ГЛОССАРИЙ. Этнопсихологияның көкейкесті мәселелері пәні

ПӘ ННІҢ ОҚ У Ә ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Этнопсихологияның кө кейкесті мә селелері пә ні

М010300 «Педагогика жә не психология» мамандығ ының магистранттарына арналғ ан

ОҚ У Ә ДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2014

Алғ ысө з

1 ЖАСАЛЫНДЫ

Қ ұ растырғ ан: педагогикалық психология кафедрасының доценті, псх.ғ.к.

30.08.2014 ж. ___________ Джумажанова Г.К.

2 Қ АРАЛДЫ

2.1. Педагогикалық психология кафедра мең герушісі, псх.ғ.к.:

_____________Г.К. Джумажанова

Хаттама №1 «03» 09 2014 ж.

2.2. Педагогика факультетінің оқ у-ә дістемелік кең есінің бюросында талқ ыланды:

Хаттама №1 «05» 09 2014 ж.

Оқ у-ә дістемелік кең есінің тө райымы ____________ Т.Ш. Ахметова

3 БЕКІТІЛДІ

3.1. Университеттің оқ у-ә дістемелік кең есінің отырысында мақ ұ лданды жә не баспағ а ұ сынылды

Хаттама №1 «18» 09 2014 ж.

ОӘ К тө райымы,

оқ у-ә дістемелік жұ мысының проректоры ______________Г.К. Искакова

4 АЛҒ АШ ЕНГІЗІЛГЕН

Мазмұ ны

1 Глоссарий

2 Дә рістер

3 Практикалық сабақ тар

4 Магистранттың ө здік жұ мысы

ГЛОССАРИЙ

1. Автотаптаурын – осы этностық қ ауымның ө кілдеріне қ атысты пікірлер, ойлар, бағ алар. Автотаптаурын ә рқ ашан жағ ымды бағ аналудан тұ рады.

2. Агрессия (басқ ыншылық) – бір мемлекетің басқ а мемлекетке қ арсы немесе халық тың (ұ лтық) егемендігіне, аймақ қ а қ ол сұ қ паушылығ ына немесе тә уелсіздігіне қ арсы кү шін қ ұ қ ық сыз, заң сыз қ олдануы.

3. Этномә дениеттік бейімделу – психологиялық немесе ә леуметтік дағ дылануы, адамдардың жаң а мә дениетке, жаң а ұ лттық ә дет-ғ ұ рыпқ а, ө мір салтына, тә ртіпке бейімделуі.

4. Архетиптер – адамдардың қ оғ амдық ө мірінің фундаменталды элементтерін қ абылдаудың (тү йсігін) санасыз тү рі. К.Юнганың тү сінігі бойынша архетиптер ұ жымдық санасыздық тың қ ұ рылымдық компоненттері жалпы адамдық символика негізіне жататын тү с, ертегі, миф.

5. Этикалық ассимиляция (ү ндесу) – бір халық тың екінші халық пен оның тілін, ә дет-ғ ұ рыпын, мә дениетін жә не ұ лттық сана-сезімін жоғ алту жолымен бірігуі нә тижесінде ұ лттық (трансформациясы) пайда болады.

6. Атрибуция – адамның жү ріс-тұ рыс себептері мен дә лелдерін, жеке қ асиеттері мен мінездерін олардың іс-ә рекеттерін кә дімгі талдау негізінде басқ а адамдарғ а жапсыру.

7. Негізгі тұ лғ а – осы этностық топтың жеке тұ лғ аларымен туыстастыратын ә рбір жеке тұ лғ ада бар қ асиеттер ұ ғ ымы. Осы қ оғ амның негізін жә не оның мә дени базасын қ ұ райтын ә рбір нақ ты қ оғ амда басым келетін адамдардың «орташа» психологиялық типі.

8. Босқ ындар – экономикалық тұ рақ сыздық, ұ лттық -этикалық жанжалдар, кикілжің дер мемлекеттіліктің кү йреуі процесінің терең деу салаларынан пайда болатын мә жбү рлі қ оныс аударушылар (мигранттар).

9. Гетеростереотиптер – басқ а халық тар ө кілдері туралы бағ алау пікірлер жинағ ы. Олар аталғ ан халық тардың ө зара ә рекеттестігіне қ арай жағ ымды да жағ ымсыз да болуы мү мкін.

10. Этикалық дискриминация (кемсіту) – нә сілдік немесе ұ лтына қ арай белгілі бір азаматтар категориясының қ ұ қ ылары мен мү дделеріне қ асақ ана қ ысым кө рсету.

11. Инициация – сол немесе басқ а ұ лыстарда (этностарда) бар ә рекеттер (рә сімді, салты жә не т.б. топтамасы, осы арқ ылы жә не адамның ә леуметтік мә ртебесі ресми тү рде ауысып бекітіледі) жоғ арғ ы касталарғ а кіру, рыцарь дә режесіне арнау.

12. Этикалық бірігу – этикалық қ ауымдарды жақ ындату процесі.

13. Этносаралық мә мле (компрамисс) – этностардың, этникалық топтар арасында олардың ө кілдерімен ө зара келісімге келу.

14. Этникалық контакт – тү рлі ақ параттар жә не мә дени қ ұ ндылық тармен алмасу барысында нақ ты халық тар ө кілдерінің бір-біріне ық палын тигізетін этносаралық ә рекеттестіктің формасы.

15. Контент-талдау - қ ұ жаттарда, ә дебиеттерде, бейнетаспаларда сұ хбаттастардағ ы жә не т.б. ақ параттарды талдау жә не т.б. ақ параттарды талдау жә не бағ алау ә дісі.

Ақ параттық формаланғ ан тү ріндегі мағ ыналық бірлігін айқ ындау арқ ылы жә не таң даулы жинақ та осы бірліктердің атау кө лемі жиілігін ө лшеу арқ ылы. Этнопсихологияғ а қ атысты –қ олдану жиілігі мен ұ лттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұ ғ ымдар мен ой-пікірлерді беру дә режесін тіркеу.

16. Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұ лттық ә дет-ғ ұ рыптарғ а, жү ріс-тұ рыстарына ұ лттық ерекшеліктерді жә не стереотиптерді ішкі кедергісіз мең геру жә не жеткілікті мағ ынасын тү сіну арқ ылы кө рінетін бейімділігі.

17. Кросс-мә дени этнопсихологиялық зерттеу – тү рлі ұ лттарғ а, этностық қ ауымдарғ а жататын бірнеше топтарда қ атарынан сыналатын адамдардың психологиялық жә не ә леуметтік мә дени ерекшеліктері.

18. Этносаралық қ арым-қ атынас мә дениеті - ә р тү рлі этностық қ ауымдар ө німдерінің тұ лғ ааралық бауланысында жә не ө зара ә рекетінде кө рінетін тез жә не ешбір ауыртпашылық сыз ө зара тү сінушілік пен келісімге ә келелетін арнайы білім мен дағ дылар, сондай-ақ соларғ а тә н іс-ә рекеттердің жинағ ы.

19. Мә дени релятивизм – даму дең гейіне қ арамастан дербестік пен толық қ ұ ндылық қ ұ қ ын мойындайтын тү рліхалық тардың мә дени қ ұ ндылық тарының салыстырылмаушылығ ы мен барлық моралды-бағ алау критерийлерінің қ атыстылығ ы туралы американдық этнологиядағ ы этнопсихологиялық бағ ыты.

20. Маргинал тұ лғ а – екі ұ лттың мә дени ө мірі мен салттарына саналы тү рде қ атысып ө мір сү ретін адам.

21. Этностық маргинал – қ ос этностық ө зіндік сана тудыратын екі этностық мә дениетке бірдей тә н болу.

22. Менталитет (діл) – этнос қ абылдағ ан кө зқ арастар, пікірлер, стереотиптер, жү ріс-тұ рыс формалары мен ә дістері осы этностың қ ауымғ а тә н ө мір сү ру стилі, мә дениеті.

23. Кө ші-қ он – тұ рақ ты немесе уақ ытша тұ ру мекенін ауыстыруғ а байланысты адамдардың орын ауыстыруы.

24. Этностық ұ тқ ырлық – мақ сатты тү рде этностық ө зіндік бекіту жә не ө зіндік бағ ытталғ ан жұ мысты белгілеу ү шін қ олданылатын термин.

25. Халық тық педагогика - ә ртү рлі буын ө кілдерінің ө зара қ арым-қ атынасы мен ә рекеттестігінің ұ лтқ а тә н тиянақ ты формасы, сақ талғ ан этностық мә дениеттік салт-дә стү рінде, халық тық жә не кө ркем шығ армашылық та сақ талғ ан білім мен тә рбие дағ дысының жинағ ы.

26. Халық тық психология – адамның тұ рмыстағ ы жә не ө мірдегі психологиялық ә рекеті жайлы халық тық рухани мә дениетінде кө рінетін білімдер жинағ ы.

27. Халық рухы – белгілі бір ұ лтқ а жататын жеке тұ лғ алардың психологиялық қ асиетін білдіретін ерекше тұ йық білім сол немесе басқ а этностың тілін, фольклорын, моралін, дінін, мә дениетін салыстырмалы тү рде зерттеу арқ ылы маң ызы ашылады.

28. Ұ лтшылдық – ұ лттық ерекшелігі мен артық тылығ ы (ү стемдік) туралы уағ ыздан тұ ратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұ лттар мен халық тар арасында ұ лттық араздық тудыратын форма, сондай-ақ бір елдің халқ ын басқ а елдің халқ ына қ арсы шағ ыстыру формасы ретіне қ олданылады.

29. Ұ лттық мақ таныш – мә дениетінің, тілінің, дінінің ортақ тылығ ын ұ ғ ыну арқ ылы ө зінің белгілі бір ұ лтқ а жататындығ ын саналы тү рде сезінуі, ө з Отанына, халқ ына деген патриоттық сү йіспеншілік сезімі.

30. Ұ лттық психология – қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Бұ л ақ иқ ат қ ұ былыс адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде жә не жү ріс-тұ рысында кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

31. Ұ лттық ө зіндік сана - сезім – жеке тұ лғ аның белгілі бір ә леуметтік-этностық қ ауымдастық қ а қ атыстығ ы жататындығ ын сезінуі жә не идеяларды, кө зқ арастарда, сезімде, эмоцияда, кө ң іл-кү йде кө рінетін қ оғ амдық қ атынастар жү йесіндегі оның орны.

32. Ұ лттық психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғ ылымның ұ лттық психиканың негізгі мағ ынасын ұ лттық психикалық тұ рпатын, ұ лттық сипатын, сондай-ақ оның қ ұ раушы элементтерді білдіретін негізін қ алаушы категория.

33. Ұ лттық лидер (кө шбасшысы) – белгілі бағ дарламамен белгілі ұ лт мү ддесін жү зеге асыруда практикалық ә рекеттері ү шін ұ лтты ұ йымдастыруда маң ызды жә не жетекші рө лі бар беделді тұ лғ а.

34. Ұ лттық нигилист – барлық орнық тылық нормасын, ө з этносының салт-дә стү рін терістейтін, ө з халқ ына бө тен, патриоттық сезімі жоқ, халқ ының мә дениетін менсінбейтін адам.

35. Ұ лттық ә дет - ғ ұ рып – дә стү р белгілі ұ лт ортасында, ұ лт тобында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті (ә деті) тарихи қ алыптасқ ан таптауырында жү ріс-тұ рыс ә дісі.

36. Ұ лттық соқ ыр сенім – этностық қ ауымның басқ а қ ауымғ а олардың сипаттамасына қ атысты жасайтын ақ иқ атты дә л жеткізбейтін, бұ рмаланғ ан нұ сқ аулар болып табылатын қ оғ амдық психологиялық қ ұ былыс.

37. Ұ лттық салт – тарихи қ алыптасқ ан жә не ұ рпақ тан ұ рпақ қ а беріліп келе жатқ ан жү ріс-тұ рыс формасы тұ рмыс саласында ә бден тамырланғ ан ережелер, қ ұ ндылық тар, адамдардың қ атысу тү рлері.

38. Ұ лттық сана - сезім – адамдардың ө з этностық қ ауымғ а, оның мү дделері мен қ ұ ндылық тарына деген ұ лттық қ арым-қ атынасы, олар жағ ымды да жағ ымсыз ренкте де болуы мү мкін.

39. Ұ лттық ақ ыл тұ рпаты – ұ лттық ө зіндік сол немесе басқ а ұ лт ө кілдерінің кө пшілігінің ойлау ерекшелігі.

40. Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың ү йреншікті жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

41. Ұ лт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақ тығ ымен, мә дениетімен, кейбір психологиялық жә не рухани қ асиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қ алыптасқ ан қ ауым тү рі.

42. Шовинизм – ұ лтшылдық тың жеткен формасы, ұ лт араздық пен ө шпенділік тудыруғ а бағ ытталғ ан ұ лт артық шылығ ын уағ ыздайтын саясат.

43. Ұ лт қ атынастарының этикасы – этнос қ ауымдары мен топтар ө кілдері арасындағ ы тү рлі байланыстарды қ алыпқ а келтіретін ішкі ұ лтаралық қ атынастардың нормалар мен ережелер жиынтығ ы.

44. Этностық топтар – тілдің, мә дениеттің, діннің, тұ рмыстық маң ызды ерекшеліктерін сақ тағ ан халық тың немесе ұ лттық оқ шау бө лігі.

45. Этностық дифференциация – басқ а халық тардың тарихына, мә дениетіне, ұ лт салттарына, мү дделері мен қ ұ ндылық тарына деген индифференттік қ атынасымен сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағ ы эмоциалды-когнитивті процес.

46. Этностық ұ қ састыру (идендификация) – субъекттің бір этностық топтағ ы басқ а ө кілімен бірігудегі эмоционалды-когнитивті процесі, сондай-ақ оның тарихына, мә дениетке, ұ лт салттары мен барлық халық тар дә стү рлеріне, оның идеаларына, сезімі мен мү дделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық мекендейтін аймағ ы мен оның мемлекеттілігіне деген жағ ымды кө зқ арас.

47. Ә лемнің этностық кө рінісі – нақ ты этностық қ ауым мү шелерінің қ оғ амдық болмыс, ө мір туралы оймен тұ рақ ты, байланысты ой мен кө зқ арастар жиынтығ ы.

48. Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қ арым-қ атынастар нә тижесі, этностық топтардың, қ ауымдардың нығ аюы.

49. Этностық мә ртебе – этносаралық қ арым-қ атынас қ ұ рылымындағ ы жеке тұ лғ аның, топтың қ ауымның орнын белгілейтін ә леуметтік мә ртебенің элементі.

50. Этностық таптауырындар – тү рлі қ ауымдар ө кілдеріне тә н моральдық ақ ыл-ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы тү рде тұ рақ ты ұ ғ ым.

51. Тұ лғ аның этностық қ ұ рылымы – адамның ішкі мазмұ нын білдіретін жә не іс-ә рекетіне, жү ріс-тұ рысына ә серін тигізетін иерархия тү рінде қ ұ рылғ ан белгілі бір ұ лт ө кілінің қ асиеттер жиынтығ ы.

52. Этностық толеранттық – жалпы толеранттық тың жеке оқ иғ асы яғ ни адамның басқ а этнос ө кілдерінің бейтаныс ө міріне, мінез-қ ұ лқ ына, салт-дә стү рлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін қ абілет.

53. Этностық бағ дарлар – тұ лғ аның ұ лт ө мірі мен ұ лтаралық қ атынастарының сол немесе басқ а қ ұ былыстарын қ абылдауғ а дайындығ ы жә не нақ ты бір жағ дайда осы қ абылдауына сә йкес ә рекет жасау.

54. Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қ арсы мү дделі топтардың қ арама-қ айшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қ аулы қ ақ тығ ыстарда жә не ашық соғ ыстарғ а дейін ә келетін ө зара наразылығ ымен сипатталады.

55. Этностық сана- сезім – нақ ты ұ лттар мен халық тардың ө кілдері ретінде адамдардың іс-ә рекеттері арқ ылы этнос ерекшелігін зерттейтін ә леуметтің психология мен этнология қ иылысында пайда болғ ан ғ ылымның дербес саласы.

56. Этностық мә дени біліктік - ө зара ә рекеттестіктің ө згешелігі мен шарттарын басқ а ұ лт ө кілдерімен араласу кезінде ө зара келісімдік жә не сенімдік атмосферасын ұ стану мақ сатында ынтымақ тастық тың барабар (адекватты) формасын табуғ а, дұ рыс ұ ғ ынуғ а кө мектесетін білім, дағ ды, тә жірибені пайдалану дә режесі.

57. Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қ алыптасуындағ ы негізгі фактор ретінде оның тарихи тә жірибесін кө рсететін тілдің ық палын қ арастыратын психология, этнология жә не лингвистика қ иылысында пайда болғ ан ғ ылыми білім саласы.

58. Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін психологияның саласы, тү рлі нақ ты этностық бірлестіктерге жататын адамдардың психологиялық ө зіндігі туралы ғ ылым.

59. Этнос – тілі бір, салыстырмалы тү рде тұ рақ ты мә дени жә не психика ерекшеліктері ортақ, сондай-ақ жалпы ө зіндік атауы бар (ө зінің бірлігі жә не ө згешелігі туралы тү сінігі бар) тарихи қ алыптасқ ан адамдардың тұ рақ ты жиынтығ ы.

60. Этноцентриз – барлық ө мірлік қ ұ былыстарды жалпы этап болып табылатын ө з этнос қ ауымының салт-дә стү рі жә не қ ұ ндылық тарымен салыстыра отырып қ абылдау жә не бағ алау қ абілеті, ө зінің ө мір сү руін басқ алардан артық кө ру.

61. Ш.Монтескье – француз ойшылы, «географиялық детерменизм» негізін қ алаушы. Ұ лттық рухты мойындайды жә не соның ішінде психологиялық ерекшелігі.

62. Г.Штейнталь – профессор, неміс философы жә не тіл саласын зерттеген ғ алым.

63. М. Лацарус – «халық тар психологиясы» теориясының негізін салушы ә йгілі болғ ан швейцар ғ алымы.

64. В. Вундт – неміс психологы, ұ лттық психология негізін Штейнталь мен Лацарусқ а қ арағ анда басқ аша тү сінді.

65. Г. Лебон – «Ұ лттық рух» концепциясы француз ә леуметтанушысы Лебон идеяларында одан ә рі жалғ асын тапты. Бастысы оның «Халық тар жә не массалар психологиясы» ең бегі, ә сіресе бірінші тарауы «Халық тар психологиясы» ү лкен қ ызығ ушылық тудырды.

66. Г. Г.Шпет –Москова университеті профессоры, Ресейде бірінші болып этнопсихологияны оқ ып бастағ ан. 1927 ж. «Этнопсихологияғ а кіріспе» шығ арды.

67. Ш. Уә лиханов – бірінші болып қ азақ жерінде этнопсихологияны зерттеумен айналысқ ан ғ алым