Пайда теориялары және түрлері

Пайда жә не оны белгілейтін факторлар - Нарық экономикасының қ ұ ндық инструменттерінің жалпы жү йесінде пайда маң ызды орын алады. Ол фирманың экономикалық тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етеді, оның қ аржылық тө уелсіздігіне кепілдік береді. Нарық жағ дайында пайда нені, қ алай жә не қ андай кө лемде ө ндіру керек деген мә селелерді шешуге кө мектеседі. Сондық тан ө ндірілген (сатылғ ан) тауарлар мен қ ызметтердің саны қ анша жә не олардың бағ асы қ андай болғ анда барынша мол пайда тү седі деген сауал ө ндірушілерді ынталандырады Пайда теориясы классикалық мектеп қ алыптасқ аннан бері, барлық ірі экономистердің оқ улық тарынан орын алғ ан.
XX ғ асырда экономикалық ғ ылымдағ ы пайда жө нінде мынадай негізгі теорияларды атауғ а болады:

· Ө ндіргіш капитал теориясы пайданы ө ндірістің қ андайы болмасын. соның міндетті тү рдегі факторы болып табылатын капитал ә рекетгерінің нә тижесі дейді;

· Ұ стамдылық теориясы. Бұ л теория пайда ө з капиталын тұ тынуды кейінге калдырғ аны ү шін, ө ндіріске жұ мсағ ан қ аражаттардың тиімділігін кү тудегі қ ауіпке тә уекелділік жасағ аны ү шін, капиталистерге сыйлық болып табылады дейді.

· пайда кә сіпкерлік іс-ә рекеттердің барлық тү рлерінен тү сетін ең бекке сә йкес табыс;

· пайда монополияның болуының нә тижесі.

Осы аталғ ан теориялардың ортақ кө рсеткіші — ол пайданың кө зін кә сіпкердің іс-ө рекетінің нә тижесі деп тану.
Фирманың пайдасы белгілі қ ызметтер атқ арады. Олардың негізгілері:

· бө ліп тарату — орындауғ а арналғ ан бағ дарлама мен стратегияларды қ аржыландыру мақ сатымен ақ шалай қ аражат қ орларын қ ұ ру, капиталдың оптималдық қ ұ рылымыы қ олдау, банкротқ а ұ шырау қ аупін мейлінше тө мендету;

· ынталандыру — ө ндіріс шығ ындарын тө мендету, инновация мен техникалық жаң алық тар енгізу.

Пайданы алдымен тауардың нарық тық сату бағ асы мен оны ө ндіру ү шін жұ мсалғ ан шығ ындардың айырмасы деп қ арауғ а болады. Пайданың мынадай тү рлері бар:

· бухгалтерлік пайда — сыртқ ы шығ ындарды ө теген соң, яғ ни жеткізушілерге ресурстар ү шін тө лем жасағ ан соң, жалпы ақ ша тү сімінен қ алғ ан табыстың бө лшегі;

· экономикалық (таза) пайда — фирманың жалпы табысынан барлық шығ ындарды (сыртқ ы, ішкі) алып тастағ аннан соң калғ аны;

· баланстық пайда — ө німді ө ткізуден тү скен тү сім мен материалдық шығ ындар, амортизация жә не жалақ ы сомасының айырмасы. Кейде баланстық пайданы жалпы пайда деп атайды. Ө йткені осы пайда кә сіпорын қ ұ ралдарын бө ліп жө не пайдаланудың кө зі болып табылады.

Осымен қ атар, экономикалық ә дебиетте жалпы, ә деттегі, шекті, барынша мол пайда деген тү сініктер бар.
Экономикалық бағ ытта сатудан тү скен ақ ша тү сімі мен жіберіп алғ ан мү мкіндіктердің шығ ындары арасындағ ы айырмадан пайда болғ анда, фирма жалпы табыс пен жалпы шығ ындар арасындағ ы айырмасын барынша кө п етуге тырысады. Есте болатын жағ дай — ө німнің ә р қ осымша бірлігін ондіру жалпы шығ ындарды ө сіреді (МС шекті шығ ындар кө леміне) жә не жалпы ақ шалай тү сімді (MR шекті ақ ша тү сімінің колеміне) арттырады. Егер фирма ө ндіріс кө лемін ө сірсе жалпы пайда ө седі, бірақ ол белгілі бір шекке жеткенше — шекті ақ шалай тү сім шекті шығ ындардан артық болғ анша ө седі. Шекті шығ ындар шекті ақ шалай тү сімнен арта бастаса пайда тө мендейді. Сондыктан пайданың бірінші шарты: шекті ақ шалай тү сім шекті шығ ындарғ а тең болуы керек:

MR=MC

Жетілген бә секе жә не таза монополия жағ дайында пайданы барынша мол етіп жатқ ан фирмалардың іс-ә рекеттерін салыстырып кө рейік. Фирмалар қ имылдарының айырмашылық тары сұ раныс функциясының ә р тү рлі сипаттамасымен байланысты болғ андық, тандабыстың функциясының сипаттамасының ә р тү рлі болуымен байланысты.