Kіріспе

Жоспар

Кiрiспе

1.Терінің қ ұ рылысы

2.Шаш жә не оның гигиенасы

3.Жылу реттеудегі терінің маң ызы

4.Теріде болатын аурулар

4.1 Кү біртке

4.2 Кү йік

4.3 Ycy

Қ орытынды

Ә дебиеттер тiзiмi

Kіріспе

Тері – біздің денеміздің сыртқ ы жабыны. Ол мық ты, серпімді болады. Бұ л адамның жең іл жә не еркін қ озғ алуына мү мкіндік береді. Тері адамның ішкі мү шелерін сыртқ ы соқ қ ыдан қ орғ айды жә не судың мө лшерін белгілі бір кө лемде сақ тайды. Таза жә не ауруғ а шалдық пағ ан тері организмге ә р тү рлі микробтардың енуіне жол бермейді. Тері жү йке талшық тарының ұ штарымен торланғ ан. Сондық тан біз ыстық тың, суық тың ә серін, сипау жә не ауру сезімдерін қ абылдап, ө зімізді кү юден, ү суден, жарақ аттанудан қ орғ ай аламыз. Тері организмнің ысып немесе суып кетуіне жә не дененің қ ызуын сақ тауғ а қ атысады. Организмдегі зиянды заттар, мө лшерден артық тұ здар тepi арқ ылы (термен) бө лініп отырады. Tepi газдардың алмасуына қ атысады, оттекті ciң ipiп, кө мірқ ышқ ыл газын бө леді. Tepi — сезім мү шесі.

Терінің қ ұ рылысы. Tepi ү ш қ абаттан: сыртқ ы, ішкі жене шел қ абатынан тұ рады Терінің сыртқ ы қ абаты эпителий ұ лпасынан қ ұ ралады. Ycтiң гi қ абат ө ліклеткалардан тұ рады. Олар теріні қ атты бө лшектердің, газдардың, сұ йық тық тардың ә серінен сақ тайды. Ескірген, ө лі клетка орнына жаң а клеткалар ауысып келіп отырады. Бұ л жаң а жас клеткаларда бояғ ыш заттар болады. Олар терінің тү сін жә не организмді кү н сә улесінен қ орғ айды. Адам организміндегі бояғ ыш заттар кү н сә улесінің ә серінен пайда болады.

Терінің қ ұ рылысы: 1 — жанасқ ы денешік, 2 — жү йкенің бос ұ шы, 3 — тақ ташалы денешік, 4 — Tepi тү гі, 5 — терінің ү стінгі қ абаты, эпидермис, 6 — нағ ыз тepi қ абаты, 7 — май безі, 8 — тү к ұ ясы, 9 — терідегі тамырлар, 10 — дә некер ұ лпасы, 11 — тер безі, 12 — шелдегі май ұ лпасы

Терінің iшкi қ абаты дә некер ұ лпасынан тұ рады. Ол ү стің гі қ абаттан ә лдеқ айда қ алың ырақ болады жә не тepiгe серпімділік қ асиет береді. Терінің бұ л қ абаты қ ан тамырларымен жә не жү йке талшық тарының таралғ ан ұ штарымен торланғ ан. Мұ нда май жә не тер шығ аратын бездер шаштың тү бінде болады.

Тер бездері тер бө леді. Денеден тер бө лінгенде — адам салқ ынды сезеді. Бұ л денені ысып кетуден сақ тайды. Терідегі май бездері май бө леді. Tepi майы шашты жә не терінің ү стін майлайды, теріге жұ мсақ тық жә не серпімділік қ асиет береді.

Шаш жә не тырнақ - бұ лар терінің мү йізделген қ ұ рамы. Шаш денені жауып тұ рады. Теріде шаштың тү бi болады. Оның тү біне қ ан тамырлары, жү йке талшық тарының ұ шы мен бұ лшық ет талшық тары ұ штасып жатады. Шаштың тү сі ондағ ы бояғ ыш заттарғ а байланысты. Бояғ ыш заттардың ыдырауынан шаш ағ арады.

Тырнақ саусақ басын закымданудан қ орғ айды.

Терінің астында май торлары бар. Ол — терінің ең терең жатқ ан қ абаты. Май торлары iшкi мү шелерді жауып тұ рады жә не оларды ә р тү рлі зақ ымданудан жә не организмді салқ ындаудан сақ тайды, сондай-ақ энергия қ оры болып табылады.

Шаш жә не оның гигиенасы. Адам денесінің алақ ан, саусақ, ерін жә не табаннан басқ а жерлерін тү к басып тұ рады. Денеге ү ш тү рлі тү к ө седі: ұ зын тү к — шаш басты кү ннен жә не суық тан сақ тайды, қ айратты тү к — мұ рт, сақ ал жә не танауда, кұ лақ тың сыртқ ы дыбыс ө ткізу жолында, " ал жұ мсак тү ктер дененің қ алғ ан жерлерінде ө седі. Шаштың тү бі тepi қ абатындағ ы шаш ұ ясында болады. Адамның басында шамамен 100 мың нан (сары адамда 80 мың) астам шаш тү бі кездеседі.

Шаш — нә руызды заттан, кератиннен, кү кірт жә не азоттан
кұ ралады. Шаштың тү ci оның тү біндегі бояғ ыш кератинге
байланысты. Кү ніне 100 шашқ а дейін тү сіп, оның орнына 100
шаш ө ceдi. Бастағ ы шаш 2—4 жылда, кipпiк 4—5 айда ауысып
отырады. Денсаулығ ы дұ рыс адамның шашы орта шамамен,
айына 1 см ө седі. Шаштың ө cyi, сақ талуы, оның тү cyi организмнің
кү шіне, зат алмасуғ а, жү йке жү йесі мен iшкi секреция бездерінің
қ ызметіне тікелей байланысты. Шаштың жылтырлығ ы мен
майысқ ақ тығ ы май безінен бө лінетін химиялық қ ұ рамғ а сә йкес
ө згереді..

Шаштың гигиеналық жағ дайы организмнің жалпы кү тіміне байланысты. Ол ү шін ең бек пен демалысты дұ рыс ұ йымдастырып, қ уатты тамақ танып, дене шынық тырумен шұ ғ ылданудың маң ызы ө те зор. Шашты уақ ытында май жә не шаң -тозаң нан, қ айызғ ақ тан тазартып, жуып-кү ту қ ажет. Судың сапасы да шашқ а кө п ә сер етеді. Оның кермектігінің (қ ұ рамындағ ы кальций, магний, тeмip тұ здары) адам терісіне жә не шашына қ олайсыз ә сер етуден қ ұ рғ ап, қ айызғ ақ тү седі. Кермек су шашты жің ішкертіп, ү зілгіш етеді.

Сондық тан мұ ндай суды жұ мсарту ү шін оны бip сағ ат қ айнатады немесе 5 л суғ а 2—3 шай қ асық ас содасын қ осады. Шашты орамалмен қ ұ рғ атады. Су шашты желмен кептіруге болмайды. Ұ зын шашты ұ шынан бастап, ал қ ысқ а шашты тү бінен бастап сирек тісті тарақ пен тарау керек. Шашты қ атты тартып, бұ рап ө ру оның қ анайналымын нашарлатады, тү суіне, селдіреуіне ә сер етеді. Сол сияқ ты ү немі тар жә не ауыр бас киім кию де зиян. Бас киімсіз ыстық кү ннің кө зінде жә не суық та жү руге болмайды. Шашты химиялық ә діспен бояп, бұ йралау да шаштың ө суін нашарлатады. Шашты кү тпесе — кұ рғ ап, ө ң і кетіп, қ айызғ ак басады, ал майлы шаш — ұ йыса береді.

Шашты аптасына бip рет жуып, тазартады. Адам ө зінің тepiciнe қ арай сабын мен сұ йық сабынды таң дап қ олдануы қ ажет. Ол ү шін шаштың қ андай (қ ұ рғ ақ, майлы) екенін білу керек. Шаштың ө cyi ү шін, бастың тepiciн уқ алау пайдалы. Шашты дер кезінде шаштаразғ а алдырып немесе сә нді қ иғ ызып жү ру сыпайылық тың, мә дениеттіліктің белгісі болып саналады.

Шашты жаң быр жә не қ ар суымен жууғ а болмайды, ceбeбi олардың қ ұ рамында ауаның ластануына байланысты шаң -тозаң, тү рлі қ ышқ ылдар болады.

Тырнақ ты апта сайын немесе екі аптада бip рет алып отыру керек. Мұ ны моншағ а тү скеннен соң жасағ ан қ олайлы. Ө йткені тырнақ; жұ мсарып, алуғ а ың ғ айлы болады. Тырнақ ты кeмipyгe болмайды. Мұ ндай ә дет зиянды, ө йткені тырнақ дұ рыс ө спейді жә не организмге алуан тү рлі микробтар ұ ялағ ыш болады.

Кейде тepi бетінде мең деп аталатын қ ара, қ ызыл тү йінді ө сінділер болады, сондай-ақ қ ол сыртында, бетте секпіл де кездеседі. Бұ лардың біразы тұ қ ым қ уаласа, енді бipi зат алмасудың бұ зылуынан болады. Кейбір адамдардың денесінде тү сі ө згерген тepi бө лігі — қ ал жә не бө рткен тә різді мең болады; сондай-ақ аяқ пен қ олда мү йізденген ө сінді — сү йел кездеседі.

Жылу реттеудегі терінің маң ызы. Tepi — жылу реттейтін мү ше. Адам денесінің қ ызуы бip қ алыпты, тұ рақ ты болады. Жылдың бар маусымында, адам тынық қ анда немесе жұ мыс істегенде дененің қ ызуы +37°С-тан аспайды. Адам организмінде жылу ү немі ө ндіріледі, ал оның артық мө лшері тepi арқ ылы жә не адам тыныс шығ арғ анда сыртқ ы ортағ а бө лініп отырады. Организмде жылу ө ндірілуі

мен оның бө лінуі тепе-тең дікте болады. Егер мұ ндай тепе-тең дік жойылса, онда организм ысып, жойғ ан болар еді.

Жылудың бө лінуі адамның тіршілік ету жағ дайына байланысты.

Ауаның температурасы жоғ арылағ анда — қ ан тамырларының қ абырғ асы кең ейеді, соның нә тижесінде организмнің шеткі аймақ -тарына қ анның ағ ымы кө бейеді де, ө зіндегі жылудың артық мө лшерін сыртқ а бө леді. Егер ауаның ылғ алдылығ ы жоғ арыласа, онда жылудың бө лінуне кедергі туады. Мысалы, мұ ндай жағ дай адамның ыстық, қ ұ рғ ақ климат жағ дайынан ылғ алдылығ ы жоғ ары (ө не бойы нө серлеп жаң быр жауатын тропикалык аймақ) климат жағ дайына барғ анда байқ алады. Бұ л қ анайналым, жү рек, тыныс мү шелеріне шамадан тыс ауыртпалық салады, денсаулық қ а ә сер етеді.

Суық ауа райы кү ндері қ ан тамырлары тарылып, жылуды iшкі мү шелер қ ызметіне сақ тайды. Тер ө те аз мө лшерде ғ ана бө лінеді.

Егер ыстық кү ндері дене ең бегімен шұ ғ ылданса, онда тер кө п бө лінеді. Дененің ү стінен су буланғ анда оғ ан организмнің артық жылуы жұ мсалады да, температурасы тұ рақ ты дең гейде сақ талады. Ө те ыстық климат жағ дайында бip тә улікте организмнен 12 литрге дейін тер бө лінуі мү мкін. Кө п терлегенде жү рек жә не қ ан тамырларына кү ш тү седі. Сонымен бipгe тердің қ ұ рамымен организмдегі маң ызды тұ здар кеп бө лініп, оның қ ызметіне тepic ә серін тигізуі мү мкін.

Теріде болатын аурулар. Кү біртке — саусақ тағ ы тырнақ кө бесінің ipің дeп қ абынуы. Бұ л кө бінесе жарақ аттан болады. Жұ мыс ү стінде жараланғ ан саусақ қ а (тырнақ кө бінесе) микроб тү сіп, оны ірің детеді, iрiң солқ ылдатып, қ атты ауырады. Кү бірткіге тepi немесе ұ лпалар, тіпті сү йек пен буын да шалдығ ады. Адам тырнақ алғ анда етін жарақ аттап алуы мү мкін. Оғ ан микроб енсе, асқ ынады да, қ ызарып, ірің дей бастайды. 2—3 кү н ішінде саусақ қ атты iceді, адамның қ ызуы кө теріліп, тоң ып, қ алтырайды, басы ауырады. Саусақ ipің асқ ынғ анда — тамыр қ уалайды, қ олтық бeзi шошиды. Ал микроб қ анғ а ө тіп, организмге жайылса, адам ө мipiнe қ ayiпті ауру басталады. Сондық тан жұ мыс істегенде, қ ауіпсіздік ережелерін сақ тап, колдың терісі сыдырылғ анда, пышақ кескенде, дереу, йод, бриллиант кө гін жағ ып, таза дә кемен байлап қ ойғ ан жө н. Кү біртке шық қ анда, кү н сайын саусақ ты 10—15 минут жылы суғ а малып, дә рі жағ ып, жылы орап таң ып, дә рігерге кө ріну кepeк.

Кү йік ыстық тан, қ айнағ ан су мен қ ызғ ан темірден, оттан жене химиялық заттардан (қ ышқ ыл, ciлтi, улы заттар жене т.б.) болады. Tepi қ ызарып кү йеді, қ ол тигізбей ауырады, қ ызарғ ан тepi кү лдіреп, ішіне су толады;. Ашып ауырады. Содан кейін терінің кейбір жері сыдырылады, сө йтіп, кү йген жер жансызданып, қ араяды.

Алғ ашқ ы жә рдем: химиялық заттар кү йдірсе, кү йген жерді салқ ын сумен жуу керек. Егер денені қ ышқ ыл кү йдірсе, ас содасы ерітндісімен, ал сілтi кү йдірсе, онда сірке қ ышқ ылының рітіндісімен жуады.

Содан кейін зардап шеккен адамды ауруханағ а жеткізеді.

Ycy — терінің аяздан, ү скipiк суық желден ү ciккe шалдығ уы. Ycy де кү йік тә різді сыртқ ы ә серден болады. Негізінен, ү сікке адам денесінің ашык жерлері шалдығ ады. Кө біне адамның беті ү сиді. Кейде киім жұ қ а немесе аяқ киім тар болса, онда аяқ -қ олың басы (саусақ тар) ү сиді. Суық қ а тоң ғ ан жер алдымен қ ызарады. Одан кейін бозарып, домбығ ады. Бipтіндеп жаны кете бастайды да, соң ынан қ араяды. Қ атты кү йген жә не ү ciгeн тepiні емдеу ө те қ иын.

Tepiнің ә р тү рлі жағ дайлардың ә серінен пайда бо-латын толып жатқ ан аурулары бар. Tepi ауруларын зерттейтін ғ ылым дерма­тология (грекше dermatos — Tepi жә не logos — сө з, ілім), ал емші дә рігер дерматолог деп аталады.

Терінің ә р қ абатында орналасқ ан рецепторлар суық ты, ыстық ты, қ ысымды, т.б. сезеді. Жанасқ ы денешік қ олдың саусақ тарында, алақ анда, табанда, ерінде, тілде бо­лады. Оның iшкi қ ұ рылымы ө те кү рделі. Тақ ташалы денешік дененің терісінің терең інде орналасқ ан. Негізінен сің ірде, шажырқ айда (брыжейка) болады. Ол дірілдеуді, тең селуді жә не қ ысымды сезетін рецептор. Жү йкенің бос жатқ ан тармақ тарының ұ щы да ө те сезімтал. Негізінен сипап сезуді, жылуды, суық ты жә не ауырсынуды сезетін тө рт рецептор терінің рецепторлары болып саналады. Tepiгe ә р тү рлі қ оздырғ ыш ә серлер тигенде, олар қ озуғ а тусіп, қ орғ аныш қ ызметін атқ арады.