Электромагниттік индукция құбылысы. Ленц ережесі

Кез келген тұ йық ө ткізгіш контурмен шектелген ауданды қ иып ө тетін магнит ағ ыны ө згергенде контурда электр тоғ ы пайда болады. Бұ л тоқ ты индукциялық тоқ, қ ұ былысты электромагниттік индукция қ ұ былысы деп атайды.

Электромагниттік индукция қ ұ былысын 1831 жылы Фарадей ашты. Электромагниттік индукция қ ұ былысын мынадай тә жірибелерден кө руге болады:

1) Гальванометрмен тұ йық талғ ан соленоид алып оғ ан тұ рақ ты магнитті жақ ындатайық. Сонда соленоидта тоқ пайда болады.

ІІІ.3.27 – сурет

Электромагниттік индукция

қ ұ былысының пайда болуы

Тоқ тың пайда болғ андығ ын гальванометр кө рсетеді. Егер гальванометрді соленоидтан қ ашық татсақ онда да алғ ашқ ы тоқ қ а кері бағ ытта тоқ пайда болады. Дә л осындай жағ дайлар магнитті қ озғ амай соленоидты магнитке жақ ындатса немесе алыстатса да байқ алады. Егер магнитті де жә не соленоидты да қ озғ амаса тоқ болмайды жә не неғ ұ рлым жылдам қ озғ алтсақ гальванометр стрелкасы кө бірек ауытқ иды.

2) Екі А жә не В соленоидтарын алып біреуін (А) гальванометрмен тұ йық тап, ал екіншісін (В) тоқ кө зі жә не К кілтпен тұ йық тайық

Екі соленоидпен тә жірибе

Егер К кілтпен В соленоидты тұ йық тасақ, онда А соленоидында қ ысқ а мерзімде тоқ пайда болады. Ал енді В соленоидындағ ы тізбекті ажыратсақ тағ ы да қ ысқ а мерзімде тоқ пайда болады. Сонымен, А соленоидындағ ы тоқ В соленодындағ ы тізбекті тұ йық тау немесе ажырату мезетінде ғ ана байқ алады.

Индукциялық тоқ ө зінің магнит ө рісі мен ө зін тудыратын магнит ө рісінің ө згеруіне қ арсы ә сер жасайтындай болып бағ ытталады. Яғ ни, соленоид маң ындағ ы ө ріс арта бастаса, оны кемітуге ұ мтылады, ал кеми бастаса, оны арттыруғ а ұ мтылады. Бұ ны Ленц заң ы деп атайды.

Қ арастырылғ ан тә жірибелерден тағ ы мынадай қ орытынды жасауғ а болады. Cоленоидқ а магниттің солтү стік полюсін жақ ындатқ анда соленоидтың магнитке жақ ын жағ ынан солтү стік полюс пайда болады да магнит пен соленоид тебіліске ұ шырайды, яғ ни олардың арасында индукциялық тоқ ты тудырушы қ озғ алысқ а қ арсы ә сер ететін кү ш пайда болады. Aл магниттің солтү стік полюсін соленоидтан қ ашық тата бастағ анда соленоидтың магнитке жақ ын жағ ында оң тү стік полюс пайда болады.

а) б)

Контурда индукциялық тоқ тың пайда болуы. а-контурғ а магнитті жақ ындатқ анда; в-контурдан магнитті алыстатқ анда

Магнит жақ ындағ анда контурды қ иятын магнит ағ ыны кө бейе бастайды. Контурдағ ы индукциялық тоқ сағ ат тіліне қ арсы бағ ытта болады, ал магнитті қ ашық татқ анда контурды қ иятын магнит ағ ыны азая бастайды. Контурда пайда болғ ан индукциялық тоқ сағ ат тілімен бағ ыттас болады. Индукциялық тоқ тың тудыратын ө рісі пунктирмен кө рсетілген.