Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілі және таратылатын материал, қолданылатын әдебиеттер тізімі).

Лекция 1 тақ ырыбы Кіріспе

Мақ саты:: Ө ндірістік технология туралы ұ ғ ым қ алыптастыру

1. Жаң а технологиялық ө ндірістердің дамуы

2. Қ алдық сыз технологиялардың ө ндірілуінің тиімділігі

Лекцияның қ ысқ аша мазмұ ны:

Қ азіргі кезде ә лемде жә не отандық экономикада терең ә леуметтік-экономикалық ө згерістер орын алуда. Аталғ ан ө згерістер экономикалық парадигманың ө згеруіне қ ажетті тарихи алғ ышарттарды қ алыптастырды. Ұ зақ уақ ыт бойы қ оғ амдық ә л-ауқ ат кө здеріең алдымен материалды-техникалық базаның қ алыптасуы тұ рғ ысында қ арастыылады, ал елдің даму дең гейі материалды ө ндіріс кө лемін арттыру қ арқ ындарымен анық талады.

Экономикалық ғ ылымдар жә не экономикалық тә жірибесі кө рсеткендей инновациялық дамуда жаң а технологиялар экономиканы тиімді модернизациялауды қ амтамасыз етеді. Бұ л ә сіресе Қ Р ү шін ө те маң ызды, ө йткені 1990 жылдан бастап елімізде технологиялық дағ дарыс қ алыптасты. Ө ндірістің техникалық дең гейі қ ұ лдырады, ғ ылыми ө німдекрдің шығ уы азайды, ғ ылыми-техникалық потенциалымыз қ ысқ арып кетті, сондай-ақ бұ рынғ ы экономикалық жү йе тү гелімен жойылды, еліміз ө зінің ішкі сұ ранысын қ амтамасыз ете алмай қ алды. Осының салдарынан ЖІӨ кө лемі де 1990 жылмен салыстырғ анда 1995 жылы 40%-ғ а дейін азайды.

Егер, ө ткен шақ қ а кө з салатын болсақ, Кең естік Одақ кезең інде материалдық -техникалық қ амсыздандыру, соғ ыстан кейінгі жылдар қ арқ ынмен дамып, жү йелі іске аса бастады. Айталық машина қ ұ рылысындағ ы ө ндірістік процестерді автоматтандыру дең гейінің елеулі артуы 40-50-ші жылдар сандық бағ дарламалық басқ ару (СББ) жү йелерінің пайда болуымен жә не олармен металл кесуші станоктарғ а орнатумен байланысты.

70-80-ші жылдары СББ бар станоктардың негізінде автоматтандырылғ ан бағ дарламалау жү йелері орнатылғ ан икемді ө ндірістік жү йелер (ИӨ Ж) тү рінде алғ ашқ ы салыстырмалы кішігірім ө ндірістер қ ұ рыла бастады.

Қ азақ станның станок-қ ұ ралдық ө неркә сібі негізгі қ ор қ ұ райтын сала ретінде ө неркә сіптің ғ ылыми-техникалық прогресі мен ө німнің бә секе қ абілеттілігіне жетудің негізі болып табылады. Станок жасау дамуының дең гейінен мемлекеттің технологиялық жә не де ақ ырында экономикалық қ ауіпсіздік дә режесі тә уелді. Осы саланың даму бағ ыттары оның ө німдерін металл ө ң деуде жә не мә шіне қ ұ рылысында¹, ө нім ішкі жә не шетел нарық тарында бә секе қ абілеттілігін арттыруда болашақ технологияларын ендіру ү шін тиімді пайдалану шарттарынан анық талады.

Станок жасау саласының қ ор қ ұ раушы рө лі ө нім шығ ару кө лемінің ЖІӨ артуы мен ө неркә сіптік ө ндіріспен салыстырғ анда ө суінің жоғ ары қ арқ ындарын анық тайды, оның сапасына жоғ ары талаптар қ ояды.

Экономиканың ә лемдік дамуы келешекте мә шіне қ ұ рылысының келесідей салалары приоритетті дамиды: ғ арыштық жә не авиациялық техника, автомобиль қ ұ рылысы, тұ рмыстық жә не шаруашылық техникасын ө ндіру, энергетикалық мә шіне қ ұ рылысы жә не т.б. Бұ л ө нім тү рлеріне қ ойылатын негізгі талаптар: жоғ ары сенімділік, сапа мен дизайн, сонымен қ атар бө лшектерін жасау тиянақ тылығ ы, тө мен материал, энерго, ең бек шығ ындары, жасап шығ арудың салыстырмалы қ ысқ а циклі, қ олайлы, экономикалық негізделген бағ а.

Осығ ан сә йкес приоритетті салаларда ө ндірілетін техниканың жоғ ары дең гейін қ амтамасыз етуге тиіс станок жасау ө неркә сібінің ө німдеріне қ ойылатын талаптар: тапсырыс берушіге жабдық тарды жеткізуде ө ндіріс проблемаларны кешенді шешу (алдың ғ ы қ атарлы техника немесе «ноу-хау», жиынтық жеткізу, ақ паратты қ амсыздандыру), оптималды ө німділік, ө ң делетін бө лшекті жасаудың ү здіксіздігі, сенімділік, жоғ ары тиянақ тылық, ұ зақ мерзімді, минималды қ олданушылық шығ ындар, тө мен материалды жә не ең бек шығ ындары, бә секеге қ абілетті бағ а, сервистік қ ызмет етудің жө нге салынуы.

Дү ние жү зіндегі мә шіне қ ұ рылысының дамуын зерттеу металл ө ң деу технологияларында ү лкен ө згерістер кү тілуде, алдымызда станоктардың дамуының «ү шінші толқ ыны» келе жатыр. Қ азіргі кезең де технологиялардың дамуына тә н тенденциясы технологиялық жү йелердің қ айта қ ұ рылуы мен интеграциясы болып табылады. Олар ө з кезегімен ә р салада тым кү рделі, кең жә не тым мамандырылғ ан. Ә рқ ашанда адам қ уатты технологияны басқ ара алмау жағ дайының тә уекелі бар.

Осығ ан сү йеніп техникалық дамудың келесідей бағ ыттары болжамданады:

1) ақ параттық -коммуникациялық технологияларды пайдаланумен жә не автоматтандырылғ ан жабдық тардың (ө ң деу орталық тарының, икемді ө ндірістік модульдердің, икемді ө ндірістік жү йелердің жә не т.б.) негізінде қ ұ рылғ ан ө ндірістерді қ олдануды кең ейту;

2) ірі ө ндірістік сипаты бар салалар ү шін шығ ындарды тө мендетіп, ө ндірісті елеулі арттыруда ө ң деу талаптарына бейімделудің ө ң деуші орталық тар қ ұ рылады. Мұ ндай салаларда арнайы жабдық тарды қ олданудың елеулі дә режесі тоқ татылады;

3) ө ң деуші мә шінелердің қ ұ рылымындағ ы тиімді ө згерістер орын ауыстыруда, осі бойынша ү деуіде, шпиндель айналымының жиілігінде, шапшаң дату мен тежеу уақ ытынан, қ ұ рал мен ө ң делетің бө лшектің орын ауыстыру тездігінде байқ алуғ а тиіс. Станоктардың тез жұ мыс істеуніе сызық тық жетектерді, жаң а материалдарды, сызық тық подшипниктерді, лазерлік жү йелерді, жылдамдық аутқ уын жө ндеу ү шін байланыс датчиктерін қ олданудың арқ асында қ ол жеткізуге болады;

4) келешектің станоктары ө ндірістьің қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, ресурстарды екінші реттік қ айта ө ң деу сияқ тыжаң а талаптарына сай болады. Қ ұ ралдарды матеиралдародың жаң а тү рлерінен (синтетикалық алмаздар, керамиканың жаң а тү рлерін, қ ұ рамында кобальты бар болат) ө ндіу дамиды. Бө лшектреді жасаукдың дә стү рлі емес технологоиялары (мысалы, арқ ылы жасау) дамы маң ызды болады;

5) келешектің ғ станоктарына ашық конфигурациялы сандық басқ ару жү йелері, опеациялық жү йелер мен графикалық интерфейсті ү ш ө лшемді бавғ дарламаларды қ олдану анық таушы ә сер етеді. Басқ ару жү йелері ө ндіріс жағ дайнына бейімделдуді жә нек жоғ арғ ы тиянақ тылық ты қ амтамасыз етуде аппараты бө ліктің жә не математикалық қ амсыздандырудың жоғ ары икемділігіне ие болады;

6) болашақ тағ ы кү рделі жабдық тарджа жұ мыс істеу ү шін жоғ ары мамандалғ ан қ ызметкерлер керек, ал ол арнайы шаралар кешенін қ ажет етеді.

Ә лемдік тә жірибе бойынша ө зіндік станок қ ұ рылыс дамуы мемлекеттің маң ызды приоитетінің бірі. Қ азіргі даму кезең інде негізгі мақ саттарының бірі жоғ ары технологияларының жетістіктерін қ олдану, кү рделі ғ ылыми ө німдеерді қ ұ ру болып табылады. Икемді ө ндірістік жү йеленржді ө ндіруме байцланысты маң ызды ұ йымдастырушылық техникалық шешімдер 2000 жылдың ғ басынан сынақ ты компьютерлі интеграцияланғ ан ө ндірістерді (КИӨ) кө зделді. Олар бұ йымның ө мір сү ру циклінің: маркетинг, бұ йымды қ ұ ру, технологиялық процестерді қ ұ ру, материалды қ памсыздандырылуы мен ө ндірісін дайындау, ө німді жасап шығ ару, ноны ө ткізу, икемді ө ндірістік жү йелерді іске кірісітіру процесінде қ ыщзмет ету мен пайдаланудан шық қ аннан кейін жоюдың барлық мә селелерін шешекді. Бізлдің ойымызша КИӨ қ ұ румен кешіктіру Қ азақ станның технологиялық жә не тұ тастай экономикалық қ ауіпсізілдігіне ұ қ атер тудырады.

Компьютерлді интеграцияланғ ан ө ндірістер бпарлық КИӨ -ге ортақ ү ш ерекшеклің ктерімен сипатталады. Біріншіден, бұ л икемдің лік. Яғ ни, жабдық тардың минималды ттоқ тап тұ руымен, ө німнің тұ рақ иты сапасы мен оның нарық жағ дайында бә секеге қ абілеиттілігін қ амтамасыз ете отырып бұ йымның бір тү рінен екіншішісін ө ндіруге кө шудің мү мкіндігі. Екә інші ерекшелік – ақ параиттық технологиялар негізінде интеллекуалды есептерді шешетін, функционалдаудың оптималы режимін таң дайтын, кемшіліктерді тауып, оларды жоятын жә не т.б. мү мкң ндң ктерң бар «ойлайтын» мә шінелердің жаң а класы. Ү шіншісі — ө ндірісті, мркетингті жә не ндірісті дайындауды (конструкторлық жә не технологиялық) ұ йымдпастыратын кү рделі интеллектуалды процестерді автоматтандырылығ ан тү рде жү ргізу.

Ғ ылыми жә не техникалық тұ рғ ыдан кү рделі ө німдерді шығ аратын жоғ арғ ы дең гейлі иекмділігі мен автоматтандыроылуы бар КИӨ мә шіне қ ұ рылысында автоматтандырылғ ан зауыт (АЗ) атауына ие болды.

Мә шіне қ ұ рылысы саласы АЗ-да қ ажеттігін анық тайтын басты факторлар:

ө німнің ә р тү ріне тұ тынушылардың тілектерінің дербесмтігінің артуы. Оларды уақ ытында қ анағ аттандыру тек ө ндіріс жоғ ары икемді болғ анда мү мкін, ал оғ ан тек бұ ймының ө мір сү ру циклін басқ арудың барлық функцияларын автоматтандыру арқ ылы қ ол жектізуге бюолады.

сапағ а талаптардың қ атаң болуы (ө німді сертификаттау тә жірибесінің кең еюі жә не сапаның халық аралық стандарттарын ендіру). Бұ л сауалдарды қ анағ аттандыру тек ө ндірістің барлық фазаларында технологиялық процесті автоматтандырылғ ан бақ ылауы бар бағ дарламалық басқ ару жабдық тарын пайдалану кө мегімен мү мкін;

технологиялық процестің автоматтандырылуы тек жоғ ары дең гейде болғ анда ғ ылыми ө німге деген қ ажеттіліктің ө суі.

Автоматтандырылғ ан зауыттың ө ндірістік жабдық тары ә р тү рлі технологиялық қ ызметтері бар икемді ө ндірістік жү йелер болып табылады. Осы жабдық тардың барлығ ы материалды жә не ақ параттық ағ ымдармен бітұ тас ө ндірістік-ақ параттық АЗ кешеніне байланысқ ан.

Ө ндірісті басқ арудың автоматтандырылу жә не ақ параттандырудең гейінің жоғ ары болуы АЗ қ ызмет ететін адамдарғ а да – операторларғ а, инженерлерге, бухгалтерлерге, ғ ылыми жұ мысшыларғ а жә не т.б. талаптарды ө згертеді. Автоматтандырылмағ ан ө ндіріске қ арағ анда аз физикалық кү ш жұ мсаумен мұ нда шешім қ абылдау жауапкершілігі мен қ ажеттілігіне байланысты психологиялық ауыртпалық туындайды.

КИӨ -тің артық шылық тары оларды ә р тү рлі бұ йымдарда жасау ү шін: мә шіне қ ұ рылысы мен ө неркә сіптік роботтарды жасау жә не жең іл ө неркә сіпте қ олданудың кең аясын алдын-ала анық тады. Экономиканың кө птеген салаларында КИӨ қ ұ рудың халық аралақ тә жірибесі ә дістемелік бағ ыттары бойынша, ақ параттық ағ ымдарда қ ұ ру қ ағ идалары мен материалды ағ ымдарды ұ йымдастыру бойынша бұ л ө ндірістердің кө п ұ қ састық тары бар.

Кең технологиялық номенклатуралық станоктарды жасап шығ аратын ә лемдік алдың ғ ы ұ атарлы фирмалардың тә жірибесіне сү йеніп, Қ азақ стан ө неркә сібіндегі актуалдық мә селелерді шешуде қ азіргі автоматтандырылғ ан зауыттарды тә жірибелі тү рде қ олдану жө н.

Оларды Қ зазақ станда қ ұ рудың мақ саттары:

1) Осындай жү йелерді қ ұ рудың тә жірибесін алу, қ азақ стандық мә шіне қ ұ рылысы саласының техникалық дең гейін елеуле тү рде арттыру ү шін ғ ылыми-техникалық базасын қ ұ ру.

2) Мә шіне қ ұ рылысында да, ө неркә сіптің басқ а салаларында да пайдалануғ а жарамды жаң а бә секеге қ абілетті бұ йымдарды, материалдарды, технологияларды, жабдық тарды, бағ дарламалық -математикалық қ амсыздандыруды, ұ йымдастырушылық -техникалық қ ұ рылымдарды, білім базаларын қ ұ ру.

3) Ең бектің қ оғ амдануы. Жаң а дә уірді СББ бар компьютерлер мен технологиялық жабдық тарды қ олдануғ а негізделген автоматтандырылғ ан зауыттарда қ оғ амдалғ ан процестерді пайдалану. Мұ ндай СББ кең ейтілген функционалдық мү мкіндіктері бар жә не акү рделі профессионалды білімдерді талап етеді жә не ө з кезегімен бұ л жұ мыстарғ а жастарды тартады.

Автоматтандырылығ ан зауытты қ ұ ру елеулі дә режеде нақ тылы шарттардан тә уелді. Ал бұ л шарттар зауыт ө німіне қ ойылдатын талаптармен, ө ндіріс кө лемімен, басқ а ө ндірістер мен жабдық таушылармен кооперация дең гейімен, зауыттың қ адлалық немесе басқ а территорияда орналасуымен жә не т.б. факторлармен анық талады.

АЗ ұ йымдасу қ ұ рылымының негізінде келесідей қ ағ идалар жатыр:

1) ө ндірістің толық жете мамандануы жә не кең кооперация;

2) технологиялардың операциялардың интеграциясы мен ө ң деу жә не жинаудың жиынтық технологиясын қ олдану;

3) басқ арудың орталық тандырылмауы мен ақ паратпен қ амтамасыз етілуі;

4) ө ндіріс объектілерін рационалдау.

Сонымен қ атар, АЗ қ ұ рудың жаң а қ ағ идаларына ұ йымдастыру мен басқ арудың біртү тас функцияғ а бірігуі тә н. Жалпы тү рде автоматтандырылғ ан зауыт бұ л жабдық таушы бұ йымдар, буындар мен агрегаттарды ө ндірісі бар кооперациялық жә не ақ параттық байланыстар желісімен қ осылғ ан автономды басқ арылатын икемді компьютерлі-интеграцияланғ ан кә сіпорын.

Ә рине, КИӨ пайдаланудан белгілі бір тиімділік болады:

Экономикалық эффект. АЗ қ ұ ру туралы шешім қ абылдау, ең алдымен, стратегиялық тиімділіктермен байланысты, бірақ бірқ атар жағ дайларда оларды сә йкесінше есептермен дә лелдеуге қ иын. Ә ртү рлі кә сіпорындардың, ә сіресе АЗ-ң инновациялық тү рінің қ ызметінде инновациялық тү рінің қ ызметінде инвестициялық технологиялардың маң ызы зор. Бұ л жаң а қ орларды игеру процесінде негізгі қ орлардың шығ у мен сериялық бұ йымдардың ө ркендеп жаң аруымен байланысты. Кә сіпорындардың инновациялық қ ызметінде инвестициялық технологиялардың маң ызы зор. Бұ л жаң а қ орларды игеру процесінде негізгі қ орлардың шығ ып кетуі мен сериялық бұ йымдардың ө ркендеп жаң аруымен байланысты. Кә сіпорындардың инновациялық қ ызметі нарық тық экономика жағ дайында ерекше мә нге ие болды. Ө йткені бә секелестердің ә рекеттері тауарлардың сапасын арттыруғ а, олардың ассортиментін кең ейтуге, ө зіндік қ ұ нын тө мендетуге мә жбү р етеді.Бұ л шаралар міндетті тү рде шығ ындарды қ ажет етеді, ал олардың ө з кезегімен орны басылуы тиіс. Осығ ан байланысты ә рбір капитал салымы экономикалық негізделген болуы тиіс, яғ ни инвестор салынғ ан қ аражаттар қ айтарылады деп сенуі қ ажет. Бірақ АЗ жағ дайында инновациялық қ ызметтің табысы тек пайда, рентабельдік қ айтарымдылық сияқ ты экономикалық критерийлердің кө мегімен бағ алана алмайды. АЗ ү шін тиімділікті бағ алаудың мұ ндай бағ ыты шектелген болып табылады. Себебі таза экономикалық тиімділікпен қ атар басқ а да эффекттер де (саяси, ә леуметтік, экологиялық жә не т.б.) болады.

Бү кіл ө ндірістік процеске қ атысты инновацияларды табыс ө суінің немесе шығ ындар тө мендетуінің кө рсеткіштері бойынша бір сә тте ө лшеу қ иынғ а тү седі. Ө ндірістік процестің рационалдауы жарамсыздық кө лемін тө мендетуде, ө ндірістік процестің уақ ытының қ ысқ аруында, ө нім сапасының артуында, ө ндірістің икемділігі мен тұ рақ тылығ ының ө суінде, сонымен қ атар қ оршағ ан ортағ а зиян ә серінің тө мендеуінде айқ ындалады.

Жоғ ары технология объектісін – АЗ қ ұ ру – елеулі ивестияларды қ ажет етеді. Ал, оларда, ө з кезегімен, ө ндірісті қ ұ ру кезең інде жә не қ айта қ ұ рылымында белгілі бір шешімдермен байланысты экономикалық тә уекел болады. Осы себептен Қ азақ станда АЗ қ ұ руда тә уекелді қ ысқ арту мақ сатымен мемлекеттік қ олдау қ ажет.

Ә леуметтік эффект. АЗ ендіруде негізгі ө герістер «адам-мә шіне» жү йесінде ө теді: адам ой генерациясы, варианттарды бағ алау, шешімдерді бағ алау, техникалық қ ызмет кө рсету функцияларын атқ аруды жалғ астырады, ал варианттардың айқ ындалуы аналитикалық дайындалуы, оптимизация мен шешімдерді жү зеге асыруғ а командалар беру ЭЕМ-ге жіберіледі. Ө ндірілген ө німде тек сандық жә не сапалық ө згерістер болып қ оймай, адам ең бегінің мазмұ нының ө зі ө згереді. Ал бұ дан кейін жеке тұ лғ аның да, бү кіл қ оғ амның да ө мірінде ө згерістер болады.

Ең алдымен бұ л – маманның квалификациясының ө згеруі, оның жауапкершілігінің артуы, себебі жұ мысшының ең бегі инженер ең бегіне тең еледі. Ғ ылыми жабдық тарда қ ызмет етуде инженер-наладчик мамандығ ы ендіріледі. Кү рделі жабдық тардың (ИӨ К жә не т.б.) наладчигі қ ызмет етуші жабдық қ тарда бұ йымдарды ө ң деу ү шін басқ ару бағ дарламаларын ө здері қ ұ рады, ол тек бір мә шінені ғ ана емес, мә шінелер жү йесін басқ аруы тиіс.

АЗ тү рлі ө ндірістерге ө тудің маң ызды ә леуметтік жетістік – қ ызметкерлердің жұ мыс уақ ытын қ ысқ артып, бос уақ ытын арттыру. Бұ л келешекте жұ мыс кү шін қ ысқ арту, квалификацияны тұ рақ ты тү рде жоғ арылатып тұ ру, тө лемді демалыстардың ұ зақ тығ ын арттыру ү шін мү мкіндік береді.

КИӨ ө ндірістік қ ызметте физикалық жә не ой ең бектерінің ү йлесуін қ амтамасыз етеді. КИӨ қ ұ ру, ақ параттық жә не жаң а ө ндірістік технологияларды, сонымен қ атар ең бекті ұ йымдастырудың жаң а нысандарын ендіру тек ө ндіріс ө німділігі мен тиімділігінің артуына ғ ана алып келмей, адамның ең бегінің шығ армашылық бастау рө лінің ө суіне кө мектеседі.

Бірақ, КИӨ кезең інің басталуы адамдарғ а тек тиімділікті ә кеп қ ана қ оймай, бірқ атар ә леуметтік проблемаларды туғ ызады:

1) АЗ ө мір циклінің барлық элементтері бойы автоматизация дең гейінің артуы қ ызмет етуші жұ мысшылардың квалификациясына жаң а талаптар қ ояды. АЗ қ ұ руда кадрларды дайындауғ а шығ ындар зауттың жалпы қ ұ нынан 10 %-ын қ ұ райды, жоғ ары білімі бар жұ мысшылар ү лесі 50 %-ғ а дейін жетеді.

2) АЗ дамуы зауыт мамандарын даярлауғ а жә не қ айта даярлау ү шін ө зіндік зерттеуші жә не оқ ытушы кадрларды қ ұ руды талап етеді. АЗ жағ дайында мамандық тары ү йлестіруге жә не квалификациясын қ айта-қ айта жоғ арылатуғ а тура келеді.

3) Квалификация ең бекті бағ алаудың жалғ ыз критерийі болмайды, ө йткені ең бек коллективті болады. Ең бекті бағ алаудың жаң а критериийлері пайда болады, мысалы, мамандық тарды ү йлестіруге, ең бектің коллективтілігінің қ абіелеттілігіне байланысты. Онда ә р қ ызметкер бпасқ аның орнын алмастыра алады. Осы критерийлерді қ анағ аттадыратын ең бек қ ызметкерлердің квалификациясына қ ойылатын талаптарды анық тайды.

4) АЗ профессионалды-квалификациялық қ ұ рылымды қ айта қ ұ ру процесі кү рделі қ ұ былыс. Оның ө зіндік шектері мен тенденциялары бар: кейбір жағ дайларда ең бектің интеллекуалдылығ ы жү зеге асырылады, басқ аларында керісінше, физикалық функциялардың рө лі артады.

5) Персоналды қ айта оқ ытудың, оны ө ндірістік жағ дайларғ а бейімдету проблемаларынан басқ а, АЗ жұ мысының маң ызды аспектісі бар: компьютерлендірумен байланыстыжаң а ө ндірістік операциялардың пайда болуы. Олар жұ мысшы ә рекеттерінен қ атаң тиянақ тылық ты қ ажет етеді. Физикалық ең бекпен байланысты зорлануы сезім органдарына, жү йке жү йесіне ық пал етумен алмасады. Нә тижесінде АЗ қ ызметкерлерінің ең бек жағ дайлары нашарланып, ө ндірістік травматизмнің жаң а нысандарының алғ ышарттары пайда болады. Адамның ө ндірістік ортадағ ы ө згерістерге бейімделу проблемасын барынша кемітуге тырысып, мамандар эргогмика қ ұ ралдарына сү йенеді, «адам-мә шіне» жү йесінде адамның ө зінде туындайтын шектемелерді есептеудің тә сілдерін іздейді.

6) КИӨ дамуы ө зінен-ө зі ең бек нарығ ындағ ы жағ дайдың тұ рақ тандыруына алып келмейді. Бү гінгі автоматизация дең гейі ү шін ә леуметтік мә селе – жұ мыссыздық тың бірнеше мамандық тар бойынша ең бек кү шіне қ анағ аттандырылмағ ан сұ раныспен қ атар тұ руы. АЗ қ ызметкекрлеріне қ ойылатын талаптардың бірі ЭЕМ саласында білімдермен қ атар, ө ндірістік процесте ү немі болып жататын ө згерістерге бейімделу қ абілеттілігі.

АЗ қ ұ руда автоматтандырылғ ан мә шіне жү йесінде адам ең бегінің қ оғ амдану мә селесі тә жірибелік сипатқ а ие болуда. Ә сіресе, адамның анатомиялық, физикалық, экологиялық жә не психологиялық мінездемесіне ерекше кө ң іл бө лінеді. Компьютерлендіру нә тижесінде жұ мыс орындарында ақ параттың кө лемі кең ейтіледі, ал бұ л технологиялық жә не ұ йымдастырушылық процестерді жә не т.б. басқ аруда белсенді басқ аруғ а мү мкіндік береді.

Тә жірибенің кө рсетуі бойынша, технологиялық, экологиялық ұ йымдастырушылық жә не адамның ө зара ә рекеттесуінің нә тижесінде ғ ана жаң а технологияларды ендіру табысты деп есептеледі. Ең бектің қ оғ амдану тек жағ ымсыз жағ дайларды жою, стресс болуын тө мендету ғ ана емес, сонымен қ атар жұ мыстың жетілдіруін, ә р қ айсысының ең бегін жеке ұ йымдастыруды, яғ ни ең бек бақ ыт ә келетіндей етіп жағ дай жасауды кө здейді.

Ең бектің қ оғ амдануы – АЗ қ ұ ру жолында шешілуге тиісті негізгі мә селелердің бірі. Қ азіргі ө ндірісте адамғ а жағ ымсыз ә сер ететін кө здер – психологиялық жә не ой ауыртпалығ ы: шу, бірқ алыптылық, операцияларды тез орындау, ақ параттың ү лкен кө лемдерін аналитикалық ө ң деу, тү нгі сменадағ ы жұ мыс жә не т.б. Сонымен қ атар жаң а факторлардың пайда болуы – адамның басқ а жұ мысшылардан ә леуметтік бө лінуі. Бұ л кезде оператор техникамен бірге қ алады да, ол ө зінің бірге істейтін қ ызметкерлерімен араласа алмайды. Сонымен қ атар, техникалық кемшіліктер де болуы мү мкін, мысалы видеотерминал қ ұ рылысы адамның визуальды тітіркенуін туғ ызады да, жұ мыстың тиімділігін жә не тиянақ тылығ ын жоғ алтуғ а алып келеді.

Жоғ арыда айтылғ андай, ең бектің қ оғ амдануы санитарлық -гигиеналық жағ дайлары да, қ ауіпсіздіктің дамығ ан техникасын ендіруді де қ амтиды. Ол ү шін мә ліметтер банкісін ұ йымдастыруғ а жә не ең бекпен денсаулық қ а жасалатын жағ дайлардың, ең бек тартымдылығ ы арасында тә уелділіктерді бекітуге, профессионалды аурулар, олардың техникалдық шешімдер мен ұ йымдастырушылық шараларғ а ә сері саласында негізделген зерттеулер жү ргізуге назар аудару қ ажет.

Экологиялық эффект. АЗ маң ызды проблемалардың бірі қ оршағ ан орта мен ө ндірісте қ ызмет ететін адамдардың денсаулығ ын қ орғ ау болып табылады. Соң ғ ы жылдары экология мә селелері бойынша қ атты кө ң іл аударуы ө неркә сібі дамығ ан елдерде заң шығ аруда байқ алады. ЕО елдерінде жә не АҚ Ш-та адам денсаулығ ына технологиялық жабыдқ тарды қ олдануда қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан кө птген нормативтік актілер қ абылдағ ан.

АЗ қ ұ руда ауа бассейнін қ орғ ауғ а ү лкен кө ң іл бө лінеді. АЗ қ ыметіне байланысты атмосфераны ластаудың кө здері технологиялық жабдық тардың жұ мыс істеуінде шығ атын зиянды заттар: тү рпілі жә не металды шаң, еріткіштер булары, бояулар аэрозольдер, майлы-суытқ ыш сұ йық тық (МСС) булары болып табылады. Осы себептен де АЗ жобасын қ ұ руда зауытты қ оршайтын территорияны ағ аштардың «қ орғ аушы» тү рлерімен кө ріктендіруге кө зделеді. Сонымен қ атар зауытта қ оршағ ан табиғ и жә не ә леуметтік ортағ а айқ ын қ ауіпті технологияларды қ олданбайды. Ал егер мұ ндай процестер қ ажет болса, онда қ осымша экологиялық қ орғ анысты қ амтамасыз етеді.

Ө ндірістік мекемелерде максималды экологиялық тиімділікті қ амтмасыз ету ү шін отандық АЗ жобаларда келесідефй қ ағ идалар болды:

1) материалдардың қ алдық тарын минималдауды қ амтамасыз ететін технологияларды қ олдану, қ алғ ан қ алдық тарды қ айта ө ң деу;

2) технологиялық жабдық тарды істейтін жұ мысшыларды ММС кесуден, булар мен аэрозольдерден кабинеттерді қ орғ ау;

3) технологиялық материалдардың (су жә не т.б.) шығ ындарын қ ысқ арту;

4) ө німді бояуда ауа мен қ ызметкерлерді қ орғ ау шаралары.

Қ орытындылай келе, Қ азақ станның АЗ пен ИӨ Ж қ ұ ру бойынша тә жірибесі қ ызығ ушылық тудырады. Егер оғ ан қ азір назар аудармаса, осы саланың орны толытырылмай, мемлекеттің болашағ ы тек импортқ а тә уелді болады.

Қ азір Қ азақ стан стратегиялық таң дау алдында тұ р. Бұ л таң дау оның онжылдық тарағ тағ дырын шешеді. Мұ ндай таң даудың қ ажеттігі ішкі жә не сыртқ ы факторлармен шартталғ ан. Бү гінгі таң да экономика қ айта қ алпына келу фазасына келді. Бірақ жоғ ары макроэкономикалық берген даму импульстері салыстырмалы айтқ анда таусылды. Экономикалық ө судің ішкі кө здерін іздеу қ ажет. Олардың арасынан бә секеге қ абілеттілікті арттыру, отандық ө нім ө ндірісін жә не ішкі жә не сыртқ ы нарық тарда сатуды кең ейту. Ал бұ л технологиялық ө згерістерсіз мү мкін емес. Ал бқ ұ л қ азір кү рделеніп келе жатқ ан мә селелерді шешудің амалы. Егер Қ азақ стан бұ л процеске қ осылудан бас тартса, ол ә лемдік ғ ылыми-техникалық прогрестен артта қ алып, қ уатты жоғ ары технологиялы шетелдік трансұ лттық компаниялар ү шін табиғ и шикізат пен ө ткізу нарығ ының кө зі ретінде бақ ылауынан тә уелді болуы ық тимал.