Qiymətqoymanın üsulları.

Qiymə t və tə lə bat arası ndakı ası lı lı ğ ı ö yrə nə rkə n bazar xadimi bilmə lidir ki, tə lə bata qiymə tdə n baş qa digə r amillə r də tə sir gö stə rə bilə r. Mə sə lə n, kə nd tə sə rrü fatı mə hsulları na olan tə lə bata qiymə tdə n baş qa, bayramqabağ ı gü nlə rin mö vcudluğ u, toylar keç irilə n ə rə fə, reklamı n gü clə ndirilmə si və s. də ciddi tə sir gö stə rir.

İ qtisadç ı lar mü ə yyə n etmiş lə r ki, qeyri-qiymə t amillə rinin tə siri altmda tə lə bat ə yrisi ö z forması nı deyil, yalnı z yerini də yiş ir. Baş qa sö zlə, yuxarı da qeyd edilə n hallarda satı cı qiymə ti də yiş dirmə də n daha ç ox kə nd tə sə rrü fatı mə hsulu satacaqdı r.

Bu mə rhə lə də bazar xadiminə qiymə tin də yiş mə sinə qarş ı tə lə batı n nə də rə cə də hə ssas-elastik olduğ unu bilmə k lazı mdı r. Ə gə r qiymə tin azacı q dü ş mə si nə ticə sində tə lə bat heç də yiş mirsə, demə k o qeyri-elastik- dir, tə lə bat ə hə miyyə tli də yiş ikliklə rə mə ruz qalı rsa, o elastik hesab olunur.

Qiymə tlə r ü zrə elastikliyi mü ə yyə n edə n amillə rə misal olaraq, aş ağ ı dakı halları gö stə rmə k olar:

1. Mə hsulun bazarda ə və zi yoxdur və ya yox də rə cə sində dir, ya da hə lə mü vafı q rə qiblə r meydana ç ı xmamı ş lar;

2. Alı cı lar qiymə tin qalxdı ğ ı m o də qiqə hiss etmə miş lə r;

3. Mü ş tə ri ö z bazarlı q və rdiş ini gec də yiş ir və nisbə tə n ucuz mal axtarmağ a tə lə smir;,

4. Alı cı lar hesab edirlə r ki, qiymə tin qalxması keyfiyyə tin yü ksə l- mə si, inflyasiyamn artı mı və s. ilə ə laqə lidir.

Demə li, ə gə r tə lə bat elastikdirsə, bazar xadimi qiymə tin aş ağ ı salı nması na sə y gö stə rmə lidir, ç ü nki ucuzlaş dı rı lmı ş mal daha bö yü k ü mumi gə lir gə tirə cə kdir.

Qiymə tin qoyulması nda ü ç ü ncü mə rhə lə xə rclə rin qiymə tlə ndiril- mə sidir. Bir qayda olaraq, istehsalç ı Ö z mə hsulu ü ç ü n ə n yü ksə k qiymə ti tə lə bata gö rə, ə n aş ağ ı qiymə ti isə xə rclə rə gö rə mü ə yyə nlə ş dirir. Tə bii ki, istehsalç ı ö z mə hsuluna elə qiymə t qoymağ a ç alı ş ı r ki, gö stə rilə n sə ylə rə və riskə mü vafı q mə nfə ə t norması da daxil olmaqla, onun istehsalı na, bö lgü sü nə və satı ş ı na ç ə kilə n xə rclə r tamamilə ö də nilsin.

Hə r bir mü ə ssisə də xə rclə r iki nö vdə olur sabit və də yiş kə n xə rc- lə r. Sabit xə rclə rə icarə haqqı, faizlə r, iş ç ilə rə ö də nilə n maaş və s. də yiş mə z qalan xə rclə r aiddir. Bu xə rclə r istehsalı n tə ş kili sə viyyə sində n ası lı olmayaraq hə miş ə mö vcuddur.

Də yiş kə n xə rclə r istehsal sə viyyə sində n ası lı olaraq də yiş irlə r. Mə sə lə n, istehsal olunan taxı lm hə r kiloqramı nda toxumun alı nması na, texnikamn kö hnə lmə sinə (amortizasiyası na), yanacağ a və s. ç ə kilə n xə rclə r mö vcuddur. Vahid mə hsul istehsalı na gö rə bu xə rclə r adə tə n sabit qalı r. Lakin bunlara də yiş kə n xə rclə r deyilir, ona gö rə ki, bu xə rclə r istehsal olunan mə hsulun ü mumi miqdarı na gö rə də yiş kə n olurlar.

Ə n nə hayə t, istehsalı n hə r hansı bir sə viyyə sində daimi və də yiş kə n xə rclə rin cə mi mü ə ssisə nin ü mumi xə rclə rini tə ş kil edir. Buna gö rə də rə hbə rlik hə miş ə mə hsula elə qiymə t qoymaq istə yir ki, o heç olmasa istehsala ç ə kilə n ü mumi xə rclə ri ö də yə bilsin.

Qiymə tin qoyulması nda dö rdü ncü mə rhə lə rə qib mə hsulları nı n və qiymə tlə rinin tə hlilidir. Ə n yü ksə k qiymə tin tə lə batla, ə n aş ağ ı qiymə tin isə xə rclə rlə ş ə rtlə nmə sinə baxmayaraq, rə hbə rliyin mü ə yyə nlə ş dirdiyi orta qiymə tə rə qiblə rin qiymə tlə ri və onları n bazar reaksiyaları da tə sir gö stə rir. Buna gö rə də rə hbə rlik ö z rə qiblə rinin mü vafı q mə hsullara qoyduğ u qiymə ti və onları n keyfı yyə tlə rini bilmə lidir. Bu mə qsə də bir neç ə ü sulla nail olmaq mü mkü ndü r:

1. Firma rə hbə ri qiymə tlə ri və mü vafı q mə hsulları ö z araları nda tutuş durmaq ü ç ü n ö z nü mayə ndə sinə mü qayisə li bazarlı q etmə yi tapş ı ra bilə r;

2. Rə qiblə rin qiymə tlə r siyahı smı ə ldə edə bilə r;

3. Onları n avadanlı ğ ı nı alı b-sö kə bilə r;

4. Rə qiblə rin alı cı lardan mə hsulun qiymə tini və keyfiyyə tini necə qə bul etdiklə rini ö yrə nə bilə r.

Bü tü n bunları ö yrə nmə klə rə hbə rlik ö z mə hsuluna mü vafiq qiymə t qoya bilə r, baş qa sö zlə, mahiyə tjə mü ə ssisə rə hbə ri rə qiblə rin tə klifinə nisbə tə n ö z tə klifinin mö vqeyini mü ə yyə nlə ş dirilmə sində qiymə tdə n istifadə edir.

Tə lə bat qrafikinin, xə rclə rin hesablanmı ş mə blə ğ ini və rə qiblə rin qiymə tlə rini ö yrə ndikdə n sonra mü ə ssisə rə hbə ri ö z mə hsuluna qiymə t qoymağ a hazı r hesab edilir. Bu qiymə t mə nfə ə t tə min etmə yə n ə n aş ğ ı qiymə tlə, tə lə batı n formalaş masma maneç ilik torə də n ə n yü ksə k qiymə t arasmda olacaqdı r. Bu mə rhə lə qiymə tqoyma ü sulunun seç ilmə si - beş inci mə rhə lə si adlanı r. Bu mə rhə lə də qiymə tin ə mə lə gə lmə sinin aş ağ ı dakı ü sulları ndan istifadə edilə bilə r:

1. Orta xə rclə r, ü stə gə l mə nfə ə t;

2. Zə rə rsizliyin tə hlili və mə qsə dli mə nfə ə tin tə min olunması;

3. Mə hsulun hiss edilə cə k də yə rliliyinə ə sasə n qiymə t qoyulması;

4. Qiymə tin cari qiymə tlə rin sə viyyə sinə gö rə mü ə yyə nlə ş diril-

mə si;

5. Qiymə tin qapalı sö vdə lə ş mə lə r ə sası nda mü ə yyə nlə ş dirilmə si.

" Orta xə rclə r, ü stə gə l mə nfə ə t" hesablama ü sulu bu gü n də hə m

alı cı lara, hə m də satı cı lara mü nasibə tdə daha ə dalə tli və ə n sadə ü sul hesab edilir. Orta xə rclə rə ə lavə lə rin mə blə ğ i mə hsulun nö vü ndə n ası lı olaraq geniş hü dudda də yiş ə bilə r. Mə sə lə n, dondurulmuş ə rzaq mə hsul- ları ü ç ü n pə rakə ndə satı ş qiymə tlə rinə edilə n ə lavə lə r 13-53% arasmda olur. Ə n kiç ik mə blə ğ də ə lavə iə r qə hvə yə, konservlə ş dirilmiş sü d mə h- sulları na və ş ə kə rə, ə n yü ksə k ə lavə lə r isə dondurulmuş mə hsullara və bə zi konservlə rə qoyulur. Qiymə t qoyarkə n standart ə lavə lə rdə n istifadə edilmə si bir qayda olaraq fayda vermir. Bunu iqtisadç ı lar belə ifadə edirlə r: " Pə rakə ndə satı ş biznesinin " qə biristanlı ğ ı " rə qiblə rinin gü zə ş tli qiymə tlə r qoyduğ u halda ö z standart ə lavə lə rində n ə l ç ə kmə yə n tə cir- lə rin " qə birlə ri" ilə doludur".

Lakin hə r halda, xü susilə kə nd tə sə rrü fatı sahə sində mə hsulları n qiymə tlə rinin ə lavə lə r ə sası nda hesablanma ü sulu ö z kü tlə viyi ilə seç ilir. Ç ü nki, ə vvə la satı cı lar tə lə bata nisbə tə n xə rclə r haqqı nda daha ç ox bü lirlə r və qiymə ti xə rclə rə baxlayaraq qiymə t qoyma problemini ö zlə ri ü ç ü n sadə lə ş dirirlə r. Hə m də bu zaman tə lə batı n də yiş mə sində n ası lı olaraq tez-tez qiymə tlə ri də qiqlə ş dirmə k lazı m gə lmir.

İ kincisi, ə gə r bü tü n satı cı lar bu ü suldan istifadə edə cə klə rsə, onda onları n qiymə tlə ri bir-birinə bə nzə yə cə kdir.

Tə lə bat yü ksə k olduqda satı cı lar ahcı larm hesabı na qazanmı rlar və bununla yanaş ı ç ə kdiklə ri xə rcdə n (kapitaldan) ə dalə tli mə nfə ə t nor- ması ə ldə etmə k imkanı nı itirmirlə r.

Qiymə tin xə rclə r ə sası nda ə mə lə gə lmə sinin baş qa bir ü sulu mə q- sə dli mə nfə ə tin tə min olunması ilə hesablamadı r. Mə sə lə n, bu ü suldan " Ceneral motors" ş irkə ti istifadə edə rə k, ö z avtomobillə rinin qiymə tini elə hesabla mü ə yyə nlə ş dirir ki, qoyduğ u kapitala 15-20% mə nfə ə t ə ldə edə bilsin. Qiymə tin ə mə lə gə lmə sinin bu ü sulu zə rə rsizlik qrafı kinə ə saslanı r. Bu qrafı kdə satı ş m mü xtə lif sə viyyə lə rində ü mumi xə rclə r (sabit və də yiş kə n xə rclə rin cə mi) və gö zlə nilə n ü mumi mə daxillə r gö stə rilir. Satı ş hə cmi artdı qca tə bii ki, ü mumi xə rclə r də artı r. Ü mumi mə daxil isə " sı fı r" nö qtə sində n baş layı b satı ş hə cmi artı qca o da artı r. Ü mumi mə daxilin intensivliyi mə hsula qoyulan qiymə tdə n ası lı dı r. Bu qiymə t sə viyyə sində mü ə ssisə zə rə rsizliyin tə min olunması, yə ni mə daxillə ü mumi xə rclə ri ö də mə k ü ç ü n mü ə yyə n miqdar, deyə k ki, X miqdar mə hsulu sata bilmə lidir. Ə gə r mü ə ssisə ö z mə hsuluna nisbə tə n daha yü ksə k qiymə t qoyarsa, mə qsə dli mə nfə ə tin ə ldə olunması ü ç ü n X miqdar mə hsul satmaq lazı m gə lmə yə cə kdir. Lakin mə hsula yü ksə k qiymə t qoyduqda ola bilə r ki, bazar heç bundan da az miqdarda mal alması n. Ç ox ş ey qiymə tlə r ü zrə tə lə batı n elastikliyində n ası lı dı r. Buna gö rə də qiymə tin ə mə lə gə lmə sinin bu ü sulundan istifadə edə n rə hbə rlik qiymə tlə rin mü xtə lif variantları na, zə rə rsizlik sə viyyə sinə ç atmaq və mə qsə dli mə n- fə ə tin ə ldə olunması ü ç ü n zə ruri olan satı ş hə cminə mü xtə lif amillə rin tə sirinə baxı lması nı, hə mç inin mə hsulun hə r bir mü mkü n qiymə tinə bü tü n bunları n ə ldə olunması ehtimalı nı tə hlil etmə yi bä carmalı dı r.