Абай философиясы 1 страница

Қ азақ тың ұ лы ақ ыны Абай Қ ұ нанбайұ лы ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай-ақ Шығ ыстың ұ лы ойшылы ә л-Фараби мұ раларымен жақ сы таныс болды. Батыс Европа философиясын, дә лірек айтқ анда, Р. Декарт, Б. Спиноза, Г. Спенсер, Л. Фейербах ең бектерін оқ ыды.

Абайдың кө птеген ө лең дері мен прозалық шығ армаларында адам мен адамгершілік, ар, ұ ждан, мораль философиясына тікелей қ атысты кө лемді, ә рі сапалы ойшыл пікірлері бар. Абайдың кө птеген ө лең дерінде терең философиялық ойлары, табиғ ат, таным, ақ ыл жайлы толғ аныстары кө рініс тапқ ан: «Ө лсе, ө лер табиғ ат, адам ө лмес», «Кө к тұ ман – алдың дағ ы келер заман», т.б. 45 сө зден тұ ратын қ ара сө збен жазылғ ан «Ғ ақ лиялары» - ақ ынның философиялық кө зқ арасының мә йегі, ө зінің мә ні мен тұ жырымдарының терең дігі жағ ынан ұ лттық мә дениет шегінен ә лдеқ айда асып тү сіп жатқ ан маң ызды мұ ра. Бұ л «Сө здер» қ азақ халқ ының сан ғ асырлық тә жірибесінен (мә дениет, тарих, дә стү р, ә дет-ғ ұ рып, адамгершілік қ асиеттер, т.б.), адам жә не адамзат туралы ойларынан сусындағ ан.

6-тапсырма Қ арамен белгіленген сө здер қ ай тілден енген, мағ ынасын сө здік арқ ылы тү сіндірің із

Жамандық кө рсең нә фрә тлі,

Суытып кө ң іл тыйсаң ыз.

Жақ сылық кө рсең ғ ибрә тлі,

Оны ойғ а жисаң ыз.

Ғ алым болмай немене,

Балалық ты қ исаң ыз?

Болмасаң да ұ қ сап бақ,

Бір ғ алымды кө рсең із. (Абай)

7-тапсырма Ө лең ді аудармасымен оқ ып, салыстырың ыз, толық тауышты табың ыз

Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып, Горные вершины

Ұ йқ ығ а кетер балбырап. Спят во тьме ночной:

Даланы жым-жырт, дел-сал ғ ып, Тихие долины

Тү н басады салбырап. Полны свежей мглой,

Шаң шығ армас жол-дағ ы, Не пылит дорога,

Сілкіне алмас жапырақ. Не дрожат листы...

Тыншығ арсың сен-дағ ы Подожди немного,

Сабыр қ ылсаң азырақ Отдохнешь и ты.

(Абай аудармасы) (М.Ю. Лермонтов)

8-тапсырма Абай ө лең дерінен кірме сө здерді теріп жазың ыз, қ ай тілден енгенін айтың ыз.

2-сабақ Жамбыл шығ армаларындағ ы батырлық концепция

1-тапсырма Мә тінді оқ ып, жоспар қ ұ рып, мазмұ ндаң ыз

Жамбыл Жабаев (1846-1945) – қ азақ халық поэзиясының ә йгілі тұ лғ асы, ө лең сө здің дү лдү лі, жырау, жыршы. Туғ ан жері – Жамбыл облысындағ ы Жамбыл тауының етегі.

Жас Жамбыл Жетісудың дү лдү л ақ ыны Сү йінбайғ а жолығ ып, оның ө неріне қ ұ нығ а ден қ ойып, батасын алады. Мұ нан ә рі сол кездегі Айкү міс, Бақ тыбай, Сары, Сарбас, Досмағ анбет, Шашубай, Қ ұ ланаян Қ ұ лманбет сияқ ты жү йріктермен айтысқ а тү скен. Бұ лар ғ ана емес қ ырғ ыздың Балық, Тыныбек, Қ алығ ұ л, Найманбай, Қ атағ ан, Арыстанбек, Сағ ымбек сияқ ты ақ ын-жырау, манасшылармен ө нер жарыстырып, қ ырғ ыздың кө л-кө сір поэзиясынан тағ ылым алады, ақ ындық ө нерін одан ә рі шың дай тү седі.

Жамбыл енді ақ ындық суырыпсалмалық ө неріне қ оса «Кө рғ ұ лы», «Шаһ мардан» сияқ ты жыр-дастандарды апталап-айлап жырлап, ақ ындық жыраулық ө нерін соны қ ырымен таныта бастайды. Шағ ын жыр-толғ аулар ғ ана емес, оның қ арт кө кірегінен «Ө теген батыр», «Сұ раншы батыр» сияқ ты эпикалық туындылар қ айта жаң ғ ырып ақ тарылады.

Жамбыл –интернационалист ақ ын.

2-тапсырма Мә тіннен қ ос сө здерді тауып, жазылу ерекшелігіне мә н берің із

3-тапсырма Бос орынғ а керекті сө здерді қ ойып, сө йлемдерді толық тырың ыз

Жамбыл – қ азақ......... ә йгілі....... Қ азақ стан........ ақ ынның жү з жылдығ ын атап ө тті. Жамбыл Жабаев саяси-ә леуметтік........... тарихи......... ү лкен ү мітпен ден қ ойды. Ақ ын бірнеше ордендермен...............

Керекті сө здер: ақ ыны, халқ ы, халқ ының, ө міріндегі, марапатталды, ө згерістерге.

4-тапсырма Тө мендегі сө здерді орыс тіліне аударың ыз

Мен Жамбыл шығ армаларын сү йіп оқ имын. Біздің облысымыз Жамбыл ақ ынның атымен аталады. Жамбыл шығ армаларының бірнеше томы жарық кө рді.«Сұ раншы батыр» - Жамбылдың кү рделі эпикалық шығ армасы

5-тапсырма Қ ос сө здердің мағ ынасын тү сіндірің із

Ата-ана, ө лең -жыр, ақ ын-жазушы, бала-шағ а, ақ ын-жырау.

3-сабақ Шә кә рім ө лең деріндегі имандылық концепциясы

1-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы

Шә кә рім Қ ұ дайберділы (1858-1931) ақ ын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас ә рі інісі, ә рі ол негізін салғ ан реалистік ә дебиет дә стү рлерін алғ а апарушы ізбасары. Шә кә рімнің ә кесі Қ ұ дайберді Қ ұ нанбайдың Кү ң ке деген бә йбішесінен туғ ан, яғ ни Абайдың туғ ан ағ асы. Шә кә рім бес жасында ауыл молдасына оқ уғ а беріледі де онда жеті жасына дейін оқ иды. Жеті жасында ә кеден жетім қ алғ ан ол бұ дан былайғ ы кезде Абайдың тікелей тә рбиесінде болады. Қ ұ дайбердіұ лы заманында қ азақ арасындағ ы аса білімдар адамдардың бірі болды.

Шә кә рім араб, парсы, тү рік, орыс тілдерін жетік білді. Ол «Ө мір», «Сә нқ ойлар», «Ызақ орлар», «Қ ұ марлық», «Қ алжың бас», «Тойымсыз нә псі» сияқ ты дидактикалық ө лең -жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жағ ымсыз қ ылық ты сынғ а алады. Адамгершілік ақ жолғ а, ө нер-білімге ү ндейді («Жастарғ а»).

1905 жылы Шә кә рім қ ажылық сапар шекті. Меккеге барғ ан бұ л сапарын пайдаланып, ақ ын ө зінің байырғ ы арманын жү зеге асырды. Стамбұ л, Париж кітапханаларынан туғ ан халқ ының тарихына байланысты кітаптарды оқ ыды. Осылай жинағ ан материалдар негізінде «Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ һ ә м хандар шежіресі» (1911) кітабын, қ исындарын халық мү ддесіне тү сіндіру мақ сатымен «Мұ сылмандық шарты» деген ең бек жазды (1911).

2-тапсырма Шә кә рімнің «Ө зімшілдік»ғ ибадатын оқ ып, ө з ойың ызды жақ ты, жақ сыз сө йлемдермен жазбаша білдірің із

Бір байдың қ ызына шешек шығ ып, бетін тыртық қ ылғ андық тан, бір соқ ырғ а беріпті. Досы байғ а келіп: «Сондай дә рігер келіпті, кү йеуің іздің кө зін неге қ аратпайсыз?»-десе, бай: «Кү йеуімнің кө зі ашылғ ан соң, қ ызымның бетіндегі тыртығ ын кө ріп, шығ арып жібереді ғ ой. Қ ызым байдан шық қ аннан да кү йеуім соқ ыр қ алпында қ алғ аны артық», -депті.

Жаң а сө здер: тыртық – шрам; қ арату – здесь: лечить; соқ ыр қ алпында қ алғ аны– оставаться слепым

3-тапсырма Шә кә рімнің тө менде берілген ғ ибадатын оқ ып, пікірің ізді ауызша білдірің із

Бір ең бекші қ ызметкер қ андай тастақ жер болса да жалаң аяқ жү ре берген соң, бай: «Сен неге дә йім жалаң аяқ жү ресің?» - дейді. Сонда қ ызметкер былай дейді: «Жалданғ ан бай мені тақ тай алып кел деп

жұ мсағ ан соң, барсам, екі аяғ ы тобығ ынан жоқ бір бишара ең бектеп жоң қ а жонып отыр екен. Соны кө ргенде, мынаның башпағ ы тү гіл, башпақ киетін аяғ ы да жоқ, мен башпағ ым жоқ деп асып жү р екем ғ ой деп, содан бері жалаң аяқ жү руге ә бден ә деттендім», - депті.

Жаң а сө здер: т астақ – каменистый; жалаң аяқ – босяком; дә йім – постоянно; жұ мсау – посылать; тобық – ең бектеу – ползать; жоң қ а – дерево башпақ – обувь; ә бден ә деттену – очень привыкать; мү сә пір – инвалид.

4-тапсырма «Қ анағ ат қ арын тойдырар, қ анағ атсыздық жалғ ыз атың ды сойдырар» деген мақ алдың жоғ арыда берілген мә тінге қ андай қ атысы бар?

№9 СӨ Ж тапсырмасы

1-тапсырма Абайдың «Отыз бірінші» қ ара сө зін жаттап алың ыз

Отыз бірінші сө з

Естіген нә рсені ұ мытпастық қ а тө рт тү рлі себеп бар: ә уелі – кө кірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші – сол нә рсені естігенде я кө ргенде ғ ибрә тлә ну (ү лгі) керек, кө ң ілденіп, тұ тынып, ынтамен ұ ғ у керек; ү шінші – сол нә рсені ішінен бірнеше уақ ыт қ айтарып ойланып, кө ң ілге бекіту керек; тө ртінші – ой кеселді нә рселерден қ ашық болу керек. Егер кез болып қ алса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз, салғ ырттық, ойыншы-кү лкішілдік, я бір қ айғ ығ а салыну, я бір нә рсеге қ ұ марлық пайда болу. Бұ л тө рт нә рсе –кү ллі ақ ыл мен ғ ылымды тоздыратұ ғ ын нә рселер.

2-тапсырма Мә тін бойынша негізгі ойды білдіретін сұ рақ тар қ ұ растырың ыз

3-тапсырма Сө йлемдерді қ азақ тіліне аударың ыз

О достоинствах человека суди по тому, как он начал дело, а не по тому, как ему удалось завершить его.

Как ни прекрасна мысль, пройдя через человеческие уста, она тускнеет.

Человек дитя своего времени. Если он плох, в том виноваты и его современники.

Х МОДУЛЬ: КӨ РКЕМ СӨ З – КӨ РКЕМ Ө НЕР

1-сабақ Ж.Аймауытов шығ армаларындағ ы жан сұ лулығ ы

1-тапсырма Жаң а сө здерді оқ ып, есте сақ таң ыз

жалғ астыру – продолжать

қ азақ жұ ртшылығ ы ү шін – для казахского народа

саналы ө мір– сознательная жизнь

тыйым салынды – запрещалось

шығ армашылық мұ ра – творческое наследие

2-тапсырма Мә тінді оқ ып, тү йіндеме (резюме) жазың ыз

Жү сіпбек Аймауытов 1889 жылы қ азіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дү ниеге келген. Ол ә уелі ауыл молдасынан оқ ып, хат таниды. 1907 жылы Баянауылғ а барып, орыс-қ азақ мектебіне тү седі. 1911 жылы Павлодардағ ы екі сыныпты орыс-қ азақ мектебінде оқ уын жалғ астырады. 1914-1919 жылдары Семейдегі мұ ғ алімдер семинариясында оқ иды.

Семейде жү ріп алаш қ озғ алысына қ атысады, «Абай» журналын шығ аруғ а ат салысады. 1919 жылдан бастап Жү сіпбек Семейде, Павлодарда кең ес ө кіметінің жұ мыстарына араласады. 1924-1926 жылдары Ташкентте шығ атын «Ақ жол» газетінің редакциясында істейді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогикалық техникумғ а директор болады. Ара-арасында ә ртү рлі саяси жұ мыстарғ а араласады. 1929 жылы жазық сыз тұ тқ ынғ а алынып, «халық жауы» деген жаламен 1931 жылы ө лім жазасына кесіледі.

1989 жылы бір томдық кітабы жарық кө рді. Зерттеу жұ мыстары қ олғ а алынды. 1997 жылдан бастап, Жү сіпбек шығ армаларының бес томдық жинағ ы басылды.

3-тапсырма Мә тіннен жалқ ы есімдерді тауып, жазылу ерекшелігін тү сіндірің із

4-тапсырма Тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Жү сіпбек Аймауытұ лы қ ашан жә не қ андай жанұ яда дү ниеге келген?

2. Қ азақ жұ ртшылығ ы ү шін Ж.Аймауытұ лының орны қ андай?

3. Ж.Аймауытұ лының ең бектері жайлы не білесіздер?

4. Ж.Аймауытұ лы шығ армаларының маң ызы?

5-тапсырма Тө мендегі сө з тіркестерімен жалқ ы есдерді қ олдана отырып, сө йлем қ ұ рың ыз

Ауыл молдасы, алаш қ озғ алысы, саяси жұ мыстар, шығ армашылық мұ ра, ақ ындық сезім.

6-тапсырма Тө мендегі тақ ырыптардың біреуін таң дап, сол бойынша реферат дайындаң ыз

1.Ж.Аймауытұ лының психология жә не ә дістеме туралы жазғ ан ең бектері

2. Ж.Аймауытұ лының зерттеу ең бектері

3. Ж.Аймауытұ лы шығ армаларының кейіпкерлері

2-сабақ М.Ә уезов – суреткер

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а ауызша жауап берің із

1. Мұ хтар Ә уезов кім?

2. Қ андай шығ армаларын атап бере аласыз?

3. Қ айда туғ ан?

4. Қ андай ғ ылыми дә режесі бар?

5. Қ андай драмалық шығ армаларын білесіз?

6. Қ азақ театрын ең алғ аш ашқ ан пьесасы қ алай аталады?

7. Қ азақ тың ұ лы ақ ыны Абай ө міріне не арнады? Ол шығ армасы неше тілге аударылды жә не қ андай сыйлық қ а ие болды?

2-тапсырма Мә тінді оқ ып, ө з сө здерің ізбен мазмұ ндаң ыз

Мұ хтар Омарханұ лы Ә уезов Семей қ алалық мұ ғ алімдер семинариясына оқ ып жү ргенде Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының «Жолсыз жаза» дастаны негізінде «Ең лік-Кебек» пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқ ұ дық деген жерде киіз ү й сахнасына шығ арады.

М. Ә уезов мұ раcының аса ү лкен бө лігі – оның ғ ылыми зерттеулері. Ол қ азақ ауыз ә дебиетін жинақ тап, жү йелеп, қ азақ ә дебиеті тарихы, Абайдың ө мірі мен шығ армашылығ ы, ә дебиеттану мен фольклордың теориялық проблемалық мә селелері жө нінде іргелі ең бектер жазды.

«Абай жолы» – Мұ хтар Ә уезовтің ә лемге ә йгілі роман-эпопеясы. «Абай жолы» қ азақ тың кө ркем прозасын классикалық дең гейіне кө теріп, ә лем ә дебиетіне кө ркемдік қ уат ә келді. Жазушы ө зінің роман-эпопеясында қ азақ халқ ын, оның ұ лттық дә стү рін барлық қ ырынан энциклопедиялық дең гейде жан-жақ ты ашып кө рсетті.

М. Ә уезовтің «Абай жолы роман-эпопеясы ә лемдік дең гейде: «ХХ ғ асырдағ ы ең ү здік шығ армалардың бірі» (Луи Арагон) деген жоғ ары бағ а алды. Сондай-ақ бұ л роман-эпопея қ азақ халқ ын, қ ала берді бү кіл тү ркі ә лемін дү ние жү зіне танытқ ан ұ лы шығ арма ретінде де танылды.

«Абай жолында» қ азақ қ оғ амының алуан тү рлі топтары кең қ амтылып, сан қ ырлы тұ тас галерея жасалды. Онда қ азақ халқ ының этнографиялық, діни, жалпы мә дени-танымдық дә стү рлері: жаз жайлауғ а кө шу, қ ұ далық қ а бару мен той жасау, кісі ө лімі мен аза тұ ту, ас беру, жұ т, болыс сайлауы, дауғ а билік айту, аң аулау мен табиғ ат кө ріністері, т.б. бә рі бар.

Роман-эпопеяның танымдық мә німен бірге ұ лттық ә дебиет пен мә дениетті, ана тілін ө ркендетудегі рө лі зор болды. Алғ ашқ ы екі кітаптан тұ ратын «Абай» романы ү шін жазушығ а КСРО Мемлекеттік сыйлығ ы (1949) беріліп, тө рт томдық «Абай жолы» роман-эпопеясы жарық кө ргеннен кейін ол Лениндік сыйлық тың лауреаты (1959) атанды. Роман-эпопея дү ние жү зі халық тарының 116 тіліне аударылғ ан. Ол екі жү з томдық «Ә лем ә дебиеті кітапханасы»топтамасында екі том болып басылды.

3-тапсырма Мә тінде айтылғ ан қ азақ халқ ының салт-дә стү рлері туралы не білесіз? Хабарлама жасаң ыз

4-тапсырма Мә тіннен кірме сө здерді табың ыз, оларғ а жалғ анғ ан қ осымшалар туралы айтың ыз

5-тапсырма « М. Ә уезовтің суреткер жазушы» екеніне дә лел ретінде бір шығ армасынан ү зінді жазың ыз

Ү лгі: Қ онақ ү йде, дө ң гелек ү стел ү стінде, қ ызғ ылт, кү ң гірт сә улесі бар тас шам жанып тұ р. Оқ тын-оқ тын іргеден соқ қ ан жел лебімен ә лсіз шам кейде ұ йтқ ып, шалқ и тү сіп, кейде лапылдап, жалпылдай жанады. Қ ырын отырғ ан ә кесінің ү лкен, кесек пішіні Абайғ а жартылай ғ ана кө рінеді.Тү сі суық. Қ арасұ р жү зіне бозғ ылданып тү гі де шығ ып алыпты. Жалғ ыз ө зі ұ зақ сө йлеп отыр. Зор даусында ыза мен зіл бар. Кейде Абайғ а қ ызық кө рінетін бір мақ алдар, мә телдер айтылып кетеді.

6-тапсырма Мә тінді тү сініп оқ ып, қ ысқ арғ ан сө здердің емлесін тү сіндірің із

Сө з ө нері

«Ө нер алды – қ ызыл тіл» деген қ азақ мақ алы бар. Бұ л сө зді қ адірлеу керектігін білдіреді. Сө з ө нері ақ ылғ а, қ иялғ а, кө ң ілге байланысты болады. Ақ ыл ісі – аң дау. Қ иял ісі – мең зеу. Кө ң іл ісі – тү ю. Тілдің міндеті – ақ ылдың аң дауын, қ иялдың мең зеуін айтуғ а жарау. Оны тілмен айтып білдіруге кө п шеберлік керек. Мұ ны мынадан байқ ауғ а болады: орыс ақ ыны А.С. Пушкин ө лең дерінің кейбіреуін 13 рет тү зеткен. Л. Толстой шығ армасын баспағ а беріп қ ойғ аннан кейін де талай тү зетіп, талай ө згертеді екен.

Сө здік

сө з қ адірі – цена слова

аң дау – догадаться, понимать

мең зеу – направить, намекнуть

тү ю – сделать заключение

айтуғ а жарау – выразить

айтып білдіруге – чтоб передать

7-тапсырма Қ ысқ артылғ ан сө здерді толық жазың ыз

Қ аз АТУ, ЕҰ У, БҰ Ұ, ТМД, РФ, СӨ Ж, Қ азҰ У, КСРО

8-тапсырма «Мен М.Ә уезов жайлы не білемін?» деген тақ ырыпта ө зара сұ хбаттасың ыз

3-сабақ О.Бө кей шығ армаларындағ ы табиғ ат сұ лулығ ы

1-тапсырма Берілген сө здердің синонимдерін табың ыз

Қ аламгер ( писатель); тілші(корреспондент); жерлес(земляк); ө р мінезді (принципиальный); сағ ыныш (тоска); шыншыл(правдивый).

2-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Қ азақ тың кө рнекті қ аламгерінің бірі Оралхан Бө кей 1943 жылдың 28 қ ыркү йегінде Шығ ыс Қ азақ стан облысының Қ атонқ арағ ай ауданындағ ы Шың ғ ыстай ауылында туғ ан. О. Бө кейдің ә кесі Бө кей кө п сө йлемейтін, сө йлей қ алса, сө зі ө ткір, жаны таза адам болғ ан. Анасы Кү лия кө реген, ашық кісі болғ ан.

О.Бө кей 1961 жылы С. Торайғ ыров атындағ ы орта мектепті бітіріп, сонда тә лімгер, кейін «Алтай» ауылында тракторшы болып ең бек еткен. 1968 жылы Қ азақ мемлекеттік университетін бітіріп, ө з ө ң іріндегі Большенарым ауданында «Ең бек туы» жә не Шығ ыс Қ азақ стан облыстық «Коммунизм туы»газеттерінде тілшілік қ ызметтер атқ арды. Жиырма бес жасында О. Бө кеев Алматығ а келіп, «Лениншіл жас” (бү гінгі «Жас алаш») газетінде ә дебиет жә не ө нер бө лімінің мең герушісі болды.

1970 жылы Алматыда жарық кө рген «Қ амшыгер» атты тұ ң ғ ыш повестер жә не ә ң гімелер жинағ ы ерекше ү німен оқ ырмандарды елең еткізді. О. Бө кеев «Ү ркер» (1971), «Қ айдасың, қ асқ а қ ұ лыным?» (1973), «Мұ зтау» (1975) жинақ тарын шығ арды. Жазушының кө лемді шығ армаларын айтпай, кез келген шағ ын ә ң гімелерінде де туғ ан жеріне, тіпті оның ә р тү п ағ ашына деген ыстық сағ ынышы кө рініп тұ рады. Туғ ан жері – Алтайдың сұ лулығ ын, тә каппарлығ ын, асқ ақ тығ ын жырлағ ан жазушы қ ысқ а ғ ана ғ ұ мырында ө зін де, туғ ан ә дебиетін де осындай асқ ар асуғ а шығ арып ү лгерді.

Қ ай шығ армасын алсаң ыз да, ө мірге деген қ ұ штарлық, ө мірді жақ сартуғ а деген ұ мтылыс жең іп шығ ады. Қ аламгердің кітаптары неміс, словак, болгар, ағ ылшын, венгр, араб, қ ытай, жапон жә не ТМД елдері халық тарының тілдерінде жарық кө рді.

3-тапсырма Пейзаж туралы ойды жалғ астырың ыз

Пейзаж (фр. paysag e – мекен, ө лке) – белгілі бір жердің, мекеннің, табиғ аттың кө рінісі. Ол тақ ырыпты толығ ырақ ашу ү шін қ олданылады. Пейзажда суретшінің сезімі, кө ң іл кү йі, тү сінігі, табиғ атқ а деген эстетикалық, этикалық кө зқ арасы аң ғ арылады...

4-тапсырма «Дала кемесі, сары алтын, мең іреу дала, жасыл кілем» тіркестерінің ауыспалы мағ ынада (метафоралық тіркес) берілуін тү сіндірің із, ә рқ айсысымен сө йлем қ ұ раң ыз

5-тапсырма О. Бө кейдің бір шығ армасынан табиғ ат кө рінісі суреттелген ү зінді жазып, ауыспалы мағ ынадағ ы сө здерді табың ыз

ХІ МОДУЛЬ: АДАМ ЖӘ НЕ ТАБИҒ АТ – ЕГІЗ

1-сабақ Табиғ атты аялайық

1-тапсырма Сұ рақ тарғ а жауап берің із

1. Табиғ ат байлық тарына не жатады?

2. Табиғ ат пен адам арасындағ ы байланыс?

3. Табиғ и қ ұ былыстарды ата?

4. Табиғ ат » ұ ғ ымына қ андай қ ұ былыстар енеді?

5. Халқ ымыз табиғ атқ а қ андай атау берген?

6. Табиғ атты қ орғ ауда қ андай ұ лағ атты сө здер айтқ ан?

7. Қ азіргі дә уірде табиғ атқ а не зиян келтіруде?

8. Қ азақ станның қ андай қ алаларында экологиялық мә селе бар?

2-тапсырма Сызба бойынша ә ң гімелең із. Табиғ ат деген сө зді топтастырайық

3-тапсырма Екі бағ анды сә йкестірің із

4-тапсырма Жаң а сө здерді есте сақ таң ыз!

қ оршағ ан орта – окружающая среда
жан-жануарлар мен ө сімдіктер – животные и растения

алыстағ ы жұ лдыздар – далекие звезды

ажырамас бө лігі – неотделимая часть

ұ ғ ым –понятие

туғ ан жер –родная земля

ыстық махаббат – пламенная любовь

ормандар – леса

тоғ айлар – рощи

ерекше – особенный

ү здіксіз ө згерістер – непрерывные изменения

жанартаудың атқ ылауы – извержение вулкана

найзағ айдың жарқ ылы – сверканиемолнии

табиғ ат қ ұ былыстары – явления природы

себеп-салдар –причина

5-тапсырма Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыз

Табиғ атты аялайық

Бізді қ оршағ ан орта: жан жануарлармен ө сімдіктер, жер мен ай, кү н мен алыстағ ы жұ лдыздар – осылардың барлығ ы да «табиғ ат» деген ауқ ымды ұ ғ ымды білдіреді. Адам- табиғ аттың ажырамас бө лігі. Сондық тан халқ ымызда «Жер - Ана» деген ұ ғ ым қ алыптасқ ан. Жерді ө з анасындай, анасын кү ндей қ астерлеу ата салтымыз. «Жер шоқ тығ ы - Кө кшетау», «Жер жаннаты - Жетісу» деп, бабаларымыз туғ ан жерге, табиғ атқ а деген ыстық махаббатын білдірген. Сондық тан ормандарды, тоғ айларды сақ тап, қ оршағ ан ортаның, ө зен мен кө лдердің ластанбауына ерекше мә н берген. «Су ішкен қ ұ дығ ың а тү кірме», «Бұ лақ кө рсең, кө зін аш» деп, жас ұ рпақ тың бойына табиғ атты қ орғ аудың тә рбиесін сің ірген.