Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Қ азіргі кезде экономика саласындагы қ ылмыстар кең інен тарап ө суде жә не біршама ө згеріп жаң а тү рлері пайда болғ ан. Мысалы, сеніп тапсырғ аннан мү лікті иеленіп кету немесе ысырап ету, экономикалық контрабанда, жалғ ан кә сіпкерлік, заң сыз банк қ ызметімен айналасу жә не т.б..

Қ ылмыстык-қ ұ қ ық тық кө зқ араспен қ арастыратын болсак экономика саласын­дагы қ ылмыстарғ а мыналар тэн: бұ л қ ылмыстың объектісі болып экономикалық маң ыздағ ы коғ амдық қ арым-қ атынастар; экономикалық залалдың болуы жә не де оның ipi кө лемде немесе aç a ipi кө лемде болуы; ендірісте жасалатын жә не айналадағ ы ортага негативті ә сер ететін қ ылмыстардыг коспағ анда барлық уакытта ниеттің қ ылмыстық істен орын алуы.

Экономика саласына байланысты жасалатын қ ылмысіардын криминалис-тикалық сипаттамасы тө мендегідей ерекшеліктерден тұ рады.Біріншіден, экономика саласында жасалатын қ ылмыстар - мү ліктік қ атынастарғ а багытталғ ан нақ ты бір материалдағ ы (ө ндірістерге, зауыт, фабрика, рудниктер, теле-радио коммуникациялары, акциялар мен ақ шалай қ аражаттарына, валюталарғ а, сондай-ақ жер жә не жер койнауларына, мұ най мен газ ө німдеріне, астык жә не дайын ө німдерге) қ ол сұ гушылық болып табылады;

Екінші ерекшелігі, экономика саласына байланысты белгілі бір жоғ ары білімі бар кез-келген экономикалық қ ылмыстарды жасағ ан субъектілер, бұ л қ ылмыстарды кө бінде осы салага байланысты бір лауазымды қ ұ зіреттілік берілген тұ лғ алар жасайды; Ү шінші ерекшелігі, экономикалық қ ылмыстарды жасау жағ дайларына байланысты. Бұ л қ ылмыстар міндетті тү рде нақ ты бір шаруашылық ортасында, атап айтқ анда: ө неркэсіптік немесе ауылшаруашылық, сонымен қ атар сауда орындарында, кә сіпорын немесе офис, банк, фирмаларда жә не т.б. жасалады. Бұ л жерде міндетті тү рде мынандай операциялар жү ргізіледі - каржылық жә не материалдық есеп-шоттар, м^нда міндетті тү рде мамандар, кызметкерлер жә не сол сияқ ты басқ а да тү лғ алар болуы тиіс.

Тө ртіншіден, барлық шаруашылық жә не қ аржылық операциялар тиісті қ ұ жаттармен рэсімделеді. Сондық тан да қ ылмыскердің экономикалық қ ылмыстардан кө рініс табатын кез-келген ә рекет немесе ә рекетсіздіктері ә рқ ашан да жазбаша ресми кұ жаттарда электрондық тү рде немесе мә лімет беретін қ ұ жаттың алғ ашқ ы нұ сқ асында бекітіледі. Мұ нда қ ылмысқ а катысты кез-келген қ ұ жаттар нақ ты дә лелдемелер болып табылады.

Бесіншіден, экономикалық қ ылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатта жасалады. Қ ылмыскердің білімділігі - қ ылмыстың ізін жасыруғ а байланысты ә ртү рлі шараларды ойлап табуына, оларды қ амтамасыз етуге алдын ала ә ртү рлі айла-ә дістерді, ә рекеттерді жасауына мү мкіндік береді. Сондық тан да қ ылмыстық істі қ озғ ауғ а байланысты нақ ты ә рі толық негіз алу ү шін кө п жағ дайларда тергеу ә рекеті жү ргізілмес бұ рын алдын ала тексеру жұ мыстары жү ргізілуі тиіс.

Экономикалық қ ылмыстарғ а тэн ерекшеліктердің тағ ы бір тү рі, яғ ни алтыншы ерекшелігі, қ ылмыскердің жасағ ан ә рекеттері бірнеше қ ылмыс тү рлерімен байланысты болуында. Мысалы: несиені заң сыз алу қ ылмыстары жалғ ан кә сіпкерлік қ ылмыстарымен байланысты болуы мү мкін.

Ал ө зіне сеніп тапсырылғ ан бө тен мү лікті иеленіп кету қ ылмыстары бухгалтерлік есеп ережелерін бұ зу; жалғ ан банкроттық қ ылмыстары аукцион-дарды ө ткізудің белгіленген тә ртібін эдейі; пара алу қ ылмыстары қ ызметтік ө кілеттігін теріс пайдалану жә не сол сияқ ты басқ а да қ ылмыстармен байланысты болуы мү мкін. Экономикалық контрабанда қ ылмыстары кө бінде қ ылмыскерлердің салық тө леуден (кеден тө лемдері мен алымдарын тө леуден) бас тартуыса байланысты жасалады. Жетіншіден ерекшелігі, экономика саласындағ ы қ ылмыс сипаты кө пшілі-гінде ұ йымдасқ ан тү рде жасалатындығ ында. Қ ылмыстық ә рекетке коғ амдағ ы ә ртү рлі ә леуметтік топ, сонымен қ атар мемлекеттік қ ызмет дең гейіндегі қ ү қ ық қ орғ ау қ ызметкерлері де қ атысады. Кейде экономика саласындағ ы қ ылмыс-тарды ұ йымдасқ ан топ болып жасауғ а жоғ ары қ ызметтегі шенеуніктер қ атысады. Олар бұ л қ ылмысты Қ азақ стан Республикасынан тыс жақ ын жә не алыс шетел азаматтарымен байланыста бола отырып ұ йымдасып жасаулары мү мкін. Экономикалық қ ылмыстарғ а тэн соң ғ ы ерекшеліктерге қ ылмыскердің кө п кө ріністік жә не ұ зақ уақ ыт аралығ ындағ ы ә рекеттері жатады. Экономика саласына байланысты бір факт бойынша бір кү н немесе апта ішінде жасалғ ан қ ылмыс тү рі тэжірибеде ә лі кездескен жоқ.

Осы ерекшеліктер экономика саласындағ ы қ ылмыстарды тергеудің қ иындығ ымен, тергеушінің ө зге де қ ызметтермен тығ ыз байланысымен, тергеу процесінің материалдық -техникалық жағ ынан қ амсыздануымен жә не тергеушінің кә сіби дайындығ ымен байланысты.

Экономикалық қ ылмыстарды тергеу ә дістемесі қ ұ рылысы жағ ынан - ұ рлық, адам ө лтіру, жол-кө лік оқ иғ асы қ ылмыстарын жә не басқ а да қ ылмыстарды тергеу ә дістемесінен айырмашылығ ы айтарлық тай кө п емес. Басқ а қ ылмыстардағ ыдай элементтер экономикалық қ ылмыстарынан да кө рініс табады, яғ ни қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық, қ ылмыстық -процестік актілер ескеріледі, сол схемалар бойынша ұ сыныстар жасалады.

Барлық жеке ә дістемелер алдымен экономикалық қ ылмыс тү рінің накты бір қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық сипаттамасына сү йенеді. Қ ылмыстық -процесуалдық негіздер - тексеру ә рекеті кезең інен бастап қ ылмыстық істі қ озғ ауга дейінгі жә не айыптау қ орытындысын жасау кезең ін аяқ тай отырып жеке ә дістеменің барлық кезең дерін ө ткізеді.

Экономикалық қ ылмыстардың ә рбір тү рінің типтік белгілері, қ ылмыстың нақ ты бір тү рі мен тобына байланысты криминалистикалық маң ызды ақ параттар жү йесі криминалистикалық сипаттама сияқ ты жеке ә дістеме элементтерінде беріледі. Бұ л ұ ғ ым қ ылмыстық ә рекеттердің негізгі элементтерін қ амтиды. Мұ нда қ ылмысты жасағ ан тү лгағ а байланысты типтік мә ліметтер, қ ылмысты жасау тә сілдері, қ ылмысты жасауғ а дайындық ә рекеттері мен оның ізін жасыру ә діс-тә сілдері жалпы қ орытылғ ан тү рде беріледі. Экономикалық қ ылмыстар бойынша қ ылмыскердің жеке басы жә не қ ылмысты жасау тә сілдерімен байланысты қ ылмыстың механизмі туралы мә ліметтер криминалистикалық. сипаттамалардан кө рініс табады.

Қ ылмыс жасау тә сілі міндетті тү рде қ ылмыскердің қ ызметтік жә не ө ндірістік-шаруашылық қ ызметіне кіреді. Ол мемлекетгік кә сіпорындардың қ аржы-шаруашылық қ ұ жаттарынан, мекеме, банктердің рэсімдеу, орындау қ ұ жаттарынан, цех, қ ойма, офистер мен кө лік жә не компьютерлік-техниканы пайдалану туралы жазбаша қ ұ жаттардан кө рініс алады. Экономикалық қ ылмыс механизмінің ерекше белгілері қ ылмысты жасауғ а дайындалу, оны жасау мен ізін жасыру тә сілдері, мысалы: салық тө леуден бас тарту кезінде жасалғ ан қ аржылық есеп жасаумен байланысты болуы мү мкін. Қ ылмыстың барлық тү рінің механизмі қ ылмыскердің кө птеген куә лерді -кү зетшілер, хатшы, машинист, программист, жү ргізуші, қ оймашы, жұ мысшы, технолог, бухгалтер, инженер, инспектор, аудитор, ревизор жә не баска да тү лғ аларды қ ылмыстық ә рекеттерді (немесе кө бінде ә рекетсіздіктерді) жасауғ а итермелейтіндігімен сипатталады.

Экономикалық қ ылмыстардың барлық тү рлері бойынша қ ылмыскердің жеке басының типологиялық қ асиеттері, оның жоғ арғ ы ә леуметтік жағ дайынан, мамандығ ынан, іскерлігінен, қ огамдағ ы кө птеген ә леуметтік топтармен тамыр-таныстық байланыста болуынан кө рініс табады. Кө бінде олар ө здерін қ ылмыскер ретінде санамайды. Оларғ а тергеу процесіне қ арсы ә рекет етуге мү мкіндіктер беретіндей қ аржы жағ ынан тиімді жағ дайлар, еркіндік, суық қ андылық тэн.

Экономика саласына байланысты жасалатын қ ылмыстық ә рекеттердің ө зіне тә н ерекшеліктері криминалистикалық сипаттамадағ ыдай жеке ә дістеменің ұ ғ ымы мен элементінен кө рініс табады. Барлық жеке ә дістемелердің қ ұ рылысында тергеу ә рекетінен басталуы мү мкін жағ дайдың сипаты мен варианттары міндетті тү рде айқ ындалады. Субъективтік факторлардың ық пал етуіне қ арамастан, бұ лар объективтік жағ дай болып табылады.Осы немесе басқ а да экономикалық қ ылмыстарды тергеу кезінде болуы мү мкін типтік ситуациялар жө нінде сө з қ озғ алып отыр. Шын мә нінде тергеушілер нақ ты бір қ ылмысты тергеу кезінде тэжірибеде айқ ындалатын ә ртү рлі ситуацияларғ а байланысты басқ а да жағ дайларғ а кезігуі мү мкін.

Типтендіру ү шін барлық факторларды қ амту мен олар бойынша ұ сыныстар жасау мү мкін емес. Экономика саласында жасалатын қ ылмыстык ә рекеттін ө зіндік қ асиеті келесідей ә рекетгерді жү ргізуден тұ рады - қ ылмыстық ә рекеттің белгілерін қ арастыру киын болғ андық тан алдын ала тексеру ә рекеттерін жү ргізу қ ажеттілігі туындайды, содан кейін ғ ана тергеудің алғ ашқ ы, кейінгі жә не корытынды кезендері басталады. Барлық жеке ә дістемелердегі ұ сыныстар алғ ашқ ы шараларды жү ргізу мен басқ а да кезендері бойынша шектеледі.

Тергеудің бастапқ ы кезең інде кейінге қ алдыруғ а болмайтын жә не жедел ә рекеггер жү ргізіледі. Жорамалданғ ан қ ылмыскерді анық тағ анша тергеуші қ ызу тү рде жұ мыс жасайды. Кейінгі кезең інде негізгі жұ мыс оның кінә лі екендігін дэлелдеуге байланысты жү ргізіледі. Қ орытынды кезең айыптау қ орытындысын жасаудан тұ рады.

Экономика саласына байланысты жасалатын қ ылмыстарды тергеу барысында ә ртү рлі формадағ ы арнайы білімдерді пайдалануғ а тура келеді. Сондық тан да тергеу (қ ұ жаттарды карау, компьютерлік техникаларды карау, тінту, жауап алу жә не т.б.) ә рекеттерін жү ргізуге мамандарды катыстыру: ревизия, аудит тағ айындау; сот-сараптамасын тағ айындау; мамандармен кең ес жасау талап етіледі.

Тә жірибелер кө рсетіп отырғ андай тергеушінің - жедел-іздестіру кызметкерлерімен, экономикалық жә не сыбайлас жемкорлық пен кү рес жү ргізу бойынша агентствамен, кеден комитетімен, статистика агентствасымен, Ішкі Істер Министрлігі, Бас прокуратура, Қ Р Ішкі Істер Министрлігінің Интерпол Ұ лттық орталық Іюросы жә не т.б. ақ параттық орталық кьтзметтерімен ө зара карым-қ атынасыссыз экономикалық қ ылмыстарды жылдам ә рі толық ашу мү мкін емес.

Жеке ә дістеменің қ ұ рылысы келесідей элементтерден тұ рады:

- қ ылмыстық -кұ қ ық тық негіздерден;

- экономикалық қ ылмыстардың криминалистикалық сипаттамаларынан;

- типтік ситуациялардан жә не тергеудің алғ ашқ ы кезең інен;

- тергеудің кейінгі кезең інен;

- экономикалық қ ылмыстарды тергеу кезінде арнайы білімдерді қ олданудан;

- тергеушінің ә ртү рлі қ ызметтермен ө зара қ арым-қ атынас жасауынан. Экономикалық қ ылмыстар бойынша ө ң делген ә рбір жеке ә дістемелерден аталғ ан барлық элементтер кө рініс табады.

Бө теннің мү лкін ысырап ету немесе талан-таражғ а салу қ ылмыстарын қ арастырып ө тейік.