Зейнетақының жалпы экономикалық мәні мен түсінігі

I Зейнетақ ы жү йесінің жалпы сипаттамасы

«Зейнетақ ы» сө зінің орысша баламасы «пенсия» сө зі тө лем деген мағ ынаны білдіреді. С.И.Ожеговтың орыс тілінің тү сіндірме сө здігінде «зейнетақ ы» сө зіне мынадай анық тама берілген: «ең бек сің ірген жылдары ү шін, мү гедектігіне, ең бекке жарамсыздығ ына жә не т.б. байланысты ақ шалай ақ ысыздандыру».

Кең естік кезең нің заң ә дебиетінде «зейнетақ ы» сө зіне тү рліше анық тама берілген. Алғ аш рет зейнетақ ы сө зіне 1946 жылы Е.И.Астрахан анық тама берді. Оның пікірінше, зейнетақ ы – бұ л «қ ызметкерді, жұ мысшыны не оның отбасын оның ең бек қ ызметінің белгілі бір ү лкен циклының аяқ талуына немесе оның толық қ анды қ ызметкерлер қ атарынан ө мір бойына немесе ұ зақ мерзімге шығ уына орай материалдық қ амсыздандыру мақ саттарына ә леуметтік сақ тандыру қ аражаты есебінен жү зеге асырылатын мерзімдік тө лемдер».

«Зейнетақ ы» сө зінің ө зге де анық тамалары негізінен «зейнетақ ы алу қ ұ қ ығ ы туындау ү шін алғ ышарт болып тұ рақ ты немесе ұ зақ мерзімдік ең бекке жарамсыздық табылады, сол себепті ө мір сү рудің негізгі кө зі ретіндегі жалақ ының орнына ақ шалай тө лемдер тө ленеді» деген пікірлерге негізделеді.

Қ азіргі кезде зейнетақ ы қ андай да бір себептермен ең бекке қ абілетін жоғ алтқ ан, белгіленген жасқ а толуына, мү гедектігіне, асыраушысынан айырылуына жә не т.б. себептерге байланысты ең бек міндеттерін орындауды тоқ татқ ан немесе оны тоқ тату қ ұ қ ығ ына ие тұ лғ алар ү шін тағ айындалады. Басқ аша айтар болсақ, зейнетақ ыны тағ айындау объективтік, сонымен қ атар субъективтік сипаттағ ы белгілі бір талаптармен байланысты.

Біздің пікірімізше, зейнетақ ыны мемлекеттің сыйы ретінде, қ айырымдылық ә рекеті ретінде қ арастыруғ а болмайды. Зейнетақ ы – бұ л ә рбір азаматтың ең бегімен табылғ ан жеке меншігі, оның зейнетақ ығ а қ атысты қ ұ қ ығ ы заң дармен қ орғ алады. Зейнетақ ы мынадай қ ағ идағ а жауап беруі тиіс: адам ө з ө мірінде қ алай жұ мыс істесе, ол солай зейнетақ ы алуы тиіс.

Одан ә рі ең бек зейнетақ ыларын алудың жағ дайларын ө згерту кө зделуде – белгілі бір жасқ а толуымен қ атар қ андай да бір зейнетақ ы қ орына зейнетақ ы жарналарын міндетті тү рде тө леу қ ажет болады.

Сонымен, зейнетақ ы – бұ л тұ лғ аларғ а заң дарда белгіленген жасқ а толғ ан жағ дайда, сонымен қ атар ең бек сің ірген жылдары ү шін, мү гедектігіне байланысты, асыраушысынан айырылғ ан жағ дайда Орталық тан немесе жинақ таушы зейнетақ ы қ орларынан ө мір сү рудің негізгі кө зі ретіндегі ақ ша қ аражатын ұ зақ мерзімге ай сайын тө леу/2, 64 б./.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясы Қ азақ стан Республикасының азаматы жасына келген, науқ астанғ ан, мү гедек болғ ан, асыраушысынан айырылғ ан жағ дайда жә не ө зге де заң ды негіздерде оғ ан жалақ ы мен зейнетақ ының ең тө мен мө лшеріне, ә леуметтік қ амсыздандырылуына кепілдік береді.

Нарық тық экономикасы бар елдердің тә жірибесіне орай ә леуметтік қ орғ ау жү йесі мемлекеттік, мемлекеттік емес қ ұ рылымдардың (жекешені қ оса), қ оғ амдық бірлестіктердің кө п жақ ты жауаптылығ ының негізінде қ ұ рылады.

Халық ты ә леуметтік қ орғ ауғ а жұ мсалатын шығ ыстар мемлекет шығ ыстарының жү йесінде ү лкен орын алады. Нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ дайында халық ты ә леуметтік қ орғ ау басым бола бастайды жә не тұ тыну тауарлары мен қ ызметтер кө рсетуге бағ аның ө суіне байланысты, сондай-ақ инфляцияның жә не ақ шаның қ ұ нсыздануының нә тижесінде ө седі.

Ә леуметтік қ орғ ау деп қ оғ амдық дамудың нақ тылы жағ дайларына сә й-

кес азаматтарғ а қ алыпты тіршілік ә рекетінің кепілдікті дең гейін қ амтамасыз етуге арналғ ан басымдық тардың жә не оларды мемлекеттік жә не басқ адай институттар арқ ылы жү зеге асыру механизмдерінің жү йесін

айтады. Бұ л дең гей қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы ішкі ө німнің мө лшерлеріне, қ ордаланғ ан ұ лттық байлық қ а

жә не оларды бө лудің сипатына, жү йені іске асыру механизмдерінің жұ мыс

тиімділігіне байланысты болады.

Ә леуметтік қ орғ аудың қ аржылық тұ лғ алауы арнаулы ақ ша қ орларын қ алыптастырумен жә не пайдаланумен байланысты қ айта бө лгіштік қ атынастарда кө рініп, білінеді, бұ л қ орлардан халық қ а ә р тү рлі ә леуметтік тө лемақ ылар жасалынады.

Ең тө мен ә леуметтік тө лемақ ылар мө лшерін есептеудің негізі орта есеппен жан басына шақ қ андағ ы тұ тыну бюджетінің мө лшері болып табылады. Бұ л ү шін негізгі тамақ ө німдері, киім-кешек, дә рі-дә рмек, отын бойынша, отбасына қ ажет қ ызметтер жиынының ең тө мен тұ тыну қ оржынының қ ұ ны мен қ ұ рамы есептеп шығ арылады. Ең тө мен тұ тыну бюджетінің мө лшері бағ алар дең гейінің ө згеруімен байланысты мезгіл-мезгіл қ айта қ аралып тұ рады жә не уә келетті орган қ айта бекітеді.

Ә леуметтік шығ ыстар зейнетақ ы тө леудің Мемлекеттік орталығ ы, қ азіргі кезде мемлекеттік бюджетке қ амтылғ ан Мемлекеттік жинақ таушы зейнетақ ы қ оры, ә леуметтік қ орлар немесе шаруашылық субъектілерінің тұ тыну қ орлары арқ ылы жү зеге асырылады. Тө лемақ ыларды халық ты ә леуметтік қ орғ ау органдары, шаруашылық субъектілері, ө ндірістік емес сфера ұ йымдары жасап жү ргізеді. Кә сіпорындар мен ұ йымдарда ә леуметтік сақ тандыруды кә сіподақ комитеттері қ адағ алап отырады.

Халық ты ә леуметтік қ орғ ауғ а жұ мсалатын шығ ыстар қ аржы қ ұ жаттарында, жоспарларда, болжамдарда, есептерде ә леуметтік қ амсыздандыру жә не ә леуметтік кө мекке жұ мсалатын шығ ыстар ретінде қ амтып кө рсетіледі.

Халық ты ә леуметтік қ орғ ау санатына қ осылатын ұ ғ ымдардың айырмашылық тары бар.

Ә леуметтік қ амсыздандыруқ оғ амның ең бекке жарамсыз жә не жұ мыс істемейтін мү шелерін материалдық қ олдау жө ніндегі қ атынастардың кең спектрін қ амтиды. Ә леуметтік қ амсыздандырудың нысаны ретінде ә леуметтік сақ тандыру, ә леуметтік жә рдемақ ылар тө леу жә не халық тың тұ рмысы тө мен жіктеріне “ә леуметтік кө мек” деп аталатындар бола алады.

Ә леуметтік сақ тандыруө зінің экономикалық табиғ аты жағ ынан адамның ең бек қ ызметімен жә не бұ л қ ызметтің нә тижесіне байланысты болып келетін тиісті тө лемақ ыларғ а арналғ ан қ орларды қ алыптастырумен байланыстырылады. Яғ ни ә леуметтік сақ тандыру жө ніндегі қ аражаттар айтарлық тай дә режеде, ө зін-ө зі қ аржыландыру қ ағ идасы бойынша, пайдаланушының оларды алуына қ арай кө п немесе аз уақ ыт аралығ ымен жасалынады.

Ә леуметтік сақ тандыру кө бінесе зейнетақ ымен сақ тандыру жү йесі, ең бекке уақ ытша жарамсыздық жө нінде жә рдемақ ылар тө леу, жұ мысынан айырылғ ан кезде ә леуметтік қ олдау кө рсету арқ ылы жү зеге асырылады.

Зейнетақ ы – бұ л зейнетақ ымен қ амсыздандырылуғ а қ ұ қ ығ ы бар азаматтар заң намада кө рсетілген тә ртіппен Зейнетақ ы тө леу жө ніндегі мемлекеттік орталық тан, Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларынан, ал ә скери қ ызметшілер, ішкі істер органдарының қ ызметкерлері ү шін тиісті қ ызметтерді ұ стауғ а кө зделген қ аражат есебінен тө ленетін зейнетақ ы тө лемдерінің жиынтығ ы /3, 273 б./.

Қ орыта келгенде, зейнетақ ы – бұ л белгілі бір жасқ а келген, асыраушысынан айырылғ ан, ең бекке жарамдылығ ынан айырылғ ан жағ дайда тө ленетін кепілдендірілген бір айлық ақ шалай тө лем тө леу болып табылады. Сонымен, зейнетақ ы – бұ л тұ лғ аларғ а заң дарда белгіленген жасқ а толғ ан жағ дайда, сонымен қ атар ең бек сің ірген жылдар ү шін, мү гедектігіне байланысты, асыраушысынан айырылғ ан жағ дайда Орталық тан немесе жинақ таушы зейнетақ ы қ орларынан ө мір сү рудің негізгі кө зі ретіндегі ақ ша қ аражатын ұ зақ мерзімге ай сайын тө леу.