Балалардың мектептік оқуға өтуіне дайындығына сараптау жүргізу бойынша педагог-психологтың іс-әрекеті.

Дамығ ан қ оғ амдағ ы сияқ ты біздің елімізде де ұ рпақ қ а білім беру саласында тү бірлі ө згерістер жасалуда. Ең бастытсы – ә лемдік білім кең естігіне ө ту мақ сатындағ ы алғ ашқ ы қ адамдар. Қ ай заманда да, қ андай реформа болсын білім беру, адамның жеке тұ лғ асын қ алыптастыру басты назарда тұ рады. Білімге білімділік, дү ниетанымдылық жә не дамытушылық тұ рғ ыдан қ арауғ а кө шу, яғ ни білім саласын басқ ару ү рдісін ө зектендіру жә не жетілдіру қ ажеттілігі туындады. 12 жылдық мектептің басты ерекшелігі – баланың жан- жақ ты дамуына, ө з пікірі мен ойын ашық жеткізуіне, ә р адамғ а табиғ атынан берілген шығ армашылық ә леуметін толық іске асыруына ық пал ететін, ө зін-ө зі танып, келешегін айқ ындауғ а саналы тү рде дайын болуғ а, қ оғ амның экономикалық, мә дени, саяси, ө міріне белсенді араласуғ а мү мкіндік беретін психологиялық - педагогикалық институт ретінде қ алыптасуында болып отыр.

12 жылдық оқ ытудағ ы басты мақ саты:

-қ арқ ынды дамып келе жатқ ан ортада ө мір сү руге қ абілетті;

-ө зін-ө зі дамытуғ а;

-ө з оцын еркін айта білуге;

-ө з қ алауымен қ оғ ам талабына сай ө зін кө рсете білуге бейім;

-жоғ ары білімді шығ армашыл дамығ ан тұ лғ аны қ алыптастыру.

Бү гінгі таң да жастарды ө мірге тә рбиелеудің, ә рбір жас адамның жеке тұ лғ асының ө мірлік бағ ыт-бағ дарын анық тайтын дү ниетанымын қ алыптастырудың қ оғ ам алдындағ ы ү лкен міндеттері жаң а мектепке жү ктелген. Міне сондық тан да қ азіргі кезең де бастауыш сынып мұ ғ алімдерінің алдында алты жастағ ы баланы тә рбиелеу мен оқ ыту жауапкершілігі ғ ана қ ойылып отырғ ан жоқ, жеке тұ лғ асы қ андай болатынына дұ рыс бағ ыт- бағ дар бере отырып, ә рбір баламен жеке жұ мыс жасауды талап етіп отыр.

Қ азақ стан Респукликаның Білім беру жү йесін реформалау барысында ә рбір баланы мектептегі оқ у жә не ә леуметтік ортағ а еркін бейімделе алатындай жағ дай жасау аса маң ызды міндет. Демек, қ азіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін баланың физиологиялық жағ ынан мық ты, адамгершілік, мә дениеттілік, ең бексү йгіштін қ асиеттері мол, ерік-жү гері кү шті, жұ мыс қ абілеттеріне ие, білімге қ ызығ ушылық сипаттары мол болуы қ ажет. Сондық тан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың басты міндеті – баланы мектептегі оқ уғ а, мектеп ө міріне даярлау.

Мектепке бару – бала ө міріндегі ү лкен жаң алық, шешуші кезең, ө мір мен іс-ә рекеттің жаң а кү йіне, қ оғ амдағ ы жаң а орынғ а кө шу жә не ө сіп- жетілуіне бір сатысы. Мектепке барғ аннан бастап баланың қ оғ амдағ ы орыны ө згереді, бұ л кезең де бала мектеп ө мірімен танысады, жаң а ә леуметтік бастайды, мектепке дейінгі ойын баласы жаң а ө мірге қ адам басады. Бала мектеп табылдырығ ын аттағ аннан кейін, оның ә леуметтік жағ дайы ө згереді, бірақ ішкі ә лемі, психологиясы ә лі мектепке дейінгі қ алыпта болады. Баланың ең негізгі іс-ә рекеті ә лі де ойын, сурет салу, ойыншық тарды қ ұ растыру болып қ ала береді, ойын арқ ылы қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынас жасайды, алғ ашқ ы білім дағ дыларына бой ұ рады. Ал, мектепке барысымен ол ұ қ ыптылық пен зейінділікті талап ететін жү йелі оқ у, ең бектену іс-ә рекетін мең геретін болады. Оқ у іс-ә рекетіндегі, тә ртіп сақ таудағ ы қ ажетті іс-ә рекетке еріктілік беру алғ ашқ ы кездерде ғ ана мү мкін болады, бұ л кезде балағ а жақ ын арада атқ арылуы тиіс мақ саттар жә не оның кү ш салуын қ ажет ететін тапсырмалардың мө лшері аз болғ аны дұ рыс. Сонымен қ атар ұ қ ыптылық пен зейінділікті талап ететін жү йелі оқ у; ең бектену іс-ә рекетін мең геретін болады. Осындай елеулі ө згерістерге қ иналмай, еркін іс-ә рекеттер жасай білу ү шін баланың мектепке алғ ашқ ы психологиялық дайындығ ы болуы тиіс.

Мектепте оқ уғ а психологиялық дайындық дегеніміз не? Психологиялық дайындық теорияларын кімдер зерттеген? 12 жылдық мектепке бастауыш сынып оқ ушыларын қ абылдауда қ андай психологиялық талаптар қ ойылады?

Балалардаң психологиялық ерекшелігтері тө ң ірегінде бірқ атар мә селерге тоқ талайың.

Жалпы, осы уақ ытқ а дейін баланың мектепке психологиялық даярлығ ы мә селесін кө птеген ғ ылымдар, соның ішінде Л.Н. Виготский, А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович, А.В. Запорожец, Д.П. Эльконин, В.В. Давыдов т.б. психологтардың идиялы ең бектерінде зерттеліп, талданғ ан. Ал, ө з елеміздегі мектепке психологиялық даярлық мә селесінен М.М. Мұ қ анов, Т. Тә жібаев, Х.Т. Шерьязданова т.б. ғ алымдардың зерттеулерінен айқ ын ақ параттар алуғ а болады.

Осығ ан байланысты соң ғ ы жылдары балалардың, ә сіресе 12 жылдық білім беру жү йесі мектебіне дайындығ ы психология ғ ылымында аса маң ызғ а айнала бастады. Сондақ тан 12 жылдық білім беру мектебіне қ абылдаудағ ы психологиялық талаптар негізіне қ азіргі балалардың психологиялық даярлық ерекшеліктерін анық тау мә селесі туындап отыр. Соның негізінде «Дайындық» немесе «Мектептік жетілу» деген тү сініктерге бірің ғ ай немесе нақ ты анық тамалар беру қ иынырақ.

Л.И. Божович баланың мектепте оқ уғ а дайындығ ы ойлау іс-ә рекетінін, танымдық қ ызығ ушылық тарының, ө зін-ө зі тануының дамуы дә режесінің қ алыптасуынан, яғ ни бала ө зін ересек сезініп, мектептік оқ у процессоның қ аншалық ты маң ызды екенің тү сінуі деп белгілеген. Балалық шақ тан мектепке ө ту – баланың ө мір сү ру салтын тү бірімен ө згертеді. Мектепке барып оқ ушы атану баланың жеке басын ерекше адамгершілік бағ ытқ а бұ рады. Ол ү шін оқ у тек білім игеру ә рекеті ғ ана болып қ оймай, кү нделікті міндетті ең бек ретінде ө зін қ оршағ ан ортаның ө міріне бейімдей бастайды. Осы жағ дайдардың барлығ ы мектептің бала ө мірінің қ ызық қ а толы орталығ ына айналатындығ ын кө рсетеді. Ө йткені оқ ушы баланың ішкі психикалық ө мірі мектеп жасына дейінгі кезең ге қ арағ анда басқ а мазмұ нғ а ие болады. Ол бә рінен бұ рын оқ у ә рекетіне байланысты. Сондық тан баланың мектеп жү ктемелерін табысты игеруі немесе мең гере алмауы ү лкен уайымғ а ә келеді. Жоғ арыдан кө ріне алмауы баланың ө мір сү рген ә леуметтік ортада «табан тіреп» тұ ра алмауын тудырады. Бұ дан шығ атын қ орытынды – мектепте оқ у баланың танымдық белсенділігін арттыру жә не ақ ыл-ойын дамытумен қ атар, оқ ушының жеке басын қ алыптастыратындығ ында.

А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, В.С. Мухина, А.А. Люблинская, т.б. психологтар мектепке даярлық ұ ғ ұ мына баланың оқ у тапсырмаларын тү сінуін, орындау тә сілдерін мең геруін, ө зін-ө зі бағ алай жә не бақ ылай алуын, мұ ғ алімді тың дап, материалдарды есте сақ тау қ абілеттерін жатқ ызады. Бұ л пікірді Қ азақ стан ғ ылымдары Н. Айғ абылов, Ғ.Нығ метова, Б. Дабылова, Г. Қ асымова, М. Бапаевалар да қ уаттап, ө з зерттеулерінде жергілікті жағ дай ерекшеліктерімен тығ ыс ұ штыстырып келеді.

Мектепке психологиялық даярлық ты жү зеге асыру ісін ғ алымдар тү рліше жіктейді. Мә селен, Е.Е. Кравцова баланың мектепке психологиялық даярлығ ын тө рт бағ ытта қ ұ растырады: бірінші бағ ытта балаларды мектептегі оқ уғ а қ ажетті нақ ты іскерліктер мен дағ дыларды қ алыптастыруды жатқ ызса, екінші бағ ыт- мектеп жасына дейінгі кезең нің аяғ ында байқ алатын жаң а қ ұ рылымдар мен бала психикасындағ ы ө згерістерді зерттеу болып табылады. Оқ у ә рекетінің алғ ышарттары мектепке психологиялық даярлық тың ү шінші бағ ытын қ ұ раса, баланың берілген ережелер меня ересектер талабына саналы тү рде бағ ыну іскерлігі тө ртінші бағ ытты қ ұ райды. Сонымен қ атар оның ең бектерінде баланың мектепке дайындығ ының негізі – бала дамуындағ ы қ арым-қ атынас рө ліне кө ң іл бө лінеді. Осығ ан орай бұ л қ арым-қ атынасты ү ш сферағ а бө ліп қ арастырғ ан:

-ү лкендерге қ арым-қ атынасы

-қ ұ рдастарына қ арым-қ атынасы

-ө зіне деген қ арым-қ атынасы

Мұ ндағ ы қ арым-қ атынас негізіне бала дамуының дең гейі мектепке психологиялық дайындық дә режесін анық тап жә не ол оқ у іс-ә рекетінің негізгі қ ұ рылымдық компоненттеріне анық талғ ан тү рде сә йкес келеді. Ү лкендердің баламен ә ртү рлі қ арым-қ атынасы жә не олардың балағ а беретін бағ асының сипаттамасы оның бойындағ ы ө зіне бағ а бере алу қ асиетін дамытады. Бір жағ дайда оның ө зінің ақ ылды екендігіне сенімі артса, басқ а бір жағ дайларда ө зін қ ө ріксіз санайды немесе қ ателігін мойындайды. Ү лкендердің тікелей ә сер етуімен баланың бойында пайда болатын осындай ө зіне-ө зі бағ а берушілігінен оның басқ а адамдарғ а да бағ а беруінің негізі қ аланады.

Баланың мектепке даярлық мә селесін сө з еткен Д.Б. Эльконин оқ ыту іс-ә рекетіне қ ажетті алдын ала дайындық ты талдай отырып, мынадай ө лшемдерді анық тағ ан:

-қ алыптасқ ан іс-ә рекет тә сілдеріне бала ө з іс-ә рекетін саналы тү рде бағ ындыра алу қ абілетті;

-белгілеген жү йе талаптарына бағ ытта алу қ абілеті;

-мұ ғ алімді мұ қ ият тың дап жә не ауызша тү рде ү сынылғ ан тапсырманы нақ ты орындай алуы;

-талап етілген тапсырманы кө ру, қ абылдау образында ө з еркімен орындай алу қ абілеті.

12 жылдық білім беру жағ дайында алты жасар балалардың бойында танымдық белсенділігін дамыту мә селесі теория мен практикада жаң алық ты іздеуді талап етеді. Ә сіресе балаларды мектепке дайындауда баланың бойында оқ у қ ызметін мең геруіне қ ажетті жеке қ асиеттерді тә рбиелеу жә не толық қ анды қ алыптасуы ү шін даму ортасының ө зіндік маң ызы зор. Кө пқ ырлы талдау нә ітижесінің педагогикалық - психологиялық жә не ә леуметтік- мә дени қ ұ былысының бө лшекті тү рде қ арастыруды болжайтын зерттеуге сә йкес келетін мектепке дейінгілердің таным белсенділігін қ алыптастырудың тейімді қ ұ ралы- даму ортасы болып табылады.

Баланың дұ рыс психикасының ерекшелігі – танып-білуге деген белсенділігі.Баланың қ ұ штарлығ ы ө зін қ оршағ ан ә лемді тануғ а жә не осы ә лемнің қ ұ рлысын ө зінше бейнелеуге бағ ытталғ ан.Бала ойнап жү ріп тә жірибеден ө теді, себеп-салдарлық байланыстармен тә уелділіктің себебін ашуғ а тырысады.Бала ой-қ абілеті жағ ынан неғ ұ рлым белсенді болса, ол соғ ұ рлым сұ рақ ты кө п қ ояды жә не ә р тү рлі сұ рақ тар қ оятын болады. Мұ хиттың терең дігі қ андай? Ұ шақ қ алай ұ шады? Жұ лдыздар қ айдан пайда болады? Деген сияқ ты т.б сұ рақ тарды бала білуге ұ мтылады, ад сол білімді игеру «Неге?», «Қ алай?», «Неліктен?» деген сұ рақ тар арқ ылы игеріледі.Ол білімге сү йен, жағ дайды бағ андауғ а жә не ө з сұ рағ ына жауап табудың жолын іздеуге тырысуғ а мә жбү р болады. Кейбір мә селелер туа қ алғ ан жағ дайда бала оны ө зі шешуге тырысады, ә рине, ол оны тек ойша ғ ана шеше алады. Бала болып жатқ ан жағ дайды бағ амдайды жә не оғ ан ө зі ойша араласып, іс-ә рекет жасайды.

Егер баланың мектептегі оқ уғ а дайындығ ы осы бағ ыттармен ұ штасып жатса, баланың оқ уғ а тез бейімделіп, жақ сы оқ ып кетуіне мү мкіндік туғ ызады.

Баланың мектептегі оқ уғ а дайындығ ы біртіндеп қ алыптасатын аса кү рделі ү рдіс жә не бұ л ү рдісті жү зеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың, мұ ғ алімнің жә не психологтың бірігіп жұ мыс істеуі. Бала балалық шақ тан ө зіне белгісіз, таныс емес дү ниенің есігін ашқ аннан кейін, баланың ө мір сү ру тіршілігін тү бегейлі ө згертеді. Яғ ни, баланың мектеп ө міріне еніп жә не ө зінің ә леуметтік ортада «МЕН» дегенін қ алыптастыра алып, жоғ арыдан кө ріне алуы, баланың білімді, табысты жә не нә тижелі игеріп кетуіне ық пал жасайды. Тү йіндей келе, бұ л баланың жеке тұ лғ асының қ алыптасуы жә не ақ ыл-ойының, таным ү рдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау мә селесі ө з ө зектілігін жоғ алтпайтын ә лі де зерттеуді қ ажет ететін міндетті мә селелердің бірі болып қ ала бермек.

Тә уелсіз мемлекетіміздің бү гінгі таң дағ ы ең басты мақ саты ұ лттық білім беру жү йесін жаң а арнағ а бұ ру, нә тиже мен сапағ а бағ ыттау, бә секеге қ абілетті тұ лғ а тә рбиелеу қ ажеттілігін міндеттейді.

12 жылдық білім беру біртіндеп кө шуді жү зеге асыру-оның қ ажеттілігі мен тиімділігін ә р педагогтың, ата-ананың саналы тү рде тү сініп, қ абылдауы мен оғ ан белсенді тү рде араласуын, икемдік танытуын қ амтитын процесс дейтін болсақ, мектеп бала тә рбиесіндегі белсенді де бағ а жетпес ә леуметтік орталық қ а айналатындығ ы хақ.