қ андай ережелер сақ талынбағ ан;

нақ ты шаруашылық операция бойынша бухгалтнрлік есепті жү ргізу ә дістемесі сақ талынғ ан ба;

заң сыз операцияларды анық тауды қ иындату ү шін жасалғ ан кедергілер бухгалтерлій есеп жү ргізу тә ртібінен қ андай орын алады;

ревизия немесе аудит қ орытындылары дұ рыс па;

ревизия жә не аудиттің материалдары жеткілікті ме;

бухгалтерлік ecen жү ргізудің жә не мекеменің қ ойғ ан қ андай талаптары сақ талмағ ан жә не т.б.

Жоғ арыда берілген сұ рақ тар ө мірде кең інен таралғ ан. Белгілі бір іс жағ дайына жә не ситуациясына байланысты басқ а да сұ рақ тар қ ойылуы мү мкін. Сұ рақ тар нақ ты ә рі анық болуы жә не олар сарапшы-бухгалтердің қ ұ зіретіне қ атысты болуы керек. Кейбір кездерде сарапшы-бухгалтердің қ ү зіреті шең беріне кірмейтін сұ рақ тар қ ойылады. Мысалы, мекемеге келтірілген залалдар мен шығ ындарғ а материалды жауапты тұ лғ а кінә лі ме, сондай-ак материалды жауапты немесе лауазымды адамдар жағ ынан ық пал етушілік орын алды ма? - деген сұ рақ тар қ ойылады. Мұ ндай жалпы сұ рақ тарды шешу сарапшы-бухгалтердің қ ұ зіретіне кірмейді. Бұ л сұ рақ тарды шешу тергеушілердің қ ұ зіреттілігіне жатады. Сарапшы бухгалтерлер есеп мә ліметтерін зерттеу жолымен тек нақ ты жауапты адамның есебіндегі ө німнің қ аншасы артық жә не қ аншасы жетіспейтіндігін, сондай-ақ материалдық шығ ындардың кө лемін ғ ана анық тап бере алады. Сот-бухгалтерлік сараптама тағ айындау кезінде оларғ а жіберілетін материалдарды дайындау. Жоғ арыда кө рсетілген сұ рақ тармен қ атар, тергеуші сарапшы-бухгалтерлерге іске қ ажетті барлық материалдарды жіберуге міндетті. Сарапшы-бухгалтерлерге тө мендегідей материалдар жіберілуі тиіс: бухгалтерлік есептің бастапқ ы қ ү жаттары (оғ ан накладнойлар жатады); есептік регистрлер, ордерлер, журналдар, басты кітап; бухгалтерлік есептегі баланс, есептілік.

Сонымен катар, кейде сарапшыларғ а Бұ л қ ұ жаттардан баскада Қ ІЖК-нің жә не тактика талаптары сақ тала отырып алынатын материалдар, яғ ни электронды тасымалдаушы дискілер, дискеттер қ ажет болады.

Қ ажетті материалдар қ атарына сондай-ақ жедел-есептеу материалдары, статистикалық есеп, қ алдық журналдары, инвентаризация актілері, толық материалды жауаптылық қ а байланысты жасалғ ан шарт, ең бектік жә не басқ а да шарт материалдары жатады.Ревизия актілерінің, ревизияның аралық актілерінің, материалды жауапты лауазымды адамдардың, жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің жә не басқ а да тұ лғ алардың тү сініктемелерінің, жауап алу хаттамаларының ө з алдына ерекше маң ызы бар. Сондық тан аталғ ан бұ л материалдарда қ ажетті материалдар қ ұ рамына кіреді. Ә рбір іс бойынша сарапшығ а қ ажетті материалдар нақ ты іс жағ дайына байланысты жіберіледі. Барлық жағ дайда қ ажетті материалдар тізімін тергеушілер немесе соттар ө здері анық тайды. Материалдарды дайындау кезінде олардың толық тығ ын камтамасыз ету ү шін тергеліп отырғ ан іске маман-бухгалтерді қ атыстыру қ ажет. Қ арау, тінту, алу ә рекеттерін жү ргізу барысында, олар қ андай қ ү жаттарды, материалдарды алу қ ажеттігін кө рсетіп кө мектеседі. Ол шаруашылық -операциялар қ андай кұ жаттардан кө рініс таба-тындығ ын, қ андай қ ұ жаттар ө зара байланысты екендігін жә не тагы басқ а да жағ дайларды аныктай алады.

Мамандар қ ұ жаттарды табуғ а, тергеушіге қ ажетті фактілері бар қ ұ жаттарды алуғ а жә не олардағ ы кемшіліктерді аныктауғ а кө мектеседі. Егер тергеуші сарапшығ а қ ажетті материалдарды жібермеген жағ дайларда, сарапшы ө ндірісті тоқ татып қ ажетті материалдарды тергеушіден талап ете алады.

Сот Сараптама Орталығ ының тә жірибесі кө рсететіндей тағ айындалғ ан экономикалық сараптаманың басым кө пшілігі, яғ ни 100%-ғ а жуығ ы қ осымша материалдарды талап етуге мә жбү р болатындық тарын кө рсетеді.

Қ аржы-экономикалық сот сараптамасы. Бұ л сараптаманың пэні болып -кә сіпорын, мекеме, ұ йымдардың экономикалық жә не қ аржылық мү лкін кө рсететін жағ дайлар табылады. Оны тағ айындау қ ажеттілігі жалғ ан банкроттық қ а ұ шырау, салық тө лемеуге, несиені қ айтармауғ а, заң сыз жекешелендіруге; бө теннің мү лкін ұ рлауғ а байланысты қ ылмыстарды тергеу кезінде туындайды. Қ аржы-экономикалық сараптама келесідей екі тү рге бө лінеді: 1) қ аржы-несиелік зерттеу; 2) қ аржы-ө ндірістік зерттеу.

Қ аржы-несиелік сараптамалар ақ ша қ орлары мен несиелерді қ алыптастыру, бө лу жә не жұ мсау негізділігін зерттеу ү шін қ ажет. Мұ лдай жағ дайларда мынандай сұ рақ тар қ ойылады:

- банктен алынғ ан несие негізді ме;

- банктен несие алу ү шін қ андай жалғ ан мә ліметтер берілген;

- несие қ аржылары орынды жұ мсалғ ан ба;

- несие ресурстары мен ақ ша қ орларын қ ұ ру жә не пайдалану негізді ме;

- несиеге байланысты пайыздар дұ рыс есептелінген бе;

- несиені дер кезінде ө темеуге байланысты келтірілген залалдардың % -дық соммасы қ анша;

- кә сіпорын алғ ан несиесіне тө лемді дұ рыс тө леді ме;

- қ аржы-несиелік жоспарлар дұ рыс рэсімделген бе, дұ рыс рә сімделмесе, ол неден кө рініс табады жә не қ алай сипатталғ ан.

Сараптаманың екінші тү рі мекеменің қ аржылық жағ дайын анық тау мақ сатында жү ргізіледі.

Қ аржы-экономикалық сараптама тағ айындауғ а байланысты тө мендегідей сұ рақ тар қ ойылуы тиіс:

экономикалық кө рсеткіштер дү рыс жасалынғ ан ба;.

смета (болашақ та кететін шығ ындар мен табыска тү сетін қ аржылардың есебі) дұ рыс жасалғ ан ба; жұ мысшыларғ а берілетін ең бек ақ ы мен сыйақ ылары дұ рыс бө лінген бе;

жұ мсалғ ан қ аражат бағ асы норма кө рсеткіштеріне сә йкес келе ме; қ аржы жоспары негізді ме, мысалы, тасымалдауғ а байланысты. шикі заттар мен материалдардың бағ асы дұ рыс есептелген бе; ө нім бірлігінің ө зіндік қ ұ ны дұ рыс қ ойылғ ан ба; ө ндірістегі ү здіксіз шығ ындардың есебі дұ рыс жү ргізілген бе; ө зіндік қ ұ лына калькуляция дұ рыс жасалынғ ан ба; салық дұ рыс аударылғ ан ба.

Сот-бухгалтерлік сараптамағ а қ арағ анда бұ л сарпатама тү ріне материалдарды дайындау ауқ ымы кең, Зерттеу материалдарына келесілер жатады: бухгалтерлік операцияларды жү зеге асыратын кә сіпорын, мекеме, ұ йымдардың барлық шаруашылық операциялары; аталғ ан кә сіпорын мекеме, ұ йымдардың қ ұ жаттамалары, яғ ни бухгалтерлік есеп қ ұ жаттарымен қ атар экономикалық мазмұ ндағ ы кұ жаттамалар.

Сот-технологиялык сараптама. Кейбір кезде бө теннің мү лкін ұ рлау қ ылмысын тергегенде сот-технологиялық сараптама тағ айындалады.Технологиялық сараптама бухгалтерлік немесе қ аржылык сараптамалар тағ айындалмай тұ рып, немесе олармен бір.уақ ытта да тағ айындалуы мү мкін. Технологиялық сараптама қ орытындылары бухгалтерлік жә не қ аржылық сараптамалар жү ргізуге негіз болуы мү мкін. Ө з кезегінде товартану сараптама қ орытындылары технологиялық сараптама жү ргізу ү шін ө те қ ажет. Технологиялық сараптама жү ргізу арқ ылы тө мендегілер анық талады:

- шығ ындар бекітілген нормамен сә йкес келетіндігі, болмаса келмейтіндігі;

- ұ сынылып отырғ ан ө німді дайындау кезінде қ андай технологиялық ө ндірістердің бұ зылуына жол берілгендігі;

- технологиялық қ ұ рал-жабдық тардың жарамдылығ ы немесе жарамсыздығ ы, егер жарамсыз болса ө ндіріліп отырғ ан ө німнің сапасына ә сер ететіндігі, болмаса ә сер етпейтіндігі;

- ө лшеуіш қ ұ ралдарының жарамдылығ ы;

- ө німді сақ тау жағ дайларының қ амтамасыз етілгендігі немесе қ амтамасыз етілмегендігі жә не олардың бұ зылуына сеп болгандығ ы;

- ұ сынылып отырғ ан ө нім толық ө ндеу циклынан ө ткен, ө тпегендігі, егер толық етпесе ө ндіріс циклының қ ай кезең інде технологиялық процесс тоқ татылғ андығ ы жә не т.б.

Материалдарды дайындау кезінде міндетті тү рде келесілер берілуі тиіс: ө нім немесе оның ү лгісі; жартылай фабрикатгың қ ұ жаттары (ө німдердің техникалық жағ дайлары туралы); цех жұ мыс процесінің кө рінісін керсететін журнал, лабораториялық талдау мә ліметтері; технологиялық жабдық тарды қ арау туралы хаттамалар;

жұ мысшылардан жауап алу хаттамалары; сарапшылардың қ орытындылары.

Сот-қ ұ рылыс сараптама. Бұ л сараптаманың пә ніне - қ ұ рылыс объектілерімен байланысты жағ дайлар жатады, нақ тылап айтқ анда жобалау процесінен бастап қ ұ рылысты пайдалану жә не оларғ а жө ндеу жұ мыстарын жү ргізу жағ дайлары.

Сот-қ ұ рылыс сараптамасын ү ш тү рге бө ліп кө рсетуге болады:

3. қ ұ рылыс-техникалық.

Бірінші жағ дайда - сараптаманың заты қ ұ рылыстың: бағ асын, есебін, ондағ ы есептік қ ұ жаттамаларды дұ рыс жү ргізу жағ дайларын анық таумен байланысты болады.

Бұ л жағ дайда сә йкес қ ойылатын сұ рақ тар:

-сметалық қ ү жаттамалар дұ рыс ә рі негізді жасалынғ ан ба жә не олар мемлекеттік стандартқ а сә йкес келе ме;

- қ абылдау актілері мен смета қ ұ ру кезіндегі бағ алау дұ рыс па, негізді ме;

- қ ұ рылыс-монтаждық, қ ұ рылыс-жө ндеу жұ ліыстарын жасаудағ ы шарттық бағ а негізделген бе;

- фактілік бағ асы қ андай;

- базар бағ асы қ андай;

- орындалғ ан жұ мыстың кө лемі жә не бағ асы қ андай;

- қ ұ рылыс материалдарының багасы қ андай;

- қ ауіпсіздік ережелері мен ең бек шарттары сақ талғ ан ба;

- қ ұ рылыс материалдары жобағ а, нормағ а сә йкес пе жә не т.б..

Екінші жә не ү шінші жағ дайларда сараптама жү ргізу барысында анық тауғ а жататын жағ дайлар:

нақ ты орындалғ ан қ ұ рылыс-монтаждық немесе қ ұ рылыс-жө ндеу жұ мыстарының кө лемі қ андай;

- қ ұ рылыс-монтаждық жұ мыс немесе қ ұ рылыс-жө ндеу жұ мыс сапасы қ андай;

- орындалғ ан қ ұ рылыс-монтаждық жұ мыс нормағ а сә йкес келе ме;

- пайданылғ ан қ ұ рылыс материалдарының сапасы қ андай жә не олар жоба нормаларына сә йкес келе ме;

- қ ұ рылыс-монтаждық жұ мыстар жобағ а сә йкес келе ме, егер сә йкес келмесе қ андай сә йкессіздік сипатына ие;

- жобадағ ы сә йкессіздіктердің зардабы қ андай болуы мү мкін;

- жобада қ арастырылмағ ан пайдаланылатын қ ұ рылыс материалдары қ андай зардап ә келуі мү мкін;

- қ ұ рылыста қ андай техникалық қ ателіктер жіберілген;

- олар немен негізделген: жобамен бе, ә лде қ ұ рылыс-монтаждық жұ мыстармен бе;

- қ ұ рылыстың бұ зылып қ ирауы мен техникалық жобаның арасында себепті байланыс бар ма;

- бұ зылып қ ирау қ ұ рылыс-монтаж жұ мыстарымен байланысты ма;

- қ ұ рылыс-монтаждық немесе қ ұ рылыс-жө ндеу жұ мыстары кезінде ең бек қ ауіпсіздік ережелері сақ талғ ан ба:

- кұ рылыс материалдарын пайдалану кезінде олардың сапасының ө згеруі мү мкін бе;

- жер учаскесінің шекарасы қ ұ жаттар мен нормаларғ а сә йкес келе ме жә не т.о. Материалды дайындау. Қ ұ рылыс сараптама тағ айындау кезінде: жобаланғ ан-

сметалык қ ұ жаттама; кабылдау жә не бағ алау актісі; қ ұ рылыс-монтаждық жә не қ ұ рылыс жө ндеу жұ мыстарының бақ ылау ө лшемін тексеру актілері; қ ұ рылыс-монтаждық жә не қ ұ рылыс жө ндеу жұ мыстары бойынша материалды-техникалық есебі; қ ұ рылыс объектілерінің, бұ зылып қ ирағ ан ғ имараттардың ү лгісін; инженерлі-техникалық зерттеу қ ортындылары; жерді мұ рагерлікке қ алдыру (алу) актісі жә не оның техникалық паспорты; апатқ а, бақ ытсыздық жағ дайғ а ұ шырау актілері жә не баска да қ ылмыстық іс материалдарын (оқ иғ а болғ ан жерді қ арау, жауап алу хаттамаларын) жіберіледі.

Биологиялық жә не баска да сараптамалар. Кейде экономикалық ә сіресе экологиялық сипаттағ ы қ ылмыстарды тергеу барысында ө ндірісте биологиялык сараптаманың ә ртү рлі тү рлерін жү ргізу қ ажеттілігі туындайды.Бұ л сараптама тү рінің объектісіне тірі организмдер, ө сімдіктер мен жануарлар жатады. Мысалы, агротехникалық сараптама жү ргізу арқ ылы тұ қ ымды егуге дайындау, оны ө сіру, сақ тау, астық ты тасымалдау тә ртіптерінің сақ талуын, сонымен қ атар астық тың сапасыздану себептерін анық тауғ а болады. Агробиология|Іық сараптама кө мегімен астық тың тү рі, сорт ерекшеліктері немесе басқ а да дакылдар мен олардың ө згеріске ұ шырау себептері анық талады. Зоотехникалық сараптама арқ ылы малдың қ ырылуының, ө лімінің себептерін жә не малды асырап-кү ту мен карантиндік тә ртіптерді сақ тамау жағ дайларын анық тауғ а болады. Ал ветеринарлық сараптама жү ргізу жолымен малдың ауруы немен байланысты екендігі, малдың еті пайдалануғ а жарамдылығ ы немесе жарамсыздығ ы жә не т.б. аныкталады.