Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Қ оркытып алушылық, ягни бө тен мү лікті немесе мү лікке кұ кыкты беруді немесе кү ш қ олданумен не бө тен мү лікті жоюмен немесе Бұ лдірумен қ оркыту аркылы мү ліктік сипаттағ ы баска да іс-ә рекеттерді жасауды Іалап ету. Сол сияқ ты жә бірленушіні немесе оның жакындарын маскаралайтын мә ліметтерді таратумен, не жә бірленушінің немесе оньщ жакындарының мү дделеріне елеулі зиян келтіруі мү мкін ө зге де мә ліметтерді жариялау. Қ орқ ытып алу кезіндегі қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тың заты болып қ олма-қ ол акшалар. ал кей жағ дайларда басқ а да мү ліктер немесе оғ ан деген кү кыктар жатады. Мемлекеттік мү лікті қ орқ ытып алу жағ дайлары тіпті кездеспейді. Кө бінде
қ ылмыскер;: азаматтардың жеке мү ліктерін немесе коммерциялық кұ рылымдардың мү ліктерін иеленуді кө здейді.

Қ орқ ытып алушылық қ ылмыстарының басты элементтерійің біріне қ ылмыс жасаудың тә сілдері жатады. Ә детте қ оркытып алу қ ылмыстары - қ ылмыска дайындалуғ а, қ ылмыстык ойды жү зеге асыруғ а жә не қ ылмыстың ізін жасыруғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекеттер жиынтығ ынан тү рады. Қ орқ ытып алуғ а дайындық кә сіпорынның қ ызметі (кооперативтік, арендалық жә не т.б.) жә не жоғ ары табыс табатын адамдар жө нінде мә ліметтер алудан кө рініс табады. Қ оркытып алушыларды Бұ л тұ лғ алардың: табыс кө лемі, тү рмыс-тіршіліктері, олардын қ олма-қ ол акшалары мен кұ нды мү ліктері, жеке ө мірінің жағ дайлары жә не мінез-қ ү лық ерекшеліктері кызық тырады.

Қ ылмыскерлер қ орқ ытып алушылық қ ылмыстарына дайындық кезінде атыс жә не суык кару-жарақ тарын иемденеді, қ ару макеттерін (ү лгілерін) жасайды, кө лік кұ ралдарын карастырады жә не т.б. Қ орқ ытып алу кезіндегі бір нә рсені талап ету жолдары авторы кө рсетілмеген хаттармен, байланыс жү йелерімен. тікелей қ атынаспен, сондай-ақ ү шінші жақ тың (делдалдардың) катысуымен жү зеге асырылады.

Қ оркытушылар келесідей тә сілдер қ олдана отырып талап ету хатын дайындайды: қ ол жазуын ө згерту, ө зіне тиесілі емес басу машинкасында жазу, керекті ә ріптер мен сө здерді газет, журналдардан қ иып алып кұ растыру арқ ылы. Телефон жү йесімен сө йлесу кезінде дауыс ырғ актарын, интонациясын ө згертіп, сондай-ақ басқ а ү лттардың дауысына ұ қ састыра акцент келтіру аркылы қ орқ ытып талап етеді.Кө бінесе қ ылмыскерлер талап еткен затты алудың уақ ытын, жерін, ә дісін ө здері белгілейді.

Талап етілген зат қ олдан-қ олғ а берілу арқ ылы жү зеге асырылуы мү мкін. Мү -ндай жагдайда қ оркытып алушылар: адамдар аз жү ретін жерді, қ араң ғ ы уакытты тандай отырып, тү рлі кө ліктерді пайдаланады. Сонымен қ атар, талап етілген затты делдалдардың кө мегін қ олдану арқ ылы да алады.

Кейде қ ылмыскерлер талап етілген заттарды тастап (жасырып) кететін нақ ты жерлерді керсетеді. Бұ л жерде жасырын бақ ылау жү ргізе отырып, біраз уақ ыт ө ткен соң қ алдырылғ ан ақ шалар мен қ ұ нды заттарды қ орқ ытып алушылардың ө здері немесе басқ а біреулер арқ ылы алуғ а ә рекет етеді. Қ орқ ытып алу қ ылмысы жү йелі тү рде, кө п кө ріністегі сипаттамада жасалады. Қ орқ ытып алушылық қ ылмысынан қ алатын ә ртү рлі іздер мен заттай дә лелдемелер қ ылмыстың жасалу сипатына, тә сіліне жә не басқ а да жағ дайларғ а байланысты. Қ ылмыстың материалдық іздеріне: қ орқ ытып алушылардың жә бірленушіге ө з атын жасырып жазган хаттары; дене жарақ аты, қ ан дақ тары, аяқ, қ ол, кө лік қ ұ ралдарының іздері; қ ылмыскерді ұ стау кезінде лақ тырып жіберілген заттар жә не т.б. жатады. Осы санаттағ ы қ ылмыстар бойынша ө з кө зімен кө руші куә лердің болмауы себебінен Бұ л іздер мен заттай дә лелдемелер аса маң ызды мә нге ие болады. Жә бірленушінің есінде қ алган қ орқ ытып алушылардың сө з саптаулары мен сө з мә нерлері арқ ылы қ ылмыскер жайында басты ақ парат аламыз.

Қ орқ ыуып алу кезінде қ ажетті іздер ө те аз қ алдырылатындық тан, қ ылмысты тергеу қ йынғ а тү седі. Қ ылмыскерді қ ылмыс ү стінде қ орқ ытып алу кезінде затымен ұ сталудың маң ызы ө те зор. Епті жү ргізілген ұ сгау ә рекеті кө бінде тергеу нә тижелілігін қ амтамасыз етеді.

Қ орқ ытып алушының жеке басы - сарандық, ө зімшілдік, қ атыгездік, азғ ындық пен шектен шығ ушылық қ асиеттерімен сипатталады. Басым кө пшілік жағ дайда қ орқ ытып алу қ ылмыстары ер адамдармен жасалады. Ал, ә йел адамдары тек топ қ ұ рамына кіру аркылы қ ылмыс жасауғ а қ атысады. Ә детте қ орқ ытып алу қ ылмысын кө бінесе 16-35 жас аралығ ындағ ы бү рын сотталган қ ылмыскерлер жасайды.

Қ оркытып алу қ ылмысын ұ йымдасқ ан қ ылмыстық топ қ ү ру жолдары арқ ылы жасау жиілеп кетті. Мұ ндай қ ұ рылғ ан топқ а қ ылмыскерлердің ө зара атқ аратын қ ызметтері мен міндеттерін бө лу, қ ылмысқ а барынша дайындалу, атыс қ аруын, автокеліктерді қ олдану жә не т.б. ә рекеттер тә н. Ұ йымдасқ ан топ қ ұ рып қ орқ ытып алу қ ылмысын жасау тә сіліне: қ ылмыскерлердің коммерциялық ұ йым басшыларына олардың қ ауіпсіздігін қ орғ ағ аны ү шін ақ ы тө леуін талап ету, кә сіпорын қ ызметіне кажет емес мү ліктерді алу немесе баска фирманың есеп шотына белгілі бір соммадағ ы ақ шалай қ аражаттарды аудару талаптарын нығ айта тү суі жатады. Қ ойылғ ан талаптардан бас тартқ ан жағ дайда қ ылмыскерлер олардың мү ліктерін Бұ лдіріп немесе жойып жібереміз деп қ орқ ытады.

Қ орқ ытып алу қ ылмыстарының жә бірленушілері кө п жағ дайда барынша бай; талап етушілердің ойынша, табыстары жоғ ары (мысалы, коммерсанттар, кә сіпорын басшылары); сондай-ақ заң сыз немесе жартылай заң ды қ ызметпен айналысатын адамдар. Қ орқ ытып талап етушілер жә бірленушінің жеке басының қ орқ ақ тық пен еріксіздік қ асиетгерін ескере отырып қ ылмыс қ ү рбандарын тандайды.

Қ ылмыс жасау тә сілі мен ұ йымдасқ ан топ қ ұ ру дә режесіне байланысты қ орқ ытып алушыларды ү ш топқ а беліп кө рсетуге болады.

1. Жә й қ орқ ытып алу, қ андай-да бір дайындық ты қ ажет етпей жеке ересек адамдармен немесе жасө спірімдермен (жасө спірімдер тобымен) жү зеге асырылады. Қ ылмыскерлер кө бінде кездейсоқ адамдардың мү лкін қ орқ ытып алу ү шін қ олайлы жағ дайды пайдаланады. Бұ л ситуациядағ ы қ ылмыстар қ орқ ытудың негізгі тү рі денеге жарақ ат салу мен зорлық -зомбылық жасау қ аупін тө ндіру арқ ылы жасалады. Егер қ ылмыс жасө спірімдердің тобымен жасалса, ұ йымдаскан топтың белгілі бір элементтері болады.

2. Қ орқ ытып алу, ұ йымдасу дең гейі темен немесе ұ йымдасқ ан топ кұ ру белгілері жоқ ересек адамдар тобымен жасалатын қ ылмыстар. Мұ ндай топтар бір немесе бірнеше қ ылмыс жасау ү шін қ ұ рылып, қ ылмыс соң ында тарқ ап
кетеді. Бұ л қ орқ ытып талап ету тә сілі дайындық кезең інен, яғ ни қ ол сү ғ у обьектісімен қ олайлы жағ дайды тандаудан тұ рады. Мү лікті беруді талап ету кезінде кө бінесе ө лтіру немесе денеге ауыр жарақ ат салу қ аупін тө ндіру
арқ ылы жасалады. Ө мірде қ ұ рбанды қ инау жә не азаптау жағ дайлары кездеседі. Қ орқ ытып алуда кө бінесе кө п кө лемде ақ ша соммаларын немесе қ ұ нды заттарды, ал кей жағ дайда белгілі бір ақ ша мө лшерін жү йелі тү рде беруді талап етеді.

3. Қ орқ ытып алу, бірігіп ұ йымдасқ ан топпен жасалып, рэкет атауымен аталатын қ ылмыс, Бұ л қ орқ ытып алу қ ылмыстарының ішіндегі баю мақ сатымен қ ылмыстық кә сіпшілікті кө здейтін ең ауыр тү рі Мұ ндай топтарғ а қ ылмыстың жоғ арғ ы дә режеде ұ йымдасуына: қ атысушылардың, ұ йымдастырушылардың (басшы), бақ ылаушылардың, барлаушылардың, орындаушылар мен кө мекшілердің атқ аратын қ ызметтерінің қ атаң тү рде бө лінуі; сондай-ақ топ мү шелерінің бағ ыныштылығ ы тэн. Олар қ ылмыстық қ ызметін жасырын тү рде
жү зеге асырады. Кө птеген мү шелері сырт кө зге заң ғ а бағ ынышты ө мір сү ріп сауда орындарында, кә сіпорындар мен мекемелерде т.б. жерлерде жұ мыс жасайды, ал кейбіреулер мү гедектік туралы жалғ ан анық тамаларды пайда­
ланады. Топ мү шелері жақ сы автокө ліктермен, қ ару-жарақ тармен барынша қ амтамасыз етіледі.

Бұ л топтардың қ ылмыс жасауы барлық уақ ытта мұ қ ият дайындық жұ мыстарын жү ргізумен сипатталады, яғ ни қ орқ ытып талап ету қ ұ рбандарының жеке басы туралы мә ліметтерді жинауы, топ қ ұ рамдарының атқ аратын қ ызметтерін ө зара бө ліп алуы, келік қ ұ ралдарын дайындау мен кепілдікке алынатын адамдарды жасыру орындарын жә не т.б. алдын ала іздестіру. Мү лікті заң сыз беруді талап етудің кең інен таралғ ан тү ріне - оны иеленушілер мен меншіктеушілерге ауыр дене жарақ атын салу немесе ө лтіру қ аупін тө ндіру жатады. Рэкеттер меншік иелерінің сағ ын сындыру мақ сатымен ұ рып-соғ у, қ инау ә рекеттерін де қ олданады.