Арағандыдағы «Дарын» мектебінің екі оқушысы ашқан екі жаңалық ел құлағын елең еткізді.

Бірі қ азақ ә ліпбиінің негізінде ақ паратты жасырын жеткізетін шифрлау ә дісін ойлап тапса, екіншісі ғ арыш операцияларының шығ ынын 2 есе ү немдейтін спутниктік байланыс торының жобасын жасап шығ арды. Қ арағ андының орталығ ындағ ы «Дарын» мектебінің 11 сынып оқ ушысы Зобира Омарова қ ұ пия ақ паратты қ алай жеткізудің сырын ә бден зерттеп, терең мең герген. Ол қ азақ кирилл ә ліпбиінің негізінде шифрлау ә дісін ойлап тапқ ан. Ә дістің сыры қ арапайым, оны зейін қ ойып, зерделеген кез келген адам бірден игеріп алуына болады, сө йтіп қ ажет кезінде қ ұ пия тілмен хат жазысу қ иын емес, - дейді Зобира. Полибия квадраты мен Виженер кестесі арқ ылы ә ріптер ө зара қ иылысатын 6 жә не 7 бағ ан бойына орналастырылып, қ иылысқ ан нү ктесіндегі 2 сан алынады. Яғ ни бір ә ріп 2 санмен шифрланады. Осылайша кез келген ақ паратты жасыруғ а болады. Ақ парат алмасушылар бұ л тә сілді мең герсе жеткілікті. Тарихқ а жү гінсек, мұ ндай тә сілді ежелгі жауынгерлер кең інен қ олданғ ан. Мә селен, гректер Александр Македонский жорығ ының кезінде тұ тқ иылдан шабуыл жасайтын орындарын бір-біріне дә л осы жолмен білдіріп отырғ ан. Бірақ қ азақ ә лібиіндегі 42 ә ріпті шифрлау ә дісін ә лемде бірінші болып қ арағ андылық оқ ушының ашуы ә рине, ү лкен жаң алық. Қ арағ андылық тағ ы бір жас дарын " Дарын" мектебінің оқ ушысы Дарын Тельман спутниктік байланыстың корпоративті торын қ ұ ру жобасын жасап шығ уғ а екі жыл уақ ыт жұ мсағ ан. Корпоративті тор «Қ азСат» ұ лттық спутнигі арқ ылы жұ мыс істейді. Ә рі ғ арыш саласындағ ы ұ йымдардың интернет қ ызметіне кететін шығ ынын 2 есеге дейін ү немдейді. Мұ ның сыртында ақ паратты ө те жедел жеткізе алады. Ал ең бастысы, тордағ ы қ орғ аныс коды ө те мық ты ойластырылғ ан, ол ө згелердің ішкі жү йеге еніп кетуіне жол бермейді. Жоба қ ұ ны 10 млн тең ге. - Бірақ іске қ осылса, жоба 3 жылдан кейін нақ ты жемісін береді, - дейді ө нертапқ ыш оқ ушы. Дарынның жобасын Қ азақ стандағ ы ғ арыштық саланың ұ йымдары мен ө кілдері жоғ ары бағ алап ү лгеріпті.

Ә л-Фараби (870-950)

Орта ғ асырда Қ азақ станның Отырар ө ң ірінде (қ азіргі Оң тү стік Қ азақ стан облысы) аты бү кіл дү ние жү зіне ә йгілі болғ ан асқ ан ойшыл, ұ лы ғ алым, философ Ә бу Насыр ә л-Фараби дү ниеге келді. Оның балалық шағ ы Арыс, Сырдария бойында ө тті. Ә бу Насырдың ө з қ ұ рбы-қ ұ рдастарынан бір ерекшелігі табиғ и асқ ан зеректігі мен ө нер-білімге деген таудай талабы еді. Ол сә би кезінен халық аузындағ ы ертегі-ә ң гімелерді, жыр-дастандарды, ө лең - саздарды тың дап ой-зердесіне тоқ ыды. Отырар медресіндегі оқ уды тауысып, ондағ ы аса бай кітапханадағ ы қ олжазбаларды толық мең гереді. Ә бу Насыр білімін кемелдендіру, ғ ылымды терең игеру мақ сатымен сол кездегі дү ниежү зілік аса ірі мә дени орталық саналатын Бағ дад қ аласына келеді. Мұ нда ол Аристотель, Евклид, Птолемей ең бектерін оқ ып ү йренеді. Ғ ылым негіздерін игеруде ең бекқ орлық пен тө зімділіктің ү лкен ү лгісін кө рсетеді. Бір дерек бойынша ол Аристотельдің «Физикасын» 40 рет, «Риторикасын» 200 рет оқ ығ ан кө рінеді. Ол ана тілімен қ атар араб, парсы, грек жә не басқ а бірсыпыра тілдерді білген. Ә л-Фараби 25-30 жас шамасында бү кіл дү ниежү зілік ғ ылым-білімді терең де, жан-жақ ты мең гереді, енді ө з тарапынан қ ұ нды-қ ұ нды ең бектер жазып, бұ рын белгісіз болып келген ғ ылыми жаң алық тар, заң дар мен қ ағ идалар аша бастайды. Ә бу Насыр сол тұ стағ ы ғ ылым мен ө нердің барлық салалары бойынша 150-ден астам ең бек жазғ ан. Оның «Музыканың ұ лы кітабы», «Ғ ылымдар тізбегі», «Органон», «Алмагеске тү сініктеме» атты ең бектері ғ ылымның болашақ дамуына, кемелденуіне ү лкен ық пал жасады. Замандастары мен шә кірттері ә л-Фарабиды айрық ша қ ұ рметтеп «екінші ұ стаз», яғ ни «екінші Аристотель» деп атағ ан. Ә л-Фараби ең бектерінде дү ниені танып-білуде адам ақ ыл-ойының мү мкіндігін жоғ ары бағ алайды, сондық тан дұ рыс пайымдау туралы ғ ылым - логикағ а кө п мә н берді. Ғ ылым мен философияны жетік білу ү шін логика мен тіл біліміне жү йрік болу керек екенін барынша уағ ыздайды. Ә л-Фараби - математика мә селелерімен де кө п айналысқ ан ғ ұ лама ғ алым. Ә л-Фараби «арифметика мен геометрия барлық ғ ылымғ а араласады» деген қ ағ иданы негіздеп, математиканы архитектура, жер ө лшеу, астрономия, музыка мұ қ таждарына шебер пайдаланады. Мысалы, есептеу жолымен Шолпан планетасының «Кү нді басып ө ту» мерзімін алдын ала біліп, оны дер кезінде бақ ылағ ан. Ә л-Фарабидың астрономиядағ ы ү лкен жаң алығ ы – ол Марстың жү ру жолын мұ қ ият зерттей келіп, оның дү ркін-дү ркін ауытқ уын ашуы болды. Ә л- Фараби - жұ лдыздарғ а қ арап, адамның жә не басқ адай жер бетіндегі оқ иғ алардың келешегін, тағ дырын болжауғ а ұ мтылғ ан сә уегейліктің, балгерліктің жалғ ан екенін ғ ылыми негізде дә лелдеп берген оқ ымысты. Ол ө зінің «Ізгі қ ала тұ рғ ындарының кө зқ арасы» атты ә йгілі ең бегінде зорлық сыз, бейбітшіл, ә діл қ оғ амның ү лгісін болжап сипаттайды. Алайда ә л-Фараби мұ ндай қ оғ амды қ ұ рудың нақ ты жолын таба алмады. 53 Ә л-Фараби аса ү лкен музыкант, тамаша орындаушы жә не ақ ын болғ ан. Ол домбыра, қ обыз секілді аспап тү рлерін жасап, бірнеше музыкалық саздар жазғ ан. Ұ лы ғ ұ лама ұ зақ уақ ыт шет жерде жү ргенде ө зінің туғ ан отаны Отырарды бір сә т те ұ мытпағ ан. Оғ ан оның мына сағ ыныш ө лең і дә лел бола алады:

Қ ашық тасаң, туғ ан жер - қ алың елім,

Қ амығ амын сағ ынып алау денем.

Шаршадым мен, қ анатым талды менің,

Шаң ғ ыт жолғ а сарылып қ арауменен.

Физика

Физика (грек. physis – табиғ ат) – материяның жалпы қ асиеттерін жә не оның қ озғ алыс заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым. Физиканың заң дары тә жірибе жү зінде анық талғ ан сандық қ атынастар арқ ылы математикалық тілде ө рнектеледі. Физика тә жірибелік жә не теориялық физика болып ажыратылады. Тә жірибелік физика тә жірибе арқ ылы жаң а деректерді ашады жә не белгілі физикалық заң дарды тексереді. Ал теориялық физика тә жірибе нә тижелеріне сү йене отырып, табиғ ат заң дарын тұ жырымдайды жә не нақ ты 55 қ ұ былыстарды осы заң дар негізінде тү сіндіреді, сонымен қ атар белгісіз жаң а қ ұ былыстарды алдын ала болжайды. Зерттелетін сан қ илы нысандарғ а жә не материаның қ озғ алыс тү рлеріне қ арай физика бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысқ ан бірнеше бө лімдерге ажыратылады: элементар бө лшектер физикасы, ядролық физика, атомдар мен молекулалар физикасы, газдар мен сұ йық тық тар физикасы, қ атты дене физикасы, плазма физикасы. Физика жайлы алғ ашқ ы деректер Ежелгі Вавилон мен Мысыр елінің жазбаларында кездеседі. Зә улім сарайлар мен кү рделі қ ұ рылыстар (пирамида, қ орғ андар) салу жұ мыстарында қ ұ рылыс механикасымен статистикасының қ арапайым заң дары (рычак, кө лбеу жазық тық т.б.) пайдаланылады. Ежелгі грек ғ алымдары Демокрит (б.з.б. 5 ғ.), Эпикур (б.з.б. 4 ғ.) жә не Лукреций (б.з.б. 1 ғ.) дү ниенің ең қ арапайым кірпішін одан ә рі бө лінбейтін бө лшек атом деп санады. Атом туралы ілім (атомистика) талай ғ асырғ а созылғ ан талай тартыстан кейін қ азіргі табиғ ат жайлы ғ ылымдар негізіне айналды. Аристотельдің табиғ ат жайлы жазылғ ан кітабы «физика» деп аталады. Осығ ан орай Аристотельді физиканың қ алаушысы деп те атайды. Грек ғ алымы Архимед (б.з.б. 3 ғ.) гидростатиканың негізгі заң ын ашты, қ арапайым механизмдерді зерттеді. Ол механикамен қ атар оптика, астрономиямен де айналысты. Электр мен магнетизмге байланысты кейбір қ арапайым қ ұ былыстар тым ертеден-ақ белгілі болғ ан. Грек-рим мә дениеті дә уірінде статиканың қ арапайым заң дары (рычак ережесі, денелердің ауырлық центрі) геометриялық оптиканың алғ ашқ ы заң дылық тары (жарық тың тү зу сызық бойымен таралуы, шағ ылу жә не сыну заң дары) ашылды. Демокрит, Аристотель, Архимед тә різді ежелгі дү ниедегі ұ лы ғ алымдардың ғ ылымғ а қ осқ ан мол ү лесі ғ асырлар бойына жинақ талғ ан тә жірибелермен ұ штаса келіп физиканың іргетасы болып саналатын классикалық механиканың тууына қ олайлы жағ дай жасады.