Ауа, су, топырақ құрамы өзгеруінің өсімдік параметрінің динамикасына әсерін анықтау.

ДИПЛОМНАЯ РАБОТА

НА ТЕМУ:

Ауа, су, топырақ қ ұ рамы ө згеруінің ө сімдік параметрінің динамикасына ә серін анық тау.

ДИПЛОМНАЯ РАБОТА

НА ТЕМУ:

Ауа, су, топырақ қ ұ рамы ө згеруінің ө сімдік параметрінің динамикасына ә серін анық тау.

ДИПЛОМНАЯ РАБОТА

НА ТЕМУ:

Ауа, су, топырақ қ ұ рамы ө згеруінің ө сімдік параметрінің динамикасына ә серін анық тау.

.Биосфера деген не? Биосфераның қ ұ рылымы қ андай?

Биосфера деген тү сінік грекше” bios”- тіршілік, ” sfaira”-шар деген мағ ына береді, яғ ни Жер шарындағ ы тіршілік аймағ ы ретінде ғ ылымғ а енгізген австриялық геолог Зюсс болды. Ол 1875 жылы “географиялық қ абық “ деген терминді ғ ылымғ а енгізгенімен биосфера туралы кө п дерек бермеген, тек қ ана бұ л қ абық ты “тіршілік қ абығ ы ” деп. атағ ан.Ал биосфераны ғ ылымғ а толық енгізген орыс академигі В.И.Вернадский болды.Ол ө зінің “Биосфера” деген ең бегінде биосфераны планетаның ең маң ызды қ абық тарының бірі деп. қ арастырып, биосфераның сандық кө рсеткіштері аз болса да, Жер бетіндегі барлық процес тер тіршілікке байланысты деп. атап кө рсетті. Биосфераның жоғ арғ ы қ абаты 25 км.де шоғ ырланғ ан - “озон” қ абатына дейін, ал биосфераның тө менгі шекарасы литосфераны қ амтығ ан.Тө менгі шекарасын тү рлі ғ алымдар ә р-тү рлі пікір айтады. Кейбір ғ алымдар бұ л қ абатының шекарасын бірнеше метр терең дікке дейін деп. жорамалдаса, кейбір ғ алымдар бірнеше жү здеген километрге дейін шоғ ырланғ ан деген пікір айтады.Ө йткені бұ л терең дікте кейбір терең діктегі бактериялар ө мір середі.Биосферағ а гидросфераның барлық аймақ тары кіреді. Биосфера концентрикалық қ абық ашалардан (геосфералардан) қ ұ ралады, олар ішкі жә не сыртқ ы болып жіктеледі. Ішкі концентрикалық қ абық шағ а ядро, мантия жатады. Сыртқ ы қ абық шаларды литосфера (жердің қ атты қ абығ ы), гидросфера (су қ абаты), атмосфера (ауа қ абаты) жә не жердің кү рделі қ абығ ы биосфера.

Литосфера (грек. литос- тас)- Жердің тас қ абаты. Оның қ алың дығ ы тең із астында 6 км тау жү йелерін қ осқ анда 80 км қ алың дық ты қ ұ райды. Жердің бұ л қ абаты адам ү шін маң ызды ресурстардың бірі болып саналады: жанар-жағ ар жә не энергетикалық шикізат кө зі, рудалы жә не рудалы емес пайдалы қ азбалар кені, табиғ и қ ұ рылыс материалдар қ оры болып табылады.

Гидросфера (грек. гидора- су) - Жердің сулы қ абаты. Оны жер асты жә не жер ү сті деп жіктейді. Ә лемдік мұ хит гидросфераның жалпы кө лемінің 96, 53 % қ ұ райды, жер асты суларының қ оры – 1, 69%, қ алғ ан су мө лшері ө зендер мен кө лдер ү лесіне тиеді. Жер бетіндегі барлық сулардың 98% тұ зды сулар қ ұ райды, ал қ алғ ан 2 % тұ шы сулар, олар негізінен мұ здық тар мен солтү стік жә не оң тү стік полюстерде шоғ ырланғ ан. Гидросфера біздің планетамыздың климатының қ алыптасуында маң ызы зор.

Атмосфера (грек. атмос - бу) – Жердің газды қ абаты, ә р тү рлі булар мен газдар қ оспасынан тұ рады. 20-25 км биіктікте озон қ абаты орналасқ ан, озон қ абаты жер бетіндегі барлық тіршілікті кү ннің ультракү лгін сә улесінен қ орғ айды. Атмосфераның тө менгі қ абаты тропосфера деп аталады оның қ алың дығ ы 8-10 км полюстарда, 10-12 орташа зоналарда, 16-18 км тропикалық аймақ тарда.

2.Биосфераны қ ұ райтын заттарды атаң дар

Жер биосферасын қ ұ райтын 6 типі белгілі:

1.Жер планетасындағ ы барлық организмдер жиынтығ ын Вернадский тірі зат деп аталады, оның басты сипаттамасы ретінде толық массасын, химиялық қ ұ рамын жә не энергиясын қ арастырды.Тірі заттың жалпы массасы 1, 8-2, 5.1012т. (қ ұ рғ ақ салмағ ы) бағ аланып, ол биосфера массасының (3.1012т.) тек болмашы бө лігін ғ ана қ ұ райды. Егер тірі затты планета бетімен біртегіс етіп орналастырсақ оның қ алындығ ы, бар болғ аны 2см болады.

Жердің тірі ағ заларының биомассасы

(Н.И.Бразилевич бойынша)

2.Биогенді зат-тірі организмердің тіршілік ә рекеттері нә тижесінде тү зілген заттар. Бұ л заттар энергияның кү шті кө зері (тас кө мір, битумдар, ә к тасы, мұ най). Биогенді заттар тү зіліп біткеннен кейін, олардың тірі организмдердің тіршілік ә рекеті азаяды.

3.Сірескен зат (косное вещество) деп Вернадский биосферада пайда болу процесіне тірі организмдер қ атыспайтын заттарды айтады.

4.Биосірескен заттарда организмдер шешуші рө л атқ арады. Жер планетасындағ ы биосірескен заттарғ а, мысалы, жер қ ыртысы (топырақ), жердің желмен мү жілген жұ қ а қ абыршағ ы, барлық табиғ ат сулары жатады. Осылардың барлығ ының қ асиеттері Жердегі тірі затпен байланысты.

5.Радиоктикті ыдыраудағ ы зат

6.Космостық табиғ аты бар зат

3.Ө мірдің шегі немен анық талады? Тірі зат қ андай қ асиеттермен сипатталады?

Экологиялық тоқ ыраудан шығ удың жолы - Жерде ноосфераны қ алыптастыру. В.И. Вернадскийдің ноосфера туралы ілімі оның ғ ылыми ең бектерінң нә тижесі. Ол былай деп жазғ ан: «бір кезде биосфера ақ ыл-ой сферарасы - ноосферағ а ауысады». Ұ лы бірлестік болады, соның нә тижесінде планетаның дамуы ақ ыл-ойдың кү шіне бағ ынады. Жерде ноосфераның қ алыптасуы туралы ө зінің аяқ талғ ан «Научная мысль как планетная явление» деген ең бегінде жан-жақ ты кө рсеткен. Биосфераның ноосферағ а (ақ ыл-ой сферасына) ауысуын қ арастыра отырып, И.В. Вернадский ноосфераның қ алыптасуының нақ ты шарттарын кө рсетті. Олар:

Адамдар планетағ а қ оныстанып жә не оны жаң ғ ыртып біртұ тас болулары керек;

Байланыс қ ұ ралдары, елдер бір-бірімен ақ парат алмасуы кө кейкестілік тездетілуі керек;

Жер бетіндегі барлық елдердің арасындағ ы байланыстар, оның ішінде саяси байланыстар кү шейтілуі керек;

Биосфераның шегі кең ейіп, космосқ а ұ шу керек;

Энергияның жаң а кө здері ашылып, оларды пайдаланып, энергияның дамуы керек;

Адамдар арасында нә сіліне, дініне қ арамай нақ ты тең дік орнауы керек;

Жердің алғ ашқ ы табиғ атын халық тың санының ө суіне байланысты олардың материалдық, эстетикалық жә не рухани қ ажеттіліктерін қ амтамасыз ететіндей етіп ақ ылмен кө ркейту керек;

Қ оғ ам ө мірінде ешқ андай соғ ыс болмауы керек.

Ө мір сү рудың жалпы дең гейі ө сіп, аштық ты жә не ауруларды олдырмау керек

Тірі ағ залар биосферада маң ызды химиялық кө птү рлілікпен сипатталады, Тірі зат бірқ атар ө зіне тә н қ асиеттерге ие бола отырып, биосферада белгілі бір биогеохимиялық функциялар атқ арады.Тірі затқ а тә н қ асиеттер:

- биосфераның тірі заты энергияның ү лкен қ орымен сипатталады.

- тірі жә не ө лі заттың айырмашылығ ы химиялық реакциялардың жылдам дығ ынан кө рінеді.

- тірі затты қ ұ райтын химиялық қ осылыстар ақ уыздар, ферменттер жә не т. б. – тек тірі ағ заларда ғ ана тұ рақ ты болады.

- ерікті қ озғ алу биосферадағ ы кез-келген биосферағ а тә н белгі.

- тірі зат ө лі затқ а қ арағ анда біршама жоғ ары морфологиялық жә не химиялық кө птү рлілікпен сипатталады,

- тірі заттың қ ұ рамына кіретін 2 млн-нан астам органикалық қ осылыстар белгілі, ал ө лі табиғ аттың табиғ и қ осылыстарының саны шамамен 2 мың.

- биосферадағ ы тірі зат мө лшері ә р тү рлі жеке ағ залар тү рінде болады.

- Ең ұ сақ вирустардың мө лшері 20 нм-ден (1 нм.=109 м) аспаса, ірі жануар киттердің ұ зындығ ы 33 м-ге, ең биік ағ аш секвойя 100 м-ге жетеді

4.Экзосфера, термосфера, қ ұ рылысы туралы тү сініктер. Атмосфераның рө лін сипаттаң ыз

Атмосфера массасы жердің массасының 9·10-5% -ын қ ұ райды. Атмосфера қ ұ рылысы:

Экзосфера, 100-1000км,

Термосфера (85-100 км),

Мезосфера (50-85 км),

Стратосфера (10-50 км),

Тропосфера (10 км дейін

Экзосфера (грек. ехо – сыртқ ы жә не sphaіra – шар) – Жер атмосферасының шеткі, ең жоғ ары қ абаты. Ең тө мен шегі Жер бетінен 500 – 1000 км биіктіктен ө теді, жоғ арышегі айқ ын анық талмағ ан. Экзосферада ауа тығ ыздығ ы ө те тө мен, себебі мұ ндағ ы газ бө лшектерінің (атом немесе молекула) орташа еркін жолының ұ зындығ ы салыстырмалы тік бағ ытына байланысты; ал бойымен жоғ ары тік қ озғ алатын бө лшектер ү шін ауа тығ ыздығ ы ө те жоғ ары. Атмосфера газ бө лшектері, ә сіресе олардың неғ ұ рлым жең ілдері Экзосферадан ғ арышкең істігіне еркін ұ шып ө те алады.Термосфера(термо... жә не сфера) – атмосфераның 80– 85 км-ден 500 – 600 км-ге дейінгі молекулалық, атомдық иондардың жә не еркін электрондардың мол қ абаты. Т-да темп-ра биіктікке қ арай жү здеген, тіпті мың дағ ан градусқ а ө сіп отырады.Атмосфера – ауа қ абаты деп аталады. Атмосфера гректің «атмос» жә не «сфера» дейтін сө здерінен қ ұ ралғ ан қ азақ ша «ауа қ абаты» деген мағ ынаны білдіреді. Жер шарын жан-жағ ынан атмосфера деп аталатын ауа қ абығ ы қ оршап жатыр. Ол жердің ішкі қ абығ ы. Ауа дегенеміз ә р тү рлі газдардың қ осындысы. Олардың ішіндегі ең кө бі азот – N 78 %. Оттегі - O 21 % қ ұ райды. Ауада азот кө п болғ анымен, тіршілік ү шін ең маң ыздысы -оттегі. Адам мен жануарлар оттегімен тыныстайды. Ол – кез келген организмнің тіршілігі ү шін қ ажетті зат. Ө сімдік те, жануарлар да оны ауадан алады. Бұ дан басқ а ауа қ ұ рамында кө мірқ ышқ ыл газы бар. Ол жанудан жә не жануарлардың тыныс алуынан тү зеледі. Бұ л газдың ауа қ ұ рамындағ ы ү лесі аз болғ анмен (0, 03 %), жердегі тіршілік ү шін маң ызы зор. Ө сімдіктердің ө сіп жетілуі (тіршілік) ү шін қ ажет. Ауаның қ ұ рамына газдардан басқ а су буы, тү рлі шаң – тозаң дар кіреді. Атмосфераның тө менгі шекарасы айқ ын, ол жер немесе су беті. Биіктік артқ ан сайын ауа сирей береді де, ақ ыр соң ында ғ аламдық кең істікке ұ ласып кетеді. Ең ық тимал болжамдар бойынша, тіршілік (ө мір) 4, 2-3, 8 млд. жылдай бұ рын мұ хиттарда басталғ ан. Қ азып алығ ан организмдердің ең кө несі – жасы 3, 5 мың жылғ а тең жыныстарда болатын бактериялар. Жасы осындай жыныстарда жеткілікті тү рде метаболизмнің болғ аны туралы айғ ақ тар бар, бұ л метаболизмдерде орагикалық заттардың синтезделуіне кү н энергиясы пайдаланылғ ан. Ең алғ ашқ ы реакциялар вулканнан пайда болғ ан кү кіртке негізделген: СО2+2Н2S→ СН2О+2S+Н2О

Ең ақ ырында табиғ атта судың фотохимиялық ыдырауы немесе фотосинтез жү ре бастады. Н2О+ СО2 → СН2О+ О

Фотосинтез нә тижесінде тү зілген оттектің маң ызы зор болды. Алғ ашында оттек тотық сызданғ ан заттар мен минералдарды тотық тыру ү шін жұ мсалады. Бір кезде оттектің мө лшері оның жұ мсалғ ан мө лшерінен артық болып, оттек бірте-бірте атмосферағ а жинала басталады. Алғ ашқ ы биосфера ө зі тү зген уландырғ ыш ө німі – оттектің жаппай тотық тырғ ыш ә серіне бейімделуге мә жбү р болды. Бейімделуді биосфера биогеохимиялық метаболизмнің жаң а типтерін дамытумен іске асырды, сө йтіп жерде тіршілік ө мірдің ә р тү рі пайда бола бастады.

5.Биосферада тірі заттың шоғ ырлануының формалары қ андай?

Биогеоценоз (экожү йе)- ә ртү рлі организмдердің (ө сімдіктер, жануарлар жә не микроорганизмдер) бір-біоімен тығ ыз байланысқ ан жә не оларды қ оршағ ан ө лі табиғ атпен (биотоптар) зат жә не энергия алмасатын тұ рақ ты тобы. Биогеоценозғ а кіретін орагнизмдерді ү ш функционалды топқ а-продуценттерге, консументтерге жә не редуценттерге жатқ ызуғ а болады. Продуценттер автотрфты организмдердің (фото-жә не хемосинтетиктер) тобын қ ұ райды, олардың биотоптардан анорганикалық заттарды пайдаланады, кү н сә улесі энергиясын (немесе анорганикалқ заттарды тотық тырғ ан кезде бө лінетін энергияны) пайдаланады жә не органикалық заттарды синтездейді. Бұ л топқ а ө сімдіктер жә не кейбір бактериялар жаады.

Консументтер – гетеротрофты организмдер, олар дайын органикалық заттарды (тамақ тү рінде) энергия кө зі ретінде жә не олардың тіршілік етуіне қ ажетті заттарды пайдаланады. Консументтерге барлық жануарлар, кейбір саң ырауқ ұ лақ тар, бактериялар, ө сімдіктер (жыртқ ыш ө сімдіктер, паразит ө сімдіктер) жатады.

Редуценттер- ыдыратқ ыштар, олар орагизмдердің қ алдық тарын шірітіп-ыдыратып анорганикалық жай қ осылыстарғ а айналдырады. Биоценоздың аталғ ан ү ш компоненттерінің арасындағ ы трофикалық қ атынас биогеоценоздың барлық экономикасын, яғ ни энергия ағ ымын жә не зат айналымын анық тайды.

Продуценттер минералды заттарды жә не кү н энергиясын сің іріп, ө здерінің дене қ ұ рылысын қ ұ райтын органикалық затарды тү зеді, сө йтіп кү н энергиясы химиялық байланыстар энергиясына айналады.

Консументер продуценттерді жә не бір-бірін жеп (ө сімдік жегіштер, жыртқ ыш жә не паразит организмдер), қ оректік органикалық заттарды ыдыратып, оларды жә не бө лінген энергияны ө здерінің дене мү шесін қ ұ руғ а жә не тіршілік етулеріне жұ мсайды.

Ал редуценттер ө лген организмдердің органикалық заттарын ыдыратып, ө здеріне қ ажетті материалдар мен энергияны алады. Редуценттер анорганикалық заттардың қ айта келуін қ амтамасыз етеді, бұ л қ айтарылғ ан анорганикалық заттарды продуценттер қ айтадан пайдаланады. Заттардың ылғ и да осылай айналысы биогеоценоздық, минералдық заттар қ орының аздығ ына қ арамастан, ұ зақ уақ ыт ө мір сү руінің кепілі болып табылады.

6.Биосфераның космостық рө лі

Биосфера жә не космос. Тіршілік космостық қ ұ былыс болып табылады.

Биосфераның космостық ортасы тіршілікке қ ажетті қ олайлы экологиялық жағ дайларды анық тайтын кү н энергиясының кө зі болып табылады.Кү н сә улесі ғ аламдық экожү йесінің тіршілігіне кү шті ә сер етеді. Биосферағ а келіп тү сетін кү н энергиясының балансы кестеде кө рсетілген.Кү н сә улесінің энергиясының таралуы.

(биосферағ а жылдың мө лшерінен %)

Жер интенсивті космостық радиациядан магнит ө рісімен қ орғ алғ ан. Егер бұ л ө ріс болмаса, космостық сә улелер қ ысқ а уақ ыт аралығ ында атмосфераның барлық ауасын иондар мен электрондарғ а ыдыратып жіберер еді. Мұ ндай жағ дайда Жерде мү мкін болмайды.Озон қ абаты биосфераны космос сә улелерінен қ орғ айды.Стратосферадаозон (О3) кү н радиациясының ультракү лгін сә улелерін сің іреді. Мұ ндай қ орғ ансыз сә улелер биосферадағ ы бү кіл тіршілікті жойып жіберер еді.Биосфера космоспен тығ ыз байланысты. Жерге тү сетін энергия ағ ынытіршілікті қ амтамассыз ететіндей жағ дайларды жасайды.

Биосфераның энергетикасы. Кү ннің энергиясы – Жер биосферасының жылубаланысы мен термиялық режимін анық тайтын негізгі қ уат кө зі. Жердің кү ндіайналуына байланысты жер бетіне тү сетін кү н сә улесінің интенсивтілігіЖер-Кү н қ ашық тығ ының ө згеруіне байланысты жыл бойы ө згеіп отырады. Жермен Кү ннің ең аз арақ ашық тығ ы 147 млн км.қ аң тар айының басында, ал ең ұ зақ

арақ ашық тығ ы 125 млн км шілденің басында байқ алады.

Биосфераның эволюциясы.

Адам санасы мен ғ ылыми ойдың рө лін бағ алай келе В.И.Вериадский мынандай

қ ортындылар жасады: Ғ ылыми шығ армашылық тың дамуы адамның ө зі тұ ратын биосфераны ө згертетін кү ш болып табылады.Биосфераның ө згерістері ғ ылыми ойдың ө суі мен қ атар жү ретін қ ұ былыстар.Биосфераның бұ л ө згерістері адам еркінен тыс, стихиялы тү рде, табиғ и процесс ретінде жү реді.Тіршілік ортасы-биосфера планетасының ұ йымдасқ ан қ абық шасы болғ андық тан, оның геологялық тарихына да оны ө згертудің жаң а факторы-адамзаттың ғ ылыми жұ мысының енуі биосфераның жаң а фазағ а, жаң а кү йге-ноосферағ а ө туі табиғ и прцесс.

7.Биосфераны қ орғ ау ү шін не себептен биологиялық ір тү рлікті ұ стап тұ ру керек?

Биоалуантү рлілік – тек маң ызды шаруашылық ресурсы ғ ана емес, ол биосфераның тіршілік етуінің шарты болып табылады. Рио-де-Жанейрода ө ткен (1992 ж) БҰ Ұ конференциясында қ абылданғ ан ү ш арнайы Мә лімдемелер мен Конвенциялардың екеуі биологиялық ресурстар мен биологиялық алуантү рлілікті сақ таусыз тұ рақ ты даму мү мкін емес екенін кө рсетті. Биоалуантү рлілік – адамзатты шексіз ұ зақ уақ ыт энергетикалық, техникалық жә не басқ а ресурстармен қ амтамасыз етудің жалғ ыз кө зі.Жалпы алғ анда жердің геологиялық тарихында бір тү рлер жойылып, басқ алар олардың орнын басып отырғ ан. Биосфераның жасы ұ лғ айғ ан сайын тү рлердің саны да артып отырады.Адамның геологиялық кү шке айналуынан бастап жеке тү рлердің жойылу жылдамдығ ы экологиялық табиғ и қ ұ былыспен салыстыруғ а келмейтін жылдамдық пен жете бастады. Егер ертеректе бір тү р орташа алғ анда 2000 жылда жойылып отырса, соң ғ ы 300 жылда ә р 10 жыл сайын жойылып отыр, 1600 жылдан бастап омыртқ алы жануарлардың 173 тү рі (109 қ ұ с, 64 сү тқ оректілер) жә не ө сімдіктердің 20 тү рі жойлып кетті. Адамның барлық ірі ауқ ымды іс ә рекеті биологиялық алуантү рліліктің кемуіне ә келеді. Осының нә тижесінде бү кіл табиғ и белдеулердің де жойылу фактілері белгілі. Адам рельефті, ө зен аркаларын ө згертеді, батпақ тарды қ ұ рғ атады, ағ аштарды кеседі жә не т.б.Экологиялық мә селелерді жә не биологиялық алуантү рлілікті сақ таудың бір жолы – Қ ызыл кітап. Қ ызыл кітап – қ ауіптің жаршысы. Қ алпына келтірілген тү рлер тізімнен шығ арылады, нашарланғ ан тү рлермен толық тырылады.Қ азақ станның қ ызыл кітабінің бірінші томы 1978 ж. жарық кө рді. Онда сү тқ оректілердің 24 тү рі мен 7 тү р тармағ ы, 43 қ ұ стардың, бауырымен жорғ алаушылардың 8 тү рі, қ ос мекенділердің 1 тү рі, жыртқ ыш жануардың 15 тү рі, балық тың 4 тү рі енгізіліп толық сипатталғ ан.Халық аралық бірлестік адамзаттың тұ рақ ты дамуын қ амтамасыз ету ү шін биосфераның биологиялық алуантү рлілігін сақ тауғ а бағ ытталғ ан іс ә рекетін бір арнағ а бағ ыттауы қ ажет.

8.Жердің негізгі кабаттарының пайда болуы: литосфера, гидросфера, атмосфера

Жердің беттік қ абаты-гидросфера жә не атмосфера заттардың жердің жоғ арғ ы мантиясынан бө лініп шығ уы нә тижесінде тү зілген. Химиялық элементтердің салыстырмалы мө лшерлері кремнийдің 106 – не тең атомдарына келетін ә р элементтің атомдарының санымен анық талынады.

Кө птеген мә ліметтердің негізінде, ұ шқ ыш элементтер мантиядан вулкандардың атқ ылауынан пайда болғ ан деп есептеге болады, вулкандардың атқ ылауы нә тижесінде жердің беті де тү зіледі. Ең дұ рысы, Атмосферағ а алғ ашқ ы кезде кө міртек диоксиді мен азоттан, сутек пен су буының аздағ ан мө лшерінен тұ рғ ан.Қ азіргі кездегі оттекті атмосферада жер бетінде тіршілік пайда болғ анғ а дейін қ алыптаспағ ан.

Ауа, су жә не Жер бір-бірімен ә рекеттесуі нә тижесінде жер бетінде таң қ аларлық объектілер-тірі организмдер пайда болады, солардың арасында сіздер мен біздер де бармыз. Қ азіргі негізгі кө зқ арастар бойынша:

Биосфера-Жердің ерекше қ абаты, онда тірі организмдердің барлығ ы қ оныстанғ ан, жердің осыорганизмдермен ү здіксіз алмасуда болатын бө лігі.

Биосфера табиғ ат жағ дайларына байланысты ү ш ортағ а-атмосфера, гидросфера жә не литосферағ а бө лінедіБиосфераны организмдердің ө мір сү ретін орыны болғ андық тан организмдермен қ оса ү ш сферағ а бө луге болады:

Аэробиосфера, онда аэробионттар орналасқ ан, аэробионттардың ө мір сү ру кө зі ауаның ылғ алы;

Гидробиосфера -глобальді су ә лемі) жердің ү стіндегі су қ абаты, онда гидробионттар орналасқ ан;

Геобиосфера- жер бетінің ү стің гң бө лігі (литосфера), онда геобиониттар орналасқ ан.

Қ оғ амда болып жатқ ан ғ ылыми-техникалық даму жағ дайында адам мен табиғ ат арасында кикілжің дер туындауда. Адамдардың белсенді қ ызметі біздің планетамыздың сырт жағ дайын ө згертіп қ ана қ оймай, сонымен қ атар биосферада жү ретін ү рдістергеде кері ә серін тигізуде. Адамдардың антропогендік қ ызметі заттардың биотикалық айналымының бұ зылуына, табиғ и қ орлардың азаюына, термодинамикалық тепе-тең діктің бұ зылуына жә не т.б. ә келуде. Осы кикілжің нің терең ірек дамуы планетамыздағ ы барлық тірі ағ залардың, сонымен қ атар адамның да жойылуына себебші болатын ғ аламдық апатқ а ә келуі мү мкін. Осығ ан байланысты адам мен оны қ орщағ ан орта арасындағ ы қ арым-қ атынас, адамның табиғ атта алатын орны тү бегейлі қ айта қ арастырылуы керек. Қ оғ амның ө мір сү руі мен дамуы биосфераның даму заң дылық тарына сә йкес келуі керек.

9.Атмосфераның пайда болуын ерекшеліктері

Атмосфера су, оттек, азот жә не кө міртектің айналымын реттейтін механизмдердің басты бө лігі. Атмосфераның маң ызы Жерді космостық жойқ ын ә серлерінен сақ тайтын экран болуында. Атмосфера арқ ылы тіршілік кө зі болып саналатын кү н сә улесі ө теді. Атмосфера толқ ын ұ зындығ ы 0, 3-тене 0, 52 нм дейін электрмагниттік сә улеленулерді, сонымен қ атар ұ зындығ ы 1 мм-ден 30м дейін радиотолқ ындарды ө ткізеді, электромагниттік сә улелендіруде кү н сә улесі энергиясының 82%-ын қ ұ райды. Қ ысқ а толқ ынды қ атаң рентген жә не ультракү лгін сә улелер атмосфера қ абатына сің іріледі, бірақ жер бетіне дейін жетпейді. Оттек биологиялық тотығ удың басты компоненті ретінде ерекше маң ызды. Зат алмасуды ү збеу ү шін тканьдар мен жасушаларғ а оттектің ү здіксіз берілуі қ ажет. Сыртқ ы ірі планеталар, кү ннен алысырақ орналасқ андық тан тығ ыздығ ы аз газдардан қ ұ ралады, бұ л газдардың конденсациясы едә уір тө мен температураларда жү рген сутек пен гелий, элементтер тү зілуінің ең алғ ашқ ы қ алдық тары ретінде, ә лемде ең кө п мө лшерде. Ә йтсе де, нақ тырақ айтқ анда, космоста элементердің салыстырмалы қ ұ рамдары жұ лдыздардың пайда болу процесі кезінде қ алыптасқ ан.Литий, бериллий жә не бор жұ лдыздар ішінде онша тұ рақ ты емес, сондық тын олардың ә лемдегі қ ұ рамы да азырақ. Кө міртек азот жә не оттек жұ лдыздардағ ы тиімді циклді процестердің нә тижесінде тү зілгендіктен олардың салыстырмалы тү рдегі мө лшерлері кө п.

Кремний жұ лдыздардағ ы фотодиссоциацияғ а едә уір тұ рақ ты, сондық тан ол бізде қ оршағ ан ортадағ ы минералдардың басым кө бі болып саналады.

Қ азіргі кездегі кө зқ арастар бойынша, мұ хит қ ыртыстары мұ хиттың орталық қ ыраттарынан газдардың жә не судың аздағ ан мө лшерде бө лініп шығ уы нә тижесінде пайда болғ ан. Жаң адан пайда болғ ан жас Жердің бетінің (Жер қ ыртысының) қ алың дығ ы барлық планета кө лемінің 0, 0001%-нан да аз болатын жыныстардан қ алыптасқ ан. Континетальді жә не мұ хит қ ыртыстарын тү зетін жер беті қ абатының қ ұ рамы уақ ыт ө ткен сайын ө згеріп, хиимялық элементтердің жер бетінен 100 км терең дікте балқ ып, мантиядан возгонкалауы нә тижесінде эволюцияланады.Жер бетінің қ азіргі кездегі қ ұ рамында ең кө п мө лшерде оттек болатыны, ол кремний, алюминий жә не бсқ а элементтермен силикаттар тү зетіні белгілі болды.Жер қ азіргі кездегі массасына дейін ө скеннен кейін тұ рақ сыз изотоптардың радиоактивтілік ыдырауы ә серінен жә не планетезималдармен соқ тығ ысудың кинетикалық энергиясын аздап сің ірудің нә тижесінде қ ызуғ а ұ шырағ ан.

Осындай қ ызудың ә серінен темір жә не никель балқ ып, тығ ыздық тары кө п болғ андық тан олар планетаның ортаң ғ ы қ абатына жылжып жер ядросын қ алыптастырады. Ядро суынуы кезінде пайда болғ ан, қ ұ рамы MgFeSiO3 материалдар жер мантиясын тү зеді. Жер қ ыртысында ең кө п тарағ ан элементтер: Оттек 47% Кремний 209, 5% Алюминий 8, 05% Темір 4, 65% жә не басқ алар. Жерде оттек қ осылыстары ең кө бі. Олар силикаттар, алюмосиликаттар, оксидтер жә не гидрооксидтер. Карбонаттық қ осылыстар бұ лардан азырақ таралғ ан. Минералдар тобы тау жыныстарын қ ұ райды. Мысалы, граний кварцтан, дала шпатынан жә не слюдадан тү зілген тау жынысы.Силикаттар жә не алюмосиликаттар жер қ ыртысының негізі болып табылады. Жер қ ыртысының 90%-ы кальций жә не магний силикаттарынан, алюмосиликаттарынан жә не кремнеземнен тұ рады. Бұ л минералдар тау жыныстарының жә не олардың желмен мү жілген ө німдерінің, топырақ тың жә не саз балшық тың қ ұ рамдарын қ ұ райды.

10.Стратосфера, тропосфера қ ұ рылысы туралы тү сініктер атмосфераның рө лін сипаттаң ыз.

Атмосфера массасы жердің массасының 9·10-5% -ын қ ұ райды. 6-суретте атмосфераның қ ұ рылысы сызбанұ сқ а тү рінде кө рсетілген, оның қ ұ рамы 1-кестеде берілген.суретте атмосфера қ ұ рылысы 10 км дейін берілген, ал 100 км-ден шамамен 1000 км дейінгі қ ұ рылыс:

Экзосфера, 100-1000км, Термосфера (85-100 км), Мезосфера (50-85 км),

Стратосфера (10-50 км), Тропосфера (10 км дейін),

Ең тө менгі қ абат атмосфера масасының 90%-ын қ ұ райды, оның биіктігі 16 км дейін, 100 км-ден жоғ ары қ абаттары бү кіл атмосфера массасының миллионнан бір бө лігін ғ ана қ ұ райды. Қ ұ рғ ақ ауаның орташа молекулалық массасы, 28, 27. Атмосфера қ ұ рамы биіктікке байланысты едә уір ө згереді. Тең із дең гейлеріндегі ауаның қ ұ рамы ө зіне тә н ө згеше болады.Атмосфераның жоғ арғ ы қ абаттарында тепе-тең дік орнайды. Озон жердің инфрақ ызыл сә улелерін ө ткізбей шағ ылтады, сө йтіп жердің суынуына кедергі жасайды. Атмосфераның жоғ арғ ы қ абаттарында Кү ннің ультракү лгін сә улелерінің ә серінен оттек молекуласының фотодиссоциациясы болады. О2 – молекуласының О-атомымен соқ тығ ысуы нә тижесінде озон тү зіледі. Тепе-тең дік кү йге, сонымен қ атар Cl – атомдары, NO-молекулалары едә уір ә серін тигізеді, олар озон молекуласының ыдырауында катализатор рө лін атқ арады. Жоғ арғ ы қ абатта ауаның сиректілігі сонша, оғ ан орта жә не қ атқ ыл ультракү лгіндер ө тіп, озонның фотохимиялық тү зілуі мен ыдырау реакциясын тудырады. О3 жә не О2– нің атомарлы оттектен тү зілген кезде энергия бө лінеді, сондық тан 20 км– ден жоғ ары атмосфераның температурасы қ айтадан ө се бастайды (шын мә нінде, осы реакциялардың нә тижесінде электрмагниттік сә улелену жылу энергиясына айналады. Температураның бірінші минимумының облысы тропопауза деп аталады, ол атмосфераның тө менгі бө лігін (тропосфера) жоғ арғ ы бө лігінен (стратосфера) бө ліп тұ рады.

Тропопауза конвекциялық ағ ындардың ө туіне кедергі жасайтын тосқ ауыл сияқ ты. Тропосфералық газдар стратосферағ а тек диффузия арқ ылы ө теді, сондық тан тропосферағ а тү скен ластаушы заттар стратосферағ а тез ө те алмайды (10 жылдан кейін ө теді). Стратосферадан стратопаузағ а дейін биіктеген сайын температурада ө седі. Стратопаузадан жоғ арыда ауаның сиректілігі сонша, ол тіпті қ атқ ыл ультракү лгін сә улелерді ө зінен ө ткізеді, сондық тан Кү н сә улесін жұ тудан онда қ ызу болмайды. Одан да жоғ ары, 80 км биіктікте газдар вакуумды улбтракү лгінмен жә не рентген сә улелерімен ә рекеттеседі, соның ә серінен газдардың молекуласынан электрондар бө лініп, молекулалары бұ зылады. Соның салдарынан осы облыстан жоғ ары биіктікте (мезопауза) бос эектрондардың жоғ ары концентрациясы (105 эл/см3) жә не сонымен бірге экзотикалық бө лшектер О2+, О+, Н5О2+ т.с.с. болады.

11.Тропосферадағ ы қ ұ рғ ақ ауаның химиялық қ ұ рамы

Жер бетіне ең жақ ын орналасқ ан қ абатты тропосфера деп атайды. Бұ л қ абат жер белдеулерінен 7-10 км-ден (полярлық бө ліктерде) 16-18км (экватор ү стінде) биіктікке дейін созылады. Бұ л қ абатта ауаның 80%-ке дейін жинақ талады. Тропосферадағ ы ауа ә р тү рлі бағ ытта ә р тү рлі жылдамдық пен ү немі тә ртіпсіз қ озғ алып, ө згерып отырады. Қ озғ алыс нә тижесінде қ ұ рғ ақ ауа ылғ алды ауамен, жылы ауа салқ ын ауамен алмасып тұ рады. Негізгі бұ лттардың тү зелетін жері жылы қ абат. Осығ ан қ арай жер бетіндегі ауа райы тропосферағ а қ атынасты. Температураның бірінші минимумының облысы тропопауза деп аталады, ол атмосфераның тө менгі бө лігін (тропосфера) жоғ арғ ы бө лігінен (стратосфера) бө ліп тұ рады.

Тропопауза конвекциялық ағ ындардың ө туіне кедергі жасайтын тосқ ауыл сияқ ты. Тропосфералық газдар стратосферағ а тек диффузия арқ ылы ө теді, сондық тан тропосферағ а тү скен ластаушы заттар стратосферағ а тез ө те алмайды (10 жылдан кейін ө теді). Тропосферадағ ы қ ұ рғ ақ ауаның химиялық қ ұ рамы.

12.Адамның ө мір сү руіне қ ауіп тө ндіретін табиғ и қ ұ былыс

Атмосфера су, оттек, азот жә не кө міртектің айналымын реттейтін механизмдердің басты бө лігі. Атмосфераның маң ызы Жерді космостық жойқ ын ә серлерінен сақ тайтын экран болуында. Атмосфера арқ ылы тіршілік кө зі болып саналатын кү н сә улесі ө теді. Атмосфера толқ ын ұ зындығ ы 0, 3-тене 0, 52 нм дейін электрмагниттік сә улеленулерді, сонымен қ атар ұ зындығ ы 1 мм-ден 30м дейін радиотолқ ындарды ө ткізеді, электромагниттік сә улелендіруде кү н сә улесі энергиясының 82%-ын қ ұ райды. Қ ысқ а толқ ынды қ атаң рентген жә не ультракү лгін сә улелер атмосфера қ абатына сің іріледі, бірақ жер бетіне дейін жетпейді. Оттек биологиялық тотығ удың басты компоненті ретінде ерекше маң ызды. Зат алмасуды ү збеу ү шін тканьдар мен жасушаларғ а оттектің ү здіксіз берілуі қ ажет.

Атмосфералық азот ө сімдіктердің қ оректенуіне қ ажет заттардың кө зі болып табылады, ал кө мірқ ышқ ыл газы фотоминтез процесінің жү руі ү шін қ ажет. Жерде тіршіліктің даму процесі кезінде барлық тірі организмдер, оның ішінде адамдар, атмосфераның дә л осы қ ұ рамына ү йренген, сондық тан оның ө згерісі тез сезіледі. Атмосфераның тірі организмдерге тура ә серімен бірге жанама ә сері де болады, мысалы, жер бетіне жететін кү н радиациясы, климат жә не басқ а да биосфераның ө мір сү руін реттейтін факторлар атмосферамен байланысты.

Атмосфералық озонның (О3) ерекше маң ызы бар, ол толқ ын ұ зындығ ы 0, 29 нм-ден тө мен қ ысқ а толқ ынды ультракү лгін сә улеленулерді кү шті жұ тады.Сө йтіп, атмосфера жердегі тіршілікті қ ысқ а толқ ынды сә улелерден қ орғ айды. Сонымен қ атар ол кү ннің инфрақ ызыл сә улеленулерін ө ткізеді, бірақ ондағ ы озон, кө мірқ ышқ ыл газы жә не су буларының арқ асында жердің инфрақ ызыл сә улеленулерін ө ткізеді. Егер бұ л газдар атмосферада болмаса, онда Жер ү стіндегі қ абатының температурасы-230С болатын жансыз шарғ а айналғ ан болар еді, ал шын мә ніндегі температура +14, 80С. Жерде тіршіліктің болуы атмосферамен, оның физикалық жә не химиялық қ асиетерімен тікелей байланысты.

13. Жердің тіршілік қ абаты – биосфераның тіршілік қ ызметін қ амтамасыз етудегі атмосфераның рө лін сипаттаң ыз.

Атмосфера су, оттек, азот жә не кө міртектің айналымын реттейтін механизмдердің басты бө лігі. Атмосфераның маң ызы Жерді космостық жойқ ын ә серлерінен сақ тайтын экран болуында. Атмосфера арқ ылы тіршілік кө зі болып саналатын кү н сә улесі ө теді. Атмосфера толқ ын ұ зындығ ы 0, 3-тене 0, 52 нм дейін электрмагниттік сә улеленулерді, сонымен қ атар ұ зындығ ы 1 мм-ден 30м дейін радиотолқ ындарды ө ткізеді, электромагниттік сә улелендіруде кү н сә улесі энергиясының 82%-ын қ ұ райды. Қ ысқ а толқ ынды қ атаң рентген жә не ультракү лгін сә улелер атмосфера қ абатына сің іріледі, бірақ жер бетіне дейін жетпейді. Оттек биологиялық тотығ удың басты компоненті ретінде ерекше маң ызды. Зат алмасуды ү збеу ү шін тканьдар мен жасушаларғ а оттектің ү здіксіз берілуі қ ажет.

Атмосфералық азот ө сімдіктердің қ оректенуіне қ ажет заттардың кө зі болып табылады, ал кө мірқ ышқ ыл газы фотоминтез процесінің жү руі ү шін қ ажет. Жерде тіршіліктің даму процесі кезінде барлық тірі организмдер, оның ішінде адамдар, атмосфераның дә л осы қ ұ рамына ү йренген, сондық тан оның ө згерісі тез сезіледі. Атмосфераның тірі организмдерге тура ә серімен бірге жанама ә сері де болады, мысалы, жер бетіне жететін кү н радиациясы, климат жә не басқ а да биосфераның ө мір сү руін реттейтін факторлар атмосферамен байланысты.

Атмосфералық озонның (О3) ерекше маң ызы бар, ол толқ ын ұ зындығ ы 0, 29 нм-ден тө мен қ ысқ а толқ ынды ультракү лгін сә улеленулерді кү шті жұ тады.

Сө йтіп, атмосфера жердегі тіршілікті қ ысқ а толқ ынды сә улелерден қ орғ айды. Сонымен қ атар ол кү ннің инфрақ ызыл сә улеленулерін ө ткізеді, бірақ ондағ ы озон, кө мірқ ышқ ыл газы жә не су буларының арқ асында жердің инфрақ ызыл сә улеленулерін ө ткізеді. Егер бұ л газдар атмосферада болмаса, онда Жер ү стіндегі қ абатының температурасы-230С болатын жансыз шарғ а айналғ ан болар еді, ал шын мә ніндегі температура +14, 80С. Жерде тіршіліктің болуы атмосферамен, оның физикалық жә не химиялық қ асиетерімен тікелей байланысты.

14.Қ оршағ ан орта химиясы қ ұ рылымы: литосферадағ ы физика-химиялық процестер

Қ оршағ ан орта химиясы химиялық процестерді кешенді тү рде қ арастырады, айталық, химиялық заттардың жер қ абаттарында пайда болуын, миграциясын, жер қ абаттарындағ ы ағ ыстарын («глобалды циклдер»), қ осылыстар мен элементтердің ө зара ә рекеттесулерін зерттейді, сонымен қ атар, қ оршағ ан ортаны ластанудан қ орғ аудың тә сілдерін, оларды жетілдірудің ә дістерін жасаудың негізін қ ұ райды.

Қ оршағ ан орта химиясы қ ұ рылымы:

Литосферадағ ы физика-химиялық процестер;

Гидросферадағ ы физика-химиялық процестер;

Атмосферадағ ы физика-химиялық процестер;

Ластандырушы заттар химиясы, ондай заттарғ а табиғ и жә не жасанды заттар (бұ ндай заттардың пайда болуы, тасымалдануы, миграциясы, геосферадан шығ арылуы) жатады. Литосфера - Жер планетасының біршама берік тау жыныстары кешендерінен тұ ратын, тө менгі жапсары ішінара балқ ымалы яки онша берік емес атмосфера қ абатымен шектелетін ең сыртқ ы қ абаты. Литосфера жер қ ыртысын (Жердің ең сыртқ ы қ атты қ абыршағ ын) жә не осы қ ыртыс пен атмосфера аралығ ын қ амтитын қ атты заттардан тұ ратын, литосфералық мантия деп аталатын жоғ арғ ы мантияның ең жоғ арғ ы қ абатын біріктіредіЛитосфераның беткі жазық тығ ы атмосферамен немесе гидросферамен шектеледі. Литосфера қ алың дығ ы 50-200 шақ ырым аралығ ында деп есептелінеді.

. Топырақ ты ластайтын компоненттерге қ арай топырақ тың ластануының тү рлері: физикалық, химиялық жә не биологиялық. Физикалық ластану – радиактивті заттармен байланысты. Мысалы, уран рудаларын ашық ә діспен алғ анда, жер қ ыртысында активтілігі жоғ ары сә уленетін сұ йық жә не қ атты қ алдық тар алады. Биологиялық ластану – ауру тудыратын жә не де басқ а жағ ымсыз жағ дайғ а итеретінмикроорганизмдердің қ оршағ ан ортада болуы. Мысалы, ластанбағ ан топырақ та дизентерия, сү зек жә не тағ ы басқ а да ауру қ оздырғ ыштары 2-3 тә улік бойы сақ талса, ластанғ ыштармен ә лсіреген қ оздырғ ыштар бірнеше ай мен жылдарғ а дейін сақ талып, едә уір аймақ қ а таралады. Топырақ ты ластайтын кө здерге ө неркә сіпті кә сіпорындардың шығ арымдары, кө лік, ауылшаруашылығ ында қ олданылатын шапжойғ ыштар мен минералды тың йтқ ыштар, қ алдық тар, жылу энергетика кешендері, атмосфералық жауын-шашын апатты жағ дайда тасталатын шығ арындылар ә скери ө ндірістік кешендері жатады. Тү сті металл кендерін алу, байыту жә не таза металдар алу процестерінен шық қ ан ө німдерден жә не қ алдық тармен топырақ кө п ластанады. Ауыр металдардан топырақ тың ластануының зардабы тұ рақ ты болып келеді. Тү сті металлургия кә сіпорындарының маң ындағ ы топырақ та қ орғ асын мен ауыр металдардың мө лшері нормадан 10-20 есе алып отырғ ан жерлері белгілі.

15.Қ оршағ ан орта химиясы қ ұ рылымы: гидросферадағ ы физика-химиялық процестер

Қ оршағ ан орта химиясы химиялық процестерді кешенді тү рде қ арастырады, айталық, химиялық заттардың жер қ абаттарында пайда болуын, миграциясын, жер қ абаттарындағ ы ағ ыстарын («глобалды циклдер»), қ осылыстар мен элементтердің ө зара ә рекеттесулерін зерттейді, сонымен қ атар, қ оршағ ан ортаны ластанудан қ орғ аудың тә сілдерін, оларды жетілдірудің ә дістерін жасаудың негізін қ ұ райды.

Қ оршағ ан орта химиясы қ ұ рылымы:

Литосферадағ ы физика-химиялық процестер;

Гидросферадағ ы физика-химиялық процестер;

Атмосферадағ ы физика-химиялық процестер; Жердің ең ү стің гі бетіндегі сұ йық су қ абаты гидросфера деп аталады. Дү ниені қ оршап жатқ ан мұ хит суының ең терең, жері 10, 8 километрдей, меншікті салмағ ы 1-ден сә л артық тау. Су — сутегі мен оттегінің қ алыпты жағ дайларда тұ рақ тылығ ын сақ тайтын қ арапайым химиялық қ осылысы. Ауыз су, тіршілік кө зі, ол Жер шарының 3 / 4 бө лігін алады, тірі ағ залардың 60-70%-ы, ал ө сімдіктердің 90 % -ы судан тұ рады.Жер бетінде тіршілік ең алғ аш сулы ортада пайда болды. Су — бү кіл тіршілік иелерінің негізгі қ ұ рамдас бө лігі. Бұ дан басқ а судың тіршілік ү шін физикалық -химиялық қ асиеттердің: жоғ ары жылу ө ткізгіштік жә не жылу сыйымдылық, жоғ ары тығ ыздық, ауа тығ ыздығ ының шамамен 800 есе артуы, мө лдірлік, тұ тқ ырлық, қ атқ ан кезде мұ здың кө лемін ұ лғ айтуы жә не тағ ы басқ а қ олайлы қ асиеттері болады. Су айдауыш мұ нара- елді мекендерді сумен қ амтамасыз ету жү йесіндегі су ө тімі (шығ ыны) мен қ ысымын реттеп отыруғ а арналғ ан қ ұ рылыс.Шан ішіндегі судың қ ыста катып қ алмауы жә не ластанбауы ү шін ол жылу ө ткізгіштігі тө мен жең іл материалдармен қ апталып, ү сті шатырмен жабылады.қ ұ рамы сутек пен оттектен тұ ратыны, ал сандық қ ұ рамы екі сутек атомы мен бір оттек атомынан тұ ратындығ ы мә лім.Судың айырылуы электр тогының ә серінен жү реді, бұ л реакциямен сендер сутекті алу ә дісі бойынша таныссың дар: 2H2O→ 2H2↑ +O2↑

16.Қ оршағ ан орта химиясы қ ұ рылымы: атмосферадағ ы физика-химиялық процестер.

Тропосферадағ ы гетерофаздық реакциялар. Атмосферада реакцияғ а ерекше қ абілетті бө лшекте: гидроксил радикалы, азот жә не кү кірт оксидтері жә не олардың қ осылыстары. Тү тіннің қ атты бө лшектеріне адсорбцияланғ ан кү кірт диоксидінің тотығ уынан классикалық тү тін тұ ман (классический смог) дейтін ұ ғ ым туады. Азот жә не кү кірт су тамшыларына абсорбцияланғ ан тө мен оксидтері «Қ ышқ ыл жаң бырларды» береді. Атмосферадағ ы ө те аз мө лшердегі заттар (следовые вещества) реакцияғ а қ абілетті олардың атмосферада болғ ан уақ ытына тә уелді. Атмосферада болу уақ ыты аз газдар атмосферадан оң ай бө лінеді.

. Реакцияғ а қ абілетінің ең кө бі су молекуласының фрагменті (ү зіндісі) гидроксил радикалы. Бұ л радикал (реакцияғ а қ абілетті молекулалық фрагмент) фотохимиялық жә не жарық энергиясы (жарық фотонымен, hv) жү ретін реакциялар сатылап жү реді.

O3 + hv→ O2 + O

O + H2O → 2OH.

OH– радикал атмосферадағ ы кө птеген қ осылыстармен ә рекеттеседі, сондық тан оның атмосферада болу уақ ыты аз жә не оның реакцияларының жылдамдығ ы O2-нің реакцияларының жылдамдығ ынан жоғ ары. ОН-радикалының азот диоксидімен (NO2) ә рекеттесуінен қ ышқ ылдық жаң барлардың негізгі компоненті НNO3 тү зіледі.

NO2+ОН→ НNO3

Зертханалық зерттеулердің кө рсеткеніндей, гидроксидпен рекциясының жылдамдығ ы аз газдардың атмосферада болу уақ ыты кө п болады.СОS, NO2 жә не тіпті, СН4 газдарынң болу уақ ыттары жоғ ары екенін кө реміз.

ХФУ (хлорфтор кө мірсутектері) салқ ындататын жә не аэрозольдің шашыратып-себетін заттары, олардың ОН – радикалдарымен ә рекеттесулері шектеулі. Мұ ндай газдар атмосферада жиналып, бір уақ ытта стратосферағ а ө те бастайды. Стротосферада мү лдем басқ а рекциялар болады, оларда Он· емес, атомарлы оттек (О) басым болады. Стратосферада оттекпен ә рекеттесетін газдар озон (О3) тү зілуіне:

О + O2→ O3

кедергі жасап, стратосферадағ ы озон қ абатының бұ зылуына себеп болады.

Атмосферада SO2 газынан кү кірт қ ыщқ ылының тү зілуінде де ОН- радикалы қ атысады: OH- + SO2 → HSO3-; HSO3- + O2 → SO3 + H2O; SO3 + H2O → H2SO4Тү зілген кү кірт қ ышқ ылы жер бетіне тү седі немесе, ең бастысы, аммиакпен ә рекеттесіп тұ здар тү зеді. Тү зілетін тұ здар атмосферадан ә детте жауын-шашын ә серінен немесе тартылыс кү штің ә серімен жерге ауысады. Осы механизмнің нә тижесінде кү кірт диоксиді атмосферадан 12 кү н дегенде бө лінеді. Кү кірт қ ышқ ылының табиғ атта тү зілуінің келесі механизмі- кү кірт диоксидінің бұ лт тамшыларында тотығ уы. Бұ л жағ дайда тотығ уғ а не SO3 не HSO3- бө лшектері ұ шырайды. Тотық тырғ ыштар рө лін сутек асқ ын тотығ ы жә не озон атқ арады: HSO3- + H2O2 + H3O+ + 2H2O (I)

HSO3- + O3 + H3O+ = H2SO4 + H2O + O2 (II)

Кү кірт диоксидінің тотығ уының тағ ы бір механизмі- белсенді бө лшек SO3- тің оттекпен каталитикалық тотығ уы, каталитикалық тездету темір иондарымен іске асады. Жоғ арыда айтылғ ан механизмдердің нә тижесінде кү кірт диоксиді атмосферадан 2-4 кү нде бө лініп келеді.

17.Жасыл химия мен қ оршағ ан орта туралы ғ ылым арасындағ ы айырмашылық неде?

Қ оршағ ан орта- жердің белгілі бір бө ліктерінің табиғ аты мен экологиялық жағ дайларын сипаттайтын жалпы тү сінік. Ә детте, бұ л термин жер бетінің табиғ атын жағ дайларын сипаттаумен қ атар, жер бө ліктерін жә не бү кіл жер бетін, сонымен қ атар ө лі табиғ атын қ амтитын экожү йелерді, олардың адам баласымен байланысын сипаттау ү шін қ олданылады.

Қ оршағ ан орта-тірі жү йелерді (адамдар, жануарлар) қ оршағ ан (қ оршағ ан орта деп аталуы да содан), зерттеу объектілері тірі жә не ө лі табиғ ат болатын орталардың бір бө лігі. Атмосфера су, оттек, азот жә не кө міртектің айналымын реттейтін механизмдердің басты бө лігі. Атмосфераның маң ызы Жерді космостық жойқ ын ә серлерінен сақ тайтын экран болуында. Қ ысқ а толқ ынды қ атаң рентген жә не ультракү лгін сә улелер атмосфера қ абатына сің іріледі, бірақ жер бетіне дейін жетпейді. Оттек биологиялық тотығ удың басты компоненті ретінде ерекше маң ызды. Зат алмасуды ү збеу ү шін тканьдар мен жасушаларғ а оттектің ү здіксіз берілуі қ ажет.

Қ оршағ ан ортаны зерттеуге ат салысып жү рген мамандар «қ оршағ ан орта химиясы» тү сінігін озон қ абатының бұ зылуымен, ә лемдік жылынумен т.с.с. байланыстырады. Сонымен қ атар, қ оршағ ан орта химиясының бү кіл аймақ тағ ы жә не белгілі бір жергілікті жерлердегі қ ышқ ылдық жаң бырлар, су ресурстарының (су қ орлары) ластануы сияқ ты проблемаларды зерттеудегі рө лі анық талды.

Жоғ ары сатыдағ ы жасыл ө сімдіктер, балдырлар (кө п клеткалы жасыл, қ оң ыр, қ ызыл, сондай-ақ бір клеткалы эвглена, динофлагеллят, диатом балдырлар) фотосинтезінде сутек доноры жә не шығ арылатын оттек кө зі су, ал сутек атомның негізгі акцепторы жә не кө міртек кө зі – кө мірқ ышқ ыл газ. Фотосинтезге тек СО2 мен Н2О пайдаланылса углевод тү зіледі.Жер жү зіндеге, мысалы, кө міртек, суттек, оттек, сондай-ақ N, S, P, Mg, Ca т.б. элементтер айналымы процесіне қ атысы бар. Жер қ алыптасқ аннан бері фотосинтез нә тижесінде маң ызды элементтер мен заттар бірнеше мың рет толық цикл айналымынан ө ткен. ө сімдік ө німін арттырудың бір жолы - ө сімдіктің фотосинтездік ә рекетін ү дету. Бұ л ү шін жапырақ кө лемін ү лкейту, жапырақ тіршілігін ұ зарту, егістіктегі ө сімдік жиілігін реттеу керек. СО2, ауа, су, топырақ тағ ы қ оректік элементтер жеткілікті болуы қ ажет. Фотосинтез аппаратының активтілігі жапырақ тың анатомиялық қ ұ рылысына, фермент жү йесі активтілігіне, кө міртек метабализмі типіне байланысты болады. ө сімдік селекциясының, яғ ни СО2 ассимиляциясы тез жү ретін ө сімдік сорттарын шығ арудың да ү лкен маң ызы бар.

18.Биосфера мен адам тіршілік қ ызметіндегі гидросфераның (Жердің сулы қ абаты) рө лі қ андай?

Жердің беттік қ абаты-гидросфера жә не атмосфера заттардың жердің жоғ арғ ы мантиясынан бө лініп шығ уы нә тижесінде тү зілген. Химиялық элементтердің салыстырмалы мө лшерлері кремнийдің 106 – не тең атомдарына келетін ә р элементтің атомдарының санымен анық талынады. Кө птеген мә ліметтердің негізінде, ұ ш