Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуындағы тарихи және қазіргі мектептердің көзқарастарына талдау жасау.

Экономикалық ой-пікірлердің қ алыптасуы

Кең кө лемде сан алуан халық тар ең бек етіп, қ оғ амдық ө ндіріс, ө зара байланыс, айырбас жү ргізіп, тү рліше табиғ и жағ дайда ө мір сү ріп келеді. Адам ө міріндегі ең қ ажетті шарт — аш-жалаң аш, баспанасыз болмауы ү шін ең бек ету, ең бек нә тижесін тұ тыну, ө зара айырбас қ атынастарының болуы. Адам жападан-жалғ ыз кү н кө ре алмақ емес.

Алғ ашқ ы қ ауымда адамдардың табиғ и ортада хайуанаттардан бө лініп шығ уының ө зі бірлескен ең бекке байланысты. Тарихтағ ы тұ ң ғ ыш экономикалық ой-пікір алғ ашқ ы адамдардың бірлесіп тағ ы аң дарды аулауы деуге болады. Экономикалық қ атынас ө мір қ ажеттілігінен туады. Ежелгі дү ниедегі экономикалық кейбір қ ұ былыстар мен процестер Египет, Қ ытай, Ү ндістан, Греция, (Ксенофонт, Платон, Аристотель, т. б.) ойшылдарының ең бектерінде қ арастырылды. Мә селен, Аристотель тауар қ ұ ны деген ұ ғ ымғ а тоқ талып, оның айырбас қ атынасынан шығ атынын байқ ағ ан. Бірақ ерте дү ниеде, орта ғ асырларда экономикалық ой-пікір ғ ылым болып қ алыптаспады. Оның себебі ол заманда тауар-ақ ша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұ йық натуралды — заттай жү ргізілді.

Экономикалық ой-пікірлердің ғ ылыми тұ жырымдалып қ алыптасуы сауда, ө неркә сіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұ л кезең негізінен Еуропада XVI-XVII ғ асырларда қ амтиды. Ал Ресейде тауар-ақ ша қ атынастар 1861 жылғ ы

реформадан соң дамыды. Қ азақ стан елінде XIX ғ асырдың соң ы, XX ғ асырдың басында сауда капиталы, тауар-ақ ша айналымы, халық аралық рынок, ең бек бө лінісіне қ амту процесі бірте-бірте жанданғ ан.

Алғ аш рет ө з алдына қ алыптасқ ан ой-пікірдің белгілі бағ ыты — Меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сө зі сауда, пайда табу) қ оғ амдық байлық тың негізі ақ ша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мү мкіндігінше кө п сату, олардан мейлінше аз сатып алу, сө йтіп ақ ша қ орын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мү ддесін қ орғ ағ ан.

Меркантелистер рынок экономикасы теориясы мен практикасының негізін қ алаушылар қ атарына жатады. Олар ақ ша неғ ү рлым кө п болса, қ оғ амның байлығ ы да мол болады деген ү ғ ымды басшылық қ а алды. Ә рине, сауда капиталы тұ рғ ысынан бұ л ұ ғ ым дұ рыс та шығ ар. Себебі саудагерлер, кө пестер ақ шасы кө бейген сайын, мал-мү лкі кеп байлардың қ атарына қ осылып, қ оғ амғ а қ ажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады. Сауда капиталының қ ызметі айырбас, айналыс процесін ү здіксіз жү ргізу арқ ылы экономиканы ілгері бастыруғ а кө мектеседі.

Бірақ сауда капиталы қ оғ ам байлығ ын, адамдардың ә л-ауқ атын кө теретін кү ш емес. Оның себебі айналыс, айырбас саласында тек қ ана қ ұ н формасы ауысып тұ рады, екінші сө збен айтқ анда, тауар, оның қ ұ ны бір қ олдан екінші қ олғ а еткенде ешбір жаң а тауар, жаң а қ ұ н жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғ ылыми дә лелденбеген, ол халық шаруашылығ ын толық қ амтитын ілім болғ ан жоқ. Меркантелистердің осы осалдығ ын физиократтар байқ ады да, қ оғ амдық байлық, саудада емес, ө ндірісте екенін дә лелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А. Тюрго т. б. ө ндіріс қ атарына тек ауыл шаруашылығ ын жатқ ызды. Олардың пікірінше, қ оғ ам байлығ ының бірден бір кө зі ауыл шаруашылығ ы ө німдері, сондық тан ө сімтал тап қ атарына тек қ ана шаруалар жатады деген ұ ғ ымды дә ріптеп, Ф. Кенэ тұ ң ғ ыш рет ұ дайы ө ндіріс теориясына қ атысты " Экономикалық кесте" жасады.

Бұ л кестеде бір жыл ішінде ө ндірілген ауыл шаруашылық ө німдерінің ұ дайы ө ндіріс процесі зерттелінді. Ф. Кенэнің " Экономикалық кестесі" қ оғ амдық ө ндірістің ұ дайы даму процесін зерттеуге арналғ ан, ө з заманындағ ы даналық пен болжалғ ан ғ ылыми тұ жырымдамалар қ атарына жатады. Физиократтардың ө ндіріске кө ң іл аударуы экономикалық ой-пікірдегі кү рделі жаң алық, алғ абасу. Бірақ олардың ө ндірісті тек қ ана ауыл шаруашылығ ымен шектеуі халық шаруашылығ ының басқ а салаларын ө німсіз деп есептеуі дұ рыс болмады. Оны буржауазиялық саяси экономиканың кө рнекті ө кілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди ең бектері айқ ын кө рсетті. Қ оғ ам байлығ ы жалпы ө ндіріс салаларында пайда болатындығ ы дә лелденді. Ауыл шаруашылығ ымен қ атар ө неркә сіптің материалдық игіліктерді ө ндіру, ө ң деу процестерін жалғ астыратын байланыс, халық қ а қ ызмет кө рсету салаларында да жаң а қ ұ н ө ндіріліп, қ оғ амдық байлық молаяды деген қ ағ ида берік қ алыптасты.

Классикалық саяси экономия жаң а дамып келе жатқ ан капиталистік ө ндірістік қ атынастарды дә ріптеуші, ө ндіріс капиталының мү ддесін қ орғ айтын экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық буржуазиялық саяси экономияның басты табысы ең бек қ ұ н теориясының негізін қ алады.

Осы ой-пікірдің қ алыптасуы сауда жә не қ арыз-ө сімқ орлық капиталына қ арсы ө ндірістік капиталдың қ оғ амдағ ы ерекше рө лін атап кө рсеткен ғ ылыми қ ағ ида болғ аны белгілі. Ең бек қ ұ н теориясын маркстік саяси экономия ілгері дамытып, қ осымша қ ұ н туралы ілімді жан-жақ ты талдады.

Маркстік экономикалық теория XIX ғ асырдың екінші жартысында қ алыптасып, XX ғ асырдың алғ ашқ ы ширегінде В. И. Лениннің ең бектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия — ең бекшілердің, жұ мысшы табының мү ддесін қ орғ айтын теория. Сондық тан да оғ ан қ арама-қ арсы буржуазиялық тұ рпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды. Марксшілер капиталистік қ оғ амды дә ріптеуші барлық экономикалық теорияларғ а сын кө збен қ арады. Оның себебі капиталистік экономикалық қ атынастарда негізінен екі тап: біріншісі, ү стемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі, пролетариат – қ аналушы тап ө мір сү реді. Олардың арасында антогонистік бітіспес қ айшылық бар.

Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық ең бекші қ ауымды капиталистік қ анаудан азат етіп, қ оғ амдасқ ан социалистік ө ндіріс орнатуы қ ажет. Тарихта 70 жылдан астам кең ес елінде, екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада социалистік революция басталып, социализмнің кө бінесе кең естік моделі (ұ лпа) жү зеге асырылды. Сонымен бipгe XX ғ асырдың екінші жартысынан бастап капи­талистік дү ниеде де елеулі ө згерістер болды. Бip топ дамығ ан елдер (АҚ Ш, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соң ғ ы жылдары Оң тү стік Корея, Сингапур, Гон­конг сияқ ты елдер қ aзipгi заманғ ы ғ ылыми-техникалық революцияғ а бейімделіп, ә лемдік озық тә жірибені дұ рыс пайдалану нә тижесінде коғ амдық ө ндірістің тиімділігін айтарлық тай арттырып келеді.

Бұ л елдерде ең бек жағ дайын жақ сарту, жұ мысшылардың тұ рмыс дә режесін кө теру, олардың кә сіпорындарды басқ аруғ а, демократияны дамытуғ а қ атысуы сияқ ты жаң алық тар Ресейдегі Қ азан тө ң керісі ә серінен деуге болады. Ceбeбi социалистік қ оғ амның міндеті, оның ұ сынғ ан ұ рандары капиталистік елдерге ә серін тигізбей қ ойғ ан жоқ.

Капиталистер дү ниедегі ө згерістерді ecкepiп, жұ мысшыларғ а қ олайлы жағ дай туғ ызу жолдарын iздейді. Ә рине, енбекақ ының ө cyi, тұ рғ ын ү й, ә леуметтік қ орғ ау мә селелepiн шешу алдымен жұ мысшы табының ең бек ө німділігіне, ө ндірісте жаң а техника, технологияны енгізуге байланысты екені айқ ын.

Қ aзipгі ілгері дамығ ан елдерде ең бек ө німділігі дә режесі, ең бектің интенсивтілігі ө те жоғ ары екені белгілі. Мә селен, ФРГ-де бұ рынғ ы ГДР-мен салыстырғ анда ең бек ө німділігі дә режесі 2 есе жоғ ары болды. Сол сияқ ты Оң тү стік Корея, Жапо­ния, Сингапурда жұ мысшылар 10-12 сағ ат қ ажырлы ең бек ететіні қ ұ пия емес. Капиталистік дамығ ан елдердің артта қ алғ ан, бұ рын отарлық тә уелділікте болғ ан халық тардың ең бегін арзан пайдаланудан тү cipгeн пайдасын айтпасқ а болмайды. Ресейдегі 1917 жылғ ы Қ азан тө ң кеpici экономикалық жағ ынан мешеу қ алғ ан елде жү зеге асы­рылды.

Қ азақ халқ ының кө шпелі тұ рмыс-салты, экономикалық укладтары жетілмеді, соның салдарынан дү ниежү зілік мә дениет пен ғ ылымнан шектеліп қ алды.

Қ азан тө ң кеpiciнің қ азақ жеріне тарауына байланысты озат елдің пролетариатының кө мегімен капитализмге соқ пай, социализмге ө ту теориясы қ олданылды. Ұ рандарында бә pi де адам ү шін, адамның игілігі ү шін деген сө з жазылғ ан социализмнің ә кімшілдік жү йесі кең ес халқ ын дү ниежү зілік ғ ылыми-техникалық прогрестен шетте қ алдырып, ү лкен дағ дарысқ а ұ шыратты.

Бұ л ө те ө кінішті жә не қ ынжылтатын жағ дай. Ә ң гіме ауыртпалық пен дағ дарыс туралы сө зді қ айталай беруде емес, керісінше, осы дағ дарыстан тезірек шығ у жолдарын анық тау, халық аралық ең бек бө лінісіне неғ ұ рлым ұ йымдасқ андық пен немесе ұ дайы ө ндіріс қ атынастарын дамытып, жетілдіру аса маң ызды. Қ азіргі кезең де ерекше шешімін кү тіп отырғ ан мә селе 70 жылдан аса тарихи орын алғ ан кең естік экономикағ а саяси экономикалық талдау жасау, сол арқ ылы бұ рынғ ы жә не қ азіргі рыноктық бағ ыт ұ стап отырғ ан елдердегі ә леуметтік-экономикалық қ атынастарды зерттеу.