Тұрақты тістер.

Бірінші ү лкен азу тіс: 6-7 жас

Медиальды кү рек тістер: 8 жас

Бү йір кү рек тістер: 9 жас

Бірінші кіші азу тістер: 10 жас

Иттістер: 11-13 жас

Екінші ү лкен азу тістер: 13-16 жас

Ү шінші ү лкен азу тістер: 18-30 жас

Тістер қ абысқ анда жоғ арғ ы кү рек тістер тө менгі жақ тағ ы сә йкес тіс-тердің ү стінен келіп, ішінара оларды жауып тұ рады. Бұ лай болу себебі мы-надан: жоғ арғ ы тіс доғ асы тө менгі тіс доғ асынан біршама ү лкендеу де жә -не оның ү стіне жоғ арғ ы тістер еріндер жағ ына қ арай, ал тө менгі тіл жағ ы-на қ арай бағ ытталғ ан. Осының себебінен жоғ арғ ы азу тістердің тілдік тө м-пешіктері тө менгі азу тістердің тілдік жә не жақ тө мпешіктері арасында жү лгеде жатады; жоғ арғ ы жә не тө менгі тістердің арасында сә йкестік бол-майды: ә рбір тіс басқ а қ атардың бір емес, екі тісімен жанасады.Жанасат-ын тістер антоганистер деп аталады, соның ө зінде медиальды тө менгі кү р-ек тіспен жоғ арғ ы ү шінші ү лкен азу тістің тек біреуден ғ ана антоганисі болады.

Физиологиялық тістесудің вариантары мыналар болып табылады: прогнатия (жоғ арыда сипатталады), прогения – бұ л жағ дайда тө менгі кү рек тістер жоғ арғ ылардың алдында орналасады жә не ортогнатия – жоғ арғ ы жә не тө менгі кү рек тістер ұ штары мен қ абысады.

Тістер орналасуының ауытқ улары. Кө рші тістер орындарын ауыстыру мү мкін; тіс жақ доғ асы шегінен тысқ ары қ атты тандайғ а немесе ауыз алдында жақ ындау орналасуы мү мкін. Кейде тістер мұ рын қ уысынан, қ атты таң дайдан жарып шығ ады.

Тіс санының ауытқ улары: жоғ арғ ы латериалды кү ректістер, екінші кіші азу тістер болмауы мү мкін. Тіс сауыты мен тү бірі пішінінің ауытқ улары: ұ зарғ ан тү бірлер жә не тү рлі бұ рыш жасай майысқ ан тү бірлер кездеседі. Азу тістерде ә деттегіден кө бірек тү рлері кездеседі. Тіс сауытында қ абысу бетіндегі тө мпешіктер саны ө згеріп отыруы мү мкін.

Тістердің ренгендік зерттеу негізінен интраоральдық жолмен жү ргізіледі, яғ ни таспа ауыз қ уысында енгізіліп, саусақ пен тіске қ арағ ан бетіне жапсырылады немесе тістетіледі. Суретте тістердің барлық анатомиялық бө лшектері айқ ын кө рінеді, тіс қ уысы бар жер ақ шыл болып тү седі. Тістің альвеолярғ а батып тұ рғ ан бө лігінің шетінде периодонтқ а сә йкес келетін жің ішке ақ шыл қ ұ рсау байқ алады.

Жаң а туғ ан нә рестенің бет пішінінде жақ ішінде орналасқ ан сү ттістердің бастамалары кө рінеді.

Одан кейінгі жастағ ыларда сү ттістердің дамуы, жарып шығ уы жә не тү суінің, тұ рақ ты тістердің бастамаларының пайда болып, дамуының жә не қ артаюғ а байланысты ө згеруінің рентгендік суретін бақ ылауғ а болады.

2- ші. Дә ріс: Сауыт қ ұ рылысының геометриялық пішініне қ арап тіс сауытының кескінін келтірудің, анатомиялық ерекшеліктері

Тістер жақ сү йектеріне тіс сауттары сыртына жайғ асып, жоғ арғ ы жә не тө менгі тіс доғ асы тү рінде орналасқ ан. 16 - дан тіс болады.

Ә рбір тістің 4 беті болады:

1) Ауыз алдында қ арағ ан бет, ол алдынғ ы тістерде еріннің шырышты қ абық шасымен, ал артқ ы тістерде жақ тың шырышты қ абық шасымен жанасады.

2) Ауыз қ уысында, тілге қ арағ ан бет.

3) Ө з қ атарындағ ы кө ршілес тістермен жанасатын бет. Тістердің тіс доғ асы орталығ ына бағ ытталғ ан жанасқ ыш беттері деп белгіленеді. Алдынғ ы тістерде мұ ндай бет - медиальды, ал артқ ы тістерде дистальды болып табылады. Алдынғ ы тістерде бұ л бет латеральды, ал артқ ы тістерде – артқ ы болып табылады.

4) Шайнау беті, немесе қ арама – қ арсы тістермен қ абысу беті.

Тістегі патологиялық процестердің болғ ан жерін анық тау ү шін стоматологтар аталғ ан беттерге сә йкес терминдерді пайдаланады: вестибулярлы, оральды медиальды, мезиальды, дистальды, окклюзиялы, апикальды. Тістің оң немесе сол жақ қ а жататынын анық тау ү шін ү ш белгіні пайдаланады:

1) Тү бір белгісі.

2) Тіс сауыты бұ рышты белгісі жә не.

3) Тіс сауыты қ исығ ы белгісі.

Тү бір белгісі мынада: тү бірдің бойлық осі тіс сауыты ортасымен ө тетін сызық пен бұ рыш тү зе дистальды жақ қ а қ арай қ исайғ ан. Тіс сауыты бұ рыштының белгісі мынада: тіс сауытының вестибулярлы жақ бойынша тістің шайнау жиегі сызығ ы мезиальды бетке ауысқ анда дистальды бетке ауысқ андағ ығ а қ арағ анда кішілеу бұ рыш тү зеді.

Тіс сауыты қ исық тығ ы белгісі мынада: тіс сауытын вестибулярлы беті дистальды бетке ауысқ андағ ығ а қ арағ анда мизальды бетке тіктеу ауысады. Демек вестибулярлы беттің медиальды кесіндісі кө лденең бағ ытта дистальды кесіндіге қ арағ анда дө нестеу болады. Бұ л тіс сауытының медиальды бө лігінің дистальды бө лігіне қ арағ анда мық тылау дамығ андығ ына байланысты. Тіс сауытының вестибулярлы бетінің медио – дистальды ең ісі тү зіледі.

Жеке тістің жоғ арғ ы немесе тө менгі жақ сү йекке қ атысты екенің тіс сауыты пішіні, сондай-ақ тү бірлердің пішіні мен саны арқ ылы анық тауғ а болады. Сондық тан тістердің белгілі бір тобының тіс сауыты пішіні мен тү бірі санын ғ ана емес, сол топтың ә рбір тісінің тіс сауыты пішіні мен тү бірінің санын білу керек.

Ә рбір жақ сү йекте тө ртеуден болатын кү рек тістердің, пішіні қ омақ ты тамақ ты кесіп - бө летін қ ашау тә різді келеді. Жоғ арғ ы кү рек тістер сауыты кө лемділеу, ал тө менгілерінікі екі есе енсіздеу. Тү бірі біреу, тө менгі кү рек тістердікі бү йір жақ тарынан қ ысың қ ы. Тү бір тө бесі аздап латеральды қ исайғ ан.

Жоғ арғ ы медиальды кү рек тіс – кү рек тістер тобындағ ы ең ірісі. Оның сауытының ерін беті кө лденең жә не бойлық бағ ыттарда дө ң ес. Оның ү ш кішкене бойлық бө лігі бар, олардың ә рқ айсысы шайнау бетінде бедерімен аяқ талады. Ортаң ғ ы біліктің екі жағ ында біреуден бойлық ойыс жатады. Тіс сауытының тілге қ арағ ан беті кө лденең жә не бойлық бағ ыттарда ойыс келеді. Мойын бө лмінде тө мпешік болады, одан тілге қ арағ ан бө лімінде тө мпешік болады одан тілге қ арағ ан беттің дистальды жә не мезиальды жиегімен тістің шайнау жиегіне қ арай кететін біліктер шығ ады. Тістің ү ш белгісінің тіс сауытының қ исық тығ ы барынша айқ ын бө лінеді. Тү бірі конус пішінді жә не сауытынан ұ зындау; бү йір жү лгелері онша байқ алмайды. Оның ү ш беті бар: ерін беті жә не екі апроксимальды беттер.

Жоғ арғ ы латеральды кү рек тіс. Медиальды кү рек тістен кішілеу жә не одан мынадай ө згешеліктері бар: тіс сауытының ерін бетінде ортағ ы бойлық жү лге орналасады ал оның екі жағ ында мұ қ алмағ ан тістердің кесетін жиегінде бір-бірден кішкене тө мпешікті қ ырат жатады. Медиальды кү рек тістерге қ арағ анда бұ лардың тілге қ арағ ан бетінде бү йір біліктері жақ сы байқ алады. Кө біне осы бетінде тіс тө мпешігінің окклюзиялды орналасқ ан ойыс – шұ ң қ ыр болады.

Медиальды беті дистальды бетіне қ арағ анда ұ зындау жә не тік бұ рыш жасай кесетін жиекке айналады, ал дистальды беті едә уір дө нгелектенеді. Тіс сауыты бұ рышты белгісі жақ сы байқ алады. Медиальды кү ректістікіне қ арағ анда тү бір қ ысқ алау, мезодистальды бағ ытта қ ысың қ ы: кө п жағ дайда ол тү зу, бү йір жү лгелері болады. Дистальды беті медиальды бетіне қ арағ анда дө ң естеу.

Медиальды жә не латеральды тө менгі кү ректістер. Тө менгі кү рек тістер екі жақ сү йекте де ең кішкене тістер. Соның ө зінде медиальды кү ректіске қ арағ анда кішілеу. Екі тістің де барлық кү ректістерге тә н белгілері бар. Олардың тіс сауыттары нағ ыз қ ашау пішінді. Ол алдынғ ы бетінде бойлық бағ ытта сә л дө нестеу де, кө лденең бағ ытта жайпақ танғ ан, артқ ы бетінде бойлық бағ ытта ойыстанып, кө лденең бағ ытта жайпақ танғ ан. Біліктер онша дамымағ ан, кейде болмайды. Тү бірі едә уір жайпақ танғ ан. Медиальды кү ректісте бұ рыш пен тү бірдің қ исық тық белгілері болмайды. Оң жақ тағ ы медиальды кү ректісті сол жақ тағ ыдан айыру ү шін тү бірдегі айқ ын байқ алатын латериалды бойлық жү лгенің маң ызы бар.

Медиальдығ а қ арағ анда латериальды кү ректістің сауыты кендеу де, тү бірі қ омақ тылу. Соның ө зінде бұ л тісте бұ рыш пен тү бір белгілері айқ ын, ал қ исқ тық белгісі нашар білінеді.

Иттістер ә рбір жақ сү йегінде екеуден болады, бү йірленген қ исынқ ы жә не бү йір жү лгелері бар ұ зын жалғ ыз тү бірі бар. Тіс сауытының бұ рыш жасай тү йісетін екі кескіш жиегі бар; оның тілге қ арағ ан бетінде мойнында тө мпешік орналасады. Ол тіл жә не ерін беттері кескіш жиегінде тү йісетіндей болып жайпақ танғ ан. Оның вестибулярлық беті кө лденең жә не бойлық бағ ыттарда дө нес. Онда ә р уақ ытта, ә сіресе кескіш жиегінде бетті кіші медиальды бө лікке жә не ү лкен-дистальды бө лікке бө лтін жақ сы байқ алатын бойлық бө лік болады. Тілге қ арағ ан бетінде мойынғ а қ арай тістің тө мпешігінде тү йісетін бү йір біліктері айын байқ алады. Тіс сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан тұ рады: кішілеу – медиальды жарты жә не ү лкендеу - дистальды жарты, бұ лар жиектің тө бесіне тоғ ысады. Жиектің дистальды жартысы медиальды жартығ а қ арағ анда сә йкесті апроксимальды бетке қ арай тіктету тү седі. Иттістерге барлық тіс белгілері тә н бетке қ арай тіктеу тү седі. Иттестерге барлық тіс белгілері тә н (тү бірінің, бұ рышының, тіс сауыты қ исық тығ ының).

Жоғ арғ ы иттіс. Сауыты қ омақ ты. Оның жанасатын беттері кескіш жиекке қ арай едә уір ажырайды. Тіс сауытының тілге қ арағ ан бетінде қ омақ ты орта білік етеді, ол тіс тө мпешігінен басталып, едә уір қ алындап, кескіш жиекке қ арай кең ейеді. Жанасу беттері табанына кең деу де, бірақ қ ысқ алау. Тү бірі қ омақ ты жә не барлық тістер тү бірлері ішіндегі ең ұ зыны. Оның апроксимальды беттері кең. Ерін жиегі тіл жиегімен салыстырғ анда доғ ал ә рі кең.

Тө менгі иттіс жоғ арғ ыдан кішілеу. Сауытының вестибулярлы бетінде де сондай-ақ тілге қ арағ ан бетінде бойлық біліктер нашар байқ алады. Тіс сауытының вестибулярлы беті сә л дө нес, тілге қ арағ ан беті ойыс; жанасу беттері параллель келеді, соның ө зінде медиальды беті мойынғ а мү лде ұ қ састанбайды, ал дистальды беті беті оғ ан шамалы қ исайғ ан. Сауытының кескіш жиегі жоғ арғ ы иттістікіне қ арағ анда қ ысқ алау да жә не оның медиальды бө лігінің ұ зындығ ы жағ ынан дистальды бө лігінен айырмасы шамалы.

Иттістердің алдында орналасқ ан тістер бір бағ ытта ө згеріске ұ шырағ ан- оларда тіс сауыты жайпақ танып, кескіш жиек - тіс ұ щы, ал олардың арт жағ ында орналасқ ан тістер басқ а бағ ытта ө згерген: тамақ ты ұ сақ тап, ұ нтауғ а арналғ ан тіс сауыты жақ сы дамығ ан, ал иттістер бейтарап аймақ та қ алғ андай бастапқ ы конус пішінін жә не тістің ө те ертедегі қ ызметін – тамақ ты жару жә не жұ лып – бө лу қ ызметін сақ тап қ алғ ан. Сондық тан олар алдың ғ ы жә не артқ ы тістердің шекарасында орналасқ ан.

Кіші азу тістер, ә рбір жақ сү йегінде тө ртеуден іле-шала иттістерден кейін орналасқ ан. Бірінші медиальды, ал екінші дистальды орналасады. Тіс сауытарының тү йісу бетінде екі тіс тө мпешігінің болуы тә н. Сондық тан бұ л тістер екі тө мпешікті деп аталады. Тө мпешіктердің біреуі – вестибулярлы, екіншісі тілдік бетінде. Тү бірі жалғ ыз бірақ кө біне бірінші жоғ арғ ы премолярғ а екіге бө лінеді; ол арғ ы-артқ ы бағ ытта жайпақ талғ ан.

Бірінші жоғ арғ ы кіші азу тіс. Сауытының вестибулярлы беті иттістің осындай бетіне ұ қ сайды. Оның шайнау беті жақ тө мпешігінің тү йісетін медиальды жә не дистальды бө ліктерден тұ рады. Медиальды бө лік кө бінесе ұ зындау жә не ә детте, горизонталь дерлік ө теді; дистальды бө лігі тіктеу тү седі. Тө мпешіктен жақ бетіне бойлық жү лгелермен шектелген білік келеді. Тіс сауыты қ исық тық белгісі керісінше. Тіс сауытының тілге қ арағ ан беті жақ жақ бетіне қ арағ анда енсіздеу, дө нестеу жә не дө ң гелектене тіс тө мпешігіне ауысады. Оның жанасу беттері тө ртбұ рыш жә не сә л дө ң естеу. Ең дө ң ес жері беттің жақ қ а қ арағ ан жартысында арналады.

Екінші жоғ арғ ы кіші азу тіс, ә детте, біріншіден кішілеу. Пішіндері жағ ынан олардың арасындағ ы айырмашылық болмашы ғ ана. Жақ тө мпешігі екінші премолярда біріншіге қ арағ анда нашар дамығ ан. Тү бірі конус тә різді кө бінесе жалғ ыс. Жанасу беттерінде терең жү лгелер кө рінеді. Тү бір ө зегі айырланғ ан.

Бірінші жоғ арғ ы кіші азу тістіекіншіден ажырату ү шін бірнеше белгілерді пайдаланады; бірінші тістің жақ тө мпешігіне қ арағ анда биіктеу; тү бірі едә уір қ ысың қ ы жә не кө бінесе айырылғ ан; екінші тістің тү бірі конус пішінді жә не тек тө бесінде ғ ана ажырауы мү мкін; тіс бірі конус пішінді жә не тек тө бесінде ғ ана ажырауы мү мкін; тіс сауыты тө мпешіктері бір дең гейде дерлік орналасқ ан. Бірінші тіс сауытының вестибулярлы беті ү шбұ рышты кіші азу тіске қ арағ анда кө бінесе иттістің сә йкес бетіне ұ қ сайды.

Бірінші тө менгі кіші азу тіс. Тө менгі кіші азу тістер жоғ арғ ыларғ а қ арағ анда кішілеу, кө лденең кесіндісіне шең бер пішінді шар тә різді сауыты бар. Бірінші премолярда сауытының вестибулярлы беті тілдік жағ ына қ арай қ исайғ ан; тілдік беті вестибулярлық бетке қ арағ анда енсіздеу жә не тө мендеу; жанасу беттері дө ң ес те, мойын жағ ына қ арай онша жақ ындамайды. Ең дө нес жерлері кө рші тістерімен жанасу аймағ ында жатады. Тіс сауытының қ абысук бетінде тіл тө мпешігі жақ тө мпешігінен едә уір кішілеу де, сондық тан бұ л бет тілідк жағ ына қ арай еніс. Тү бірі тік, ө те сирек қ исаяды, шенбері тегіс, соның нә тижесінде тісті жұ лғ анда ротационы қ олдануғ а болады. Тістердің белгілерінен тү бірі белгісі айқ ын байқ алады.

Екінші тө менгі кіші азу тіс. Оның сауыты алдың ғ ы тіске қ арағ анда біршама ү лкендеу. Тіс сауыты осі тү бірінің осімен ауыз қ уысы тү біне қ арай ашылатын бұ рыш тү зеді. Тіс сауытының қ абысу беті тө ртбұ рышты ә рі ауыз қ уысының тү біне қ арай сә л ең істеу. Жақ жә не тілдік тө мпешіктердің бө летін жү лгеден қ осымша жү лгелер шығ уы мү мкін, ондай жағ дайда 3- тө мпешікті тіс пайда болады. Тіс сауытының осындай пішіні арқ асында кіші азу тістері тамақ ты ұ сақ тап, ұ нтайды. Тү бірі бірінші тө менгі кіші азу тістікіне қ арағ анда конус пішінделу керек. Сонымен қ атар ол қ омақ тылау ә рі ұ зындау. Тіс жанының барлық белгілері айқ ын байқ алады.

Ү лкен азу тістер, ә рбір жақ сү йегінде алтаудан орналасқ ан жә не алдынан арт жағ ына қ арай кішірейеді: - біріншісі – ең ү лкені, ү шіншісі-ең кішкенесі. Ү шіншісі тіс кеш шығ ады жә не ақ ыл тіс деп аталады. Сауытының пішіні куб тә різді, қ абысу беті шаршығ а жақ ындау келеді. Жоғ арғ ы азу тістердің ү ш тү бірі бар: екеуі жақ тү бірі, біреуі тілдік тү бір; тө менгі ү лкен азу тістердің тү бірі екеу: алдың ғ ы жә не артқ ы. Ақ ыл тістің ү ш тү бірі конус пішінді бір тү бірге айналып қ осылып кетуі мү мкін. Тістердің бұ л тобы ү шін тіс сауыты қ исық тығ ы тә н.

Бірінші жорғ арғ ы ү лкен азу тіс. Сауыты қ омақ ты, оның қ абысу беті ромб пішінді, ұ зын диоганальды тіл пункіне қ иғ аш ө теді. Тістің ү ш тү бірі бар: екеуі жақ тү бірі жә не біреуі тілдік тү бір. Екінші жоғ арғ ы ү лкен азу тіс біріншіден кішілеу. Тіс сауытының сыртқ ы тү бі мен қ абысу бетінің сипатына қ арай бұ л тістің бірнеше нұ сқ аларын ажыратады.

Ең жиі кездесетін бірінші нұ сқ а: сауыттың жанасу бетінде ү ш тө мпешік бар: екеуі жақ тө мпешігі жә не біреуі тілдік тө мпешік. Қ абысу беті тө бесіне тіл жағ ына қ арағ ан ү шбұ рыш пішінді.

Екінші нұ сқ а – қ абысу бетінде тө рт тө мпешіік бар да, тіс бірінші ү лкен азу тіске ұ қ сайды. Мұ ндай жағ дайда екінші жоғ арғ ы ү лкен азу тісті бірінші тістің тү бірлеріне қ арай ажыратады: бірінші тіске тілдік тү бір екі жақ тү бірі аралығ ында қ арсы орналасады; екінші тістің тілдік тү бірі материальды жақ тү біріне қ арсы орналасады жә не тіпті онымен қ осылып-тұ тасып кетуі мү мкін.

Ү шінші нұ сқ а (сирек) – сауыты ү ш тө мпешікті пішіндес, соның ө зіндеде тө мпешіктер тіс доғ асын қ иғ аш қ иып ө тетін бір қ атарғ а орналасады. Бү кіл сауыт енсіз, қ ысың қ ы.

Екінші жоғ арғ ы ү лкен азу тіс. Жоғ арғ ы жақ тың екінші ү лкен азу тісі бірінші ү лкен азу тістен кішірек. Сауытының пішіні шайнау бетінің пішіні сияқ ты ә ртү рлі. Кесте бойынша оның 4 нұ сқ асын ажыратады.

1 – нұ сқ а. Сауытының пішін жә не шайнау беті бірінші ү лкен азу тіске ұ қ сас.

2 – нұ сқ а. Сауыты медио – дистальды бағ ытта ұ зарғ ан, вестибула – оральды бағ ытта қ ысқ арғ ан жә не созылғ ан призмағ а ұ қ сас.

3 – нұ сқ а. Сауыты айтарлық тай ұ зын, шайнау бетінде ү ш тө мпешік бар, олар тік сызық та орналасқ ан.

4 – нұ сқ а. Шайнау бетінде 3 ү шбұ рыш пішінді тө мпешік бар: екі тө мпешік вестибулярлы, біреуі оральды.

Ең кө п кездесетіні бірініші жә не ү шінші нұ сқ аудағ ы сауыттар. Екінші ү лкен азу тістің сауытын пішіндеу бірінші азу тісті пішіндеуге ұ қ сас.

Ү шінші жоғ арғ ы ү лкен азу тіс. Азу тістер тобындағ ы ең кішісі, оның сауытының пішіні тым ө згергіш келеді. Кө біне оның ү ш шайнау тө мпешігі болады – екі жақ тө мпешігі жә не бір тілдік тө мпешік. Тө мпешіктер саны аздау немесе кө птеу болуы мү мкін. Тістің ү ш тү бірі болады, бірақ олар кө бінесе бірге қ осылып-тұ тасып, қ осылғ ан жерлеріне бойлай ө тетін жү лгелері бар доғ ал конус тә різді стержень тү зеді. Кө біне бұ л не мү лде дамымайды, не жарып шық пайды.

Бірінші тө менгі ү лкен азу тіс. Сауыты куб пішінді. Қ абысу беті шаршы, онда 2 тілдік жә не бір дистальды – барлығ ы 5 тө мпешік орналасқ ан. Жақ тө мпешіктері қ омақ талау жә не тілдік тө мпешіктерден тө мендеу, дистальды – тө мпешік кішкентай. Тістің екі тү рі бар: медиальды (кендеу) жә не дистальды тү бірлер. Тіс белгілерінен екеуі айқ ын білінеді: тіс сауыты қ исық тық белгісі мен тү бірінің белгісі.

Екінші тө менгі ү лкен азу тіс біріншіге ұ қ сас. Ол шамасы жағ ынан кішілеу, сауыты дұ рыс куб пішінді. Оның қ абысу бетінде тө рт тө мпешік болады. Тү бірлері бірінші ү лкен азу тістікіндей. Тіс жақ тарының барлық белгілері айқ ын білінеді.

Ү шінші тө менгі ү лкен азу тіс едә уір ө згермелі келеді. Ол екінші тө менгі азу тістен кішілеу, сауытының қ абысу бетінде 3 немесе 5 тө мпешік бар. Тү рлері кө бінесе екеу, бірақ олар біраз жерінде қ осылып бір конус тү ріндегі тү бір тү зеді. Кө біне негізінен дистальды жағ ына қ арай тү бірдің қ исаюы байқ алады.

Жоғ арғ ы медиальді кү ректіс – кү ректістер табындағ ы ең ірісі. Оның сауытының ерін беті кө лденен, жә не байлық бағ ыттарда дө ң ес. Оның ү ш кішкене байлық білігі бар, олардың ә рқ айсысы шайнау бетінде бедерімен аяқ талады. Ортаң ғ ы ә йліктің екі жағ ында біреуден байлық ойыс жатады. Тіс сауытының тілге қ арағ ан беті кө лденең жә не байлық бағ ыттарда ойыс келеді. Мойын бө лімінде тө мпешік, tuberculm olentale жатады, одан тілге қ арағ ан беттің дистальді жә не мезиальды жиегімен тістің шайнау жиегіне қ арай келетін бө ліктер шығ ады. Тістің ү ш белгісінен тіс сауытының қ исық тығ ы барынша айқ ын білінеді. Тү бірі конус пішінді жә не сауытынан ұ зындау: бү йір жү лгелері онша байқ алмайды оның 3 беті бар: ерін жә не 2 апроксимальды беттер.

3- ші. Дә ріс: Протез бен аппараттар жасалатын, негізгі конструкциялық материалдар

1. Металдар жә не металл қ ұ ймалары

2. Тот баспайтын болаттар

3. Хром-кобальт қ ұ ймасы

4. Бағ алы металдар жә не олардың қ ұ ймасы

Ортопедиялық стоматологияда протездерді дайындау ү шін ә р тү рлі металл қ ұ ймалары қ олданылады. Металдар таза кү йінде қ олданылмайды, ө йткені олардың қ асиеттері негізгі материалдарғ а қ ойылатын талаптарғ а сай емес. Ортопедиялық стоматологияда қ олданылатын барлық металдар кө п компанентті қ ұ ймалар болып табылады.

Металдардың химиялық қ асиеттері қ ұ рамындағ ы атоммен ә лсіз байланысқ ан қ озғ алғ ыш электрондардың санына байланысты.

Металдардың қ ұ рылысы. Металдар қ атты кү йінде анық байқ алатын кристалдық қ ұ рылыста болады. Металдың бет қ абатын мұ қ ият жалтыратып содан соң белсенді химиялық заттармен улай отырып микроскоппен қ арағ анда оның қ ұ рылысының кристалды екенің кө руге болады. Кристалды дененің негізгі ерекшеліктері атомдардың молекулалардың немесе иондардың кең істікте белгілі бір орында орналасуы болып табылады.

Металдардың кө пшілігіне тә н кристалдық тордың ү ш тү рі бар:

1. кубтық қ абырғ аларынан орталық тандырылғ ан, бұ дан кристалдық тор темірде 910-1390º С температура аралығ ында алюминийде, алтында, мыста, қ орғ асында болады.

2. Кубтық кө лемді – орталық таң дырылғ ан, бұ ндай кристалдық тор темірде 910 º С тө мен болғ анда жә не 1390º жоғ ары болғ анда хромда, ванадида болады

3. Гексагональды бұ ндай кристалдық тор мырышта, магнийде, кадмийде болады. Кристалдық тордың байдамдарында оң зарядталғ ан иондар орналасады.

Атомдардың валентілігін анық тайтын электрондар кристалдық торда бос қ озғ алыста болып, электрондық газдар тү зеді. Олардың белсенділігінен металдың электр жә не жылу ө ткізілетін қ асиеті ө згеріп отырады.

Кристалдық қ ұ рылыстың кемшіліктерінің бірі - атомдар арасындағ ы қ уыстардың болуы, басқ аша «вакансия». Торлардың бұ л кемістіктері қ ұ ймалардың балқ у кезінде бір-біріне енуі ү шін ө те маң ызды жә не термиялық ө ндеуге байланысты. Кристалдық қ ұ рылыстың екінші бір кемшілігі дислокация деп аталады. Бұ л жағ дайда кристалдардың шоғ ырлануына байланысты жартылай жазық тық тү зіп, бір сызық тың бойына орналасқ ан кемістікке ә келіп соғ ады басқ аша айтқ анда жиектік дислокация. Бұ л дислокация тү зу болуы болмаса бұ ралып спираль тә різді болуы да мү мкін. Соң ғ ысы “бұ рандалы дислокация“ деп аталады.

Қ ұ ймалардың кристалдық қ ұ рылысы: Қ ұ ймалар сұ йық кү йден қ атты кү йге кө шкен кезде кристалдық тор тү зеді. Осы қ ату кезінде қ ұ йма қ ұ рамындағ ы компоненттерінен бір-бірімен ә рекеттесуін негізгі ү ш тү рге бө леді механикалық қ осылыс, қ атты ерітінді жә не химиялық қ осылыс.

Механикалық қ осылыс. Қ ұ йманың бұ л тү ріне бір-бірінде ерімейтін металл қ осылыстарын жатқ ызады. Бұ ндай қ осылыс ретінде, мысалы қ орғ асын, висмут жә не кадмий қ осылыстарын жатқ ызуғ а болады. Қ ұ йманың ә рбір компоненті ө зіне тә н кристалдық торын сақ тайды жә не қ асиеттері негізінен қ ұ рамдық бө ліктерінің қ атынастарына байланысты. Компоненттерінің ө зара ә лсіз байланысы бұ л қ ұ ймаларды тез балқ ығ ыш жасағ анымен қ олдану ү шін олардың беріктігі жеткілікті.

Қ атты ерітінді. Бұ л топқ а жататын қ ұ ймалардың элементтері ө зара сұ йық кү йде де қ атты кү йде де бір бірінде ерігіштік кө рсетеді. Қ атты ерітінді деп негізгі еріткіштің металл торларына еріген заттың атомдары кірген біркелкі кристалдардын тұ ратын денені айтамыз. Рентгеналогиялық тексерулердің нә тижесі қ атты ерітіндінің бір ғ ана торы болатындығ ын анық тап отыр. Қ атты ерітіндіде бір заттың атомы екінші бір заттың кристалдық торындағ ы атомдардың орнын басуы мү мкін, ал атом аралық кең істіктерде металл емес заттар орналасады. Осы қ осылыстарғ а мысал ретінде ортопедиялық стоматолгияда кең інен қ олданылып жү рген хром – никель, хром – кобальт қ ұ ймаларын жатқ ызуғ а болады.

Метал коррозиясы Коррозия деп металдардың сыртқ ы ортамен химиялық жә не электрохимиялық ә рекеттесулерінің нә тижесінде болатын бұ зылуын айтамыз.