Озон қабатының жұқаруы.

Қ азіргі таң ның актуальды мә селелерінің бірі - Озон қ абатының жұ қ аруы. Озон қ абаты жерден 20-30 км биіктікте орналасып, қ ұ рамына озон молекуласының мол концентрациясын жинақ тағ ан. 30 км биіктіктен кейін озон қ абатымен 90 % ультракү лгін сә улелері сің іріліп, 20-25 км биіктікке тіршілік ү шін қ ауіпті радиация жетпейді.

Озон молекулалары атмосферада тү зіліп, кү рделі химиялық процестер нә тижесінде сол ортада ыдырайды. Ультракү лгін сә улесінің болмауы озонның қ арқ ынды тү рде тү зіліп, мол мө лшерде шоғ ырлануына себепкер болады.

Осы факторғ а байланысты Антарктика мен Арктиканың стратосфера қ абатында полярлы қ ыс кезінде озон кө п мө лшерде тү зіледі. Антарктиданың кө ктемгі “озон тесіктерінің ” пайда болуы Кү н-Жер жү йесіндегі процестермен негізделген. Озон қ абатының жұ қ аруына себепкер факторлар екіге жіктеледі:

1. Табиғ и факторлар;

2. Антропогендік факторлар.

Бір кө зқ арас негізінде – қ ыс айларында Антарктикада тұ рақ ты циклон қ алыптасып, оның ішінде мұ з кристалдарының жә не хлорлы қ ослыстардың интенсивті тү рде шоғ ырлануы жү реді. Кө ктем айы келгенде Кү н сә улесі ол қ осылыстарды ыдыратып, нә тижесінде хлордың атомдары тү зіледі.

Табиғ аты бойынша хлор 1 валентті болғ андық тан, қ асындағ ы молекулалардың атомдарын ө зіне тартып, олардың беріктігін бұ зады. Озон молекуласындағ ы 1 атомды ө зіне қ осып, оның атомарлы (О) жә не 2 атомды молекулағ а (О2) айналуына себепкер болады.

15-18 км биіктікте Антарктида ү стінде озон қ абаты қ атты жұ қ арып, ауаның жылынуы қ арқ ынды тү рде жү ріп, сол қ алыптасқ ан “озон тесіктернің ” Оң тү стік жартылай шарғ а ығ ысуы байқ алады.

Екінші кө зқ арас бойынша озон молекуласының ыдырауында антропогендік фактор шешуші роль атқ арады. Ұ шудың жоғ арғ ы шегін игерген авиалайнерлер отындарының шығ арындылары, қ ұ рамында озон бұ зушы жә не аэрозольді қ оспасы бар ракета қ ондырғ ыларының жіберілуі – озон қ абатын жұ қ артуда бірінші орынғ а ие.

Ғ арыш кең істігін игеру барысында адамзат атмосфера қ абаттарында космостық қ оқ ысты млн-ғ ан тоннамен жинақ тағ ан болатын. Ғ арыштық қ оқ ыс – ракеталардың екінші сатысының жарылуы нә тижесінде тү зілген ксенобионтты табиғ аты бар заттар жә не спутниктердің жарық шақ тары. Қ азіргі таң да Жер орбитасының 400-800 км аймағ ында мө лшері 10 см-ге жетпейтін 70-150 мың ғ а жуық жасанды денелер мен мө лшері 10 см-ден асатын 10 мың нан астам жасанды денелер кездеседі.

Атмосфераның стратосфера қ абатында адамзат ө зінің игілігі ү шін бірнеше кү рделі физикалық жә не биохимиялық процестерді жү зеге асырады. Олар- техникалық ә дістер кө мегімен бұ лттардан мезгілсіз жауын-шашын мен қ ар жаудыру, бұ лттар мен тұ мандарды сейілту, бұ ршақ ты тү зілістердің алдын алу, атмосфераның газдық жә не аэрозольдық қ ұ рамын ө згерту.