Азақстандағы ақша реформалары.

Қ азақ стан Республикасында 1993 жылы ақ ша реформасын жү ргізудің негізгі себебі — ақ ша белгісін тұ рақ тандыру. Себебі КСРО ыдырағ аннан кейінгі екі жыл аралығ ында кең естік рубль бұ рынғ ы одақ тас республикалардың орнына кұ рылғ ан тә уелсіз елдерде біртектес ақ ша ретінде қ олданылды. Ол елдерде 1986 жылы басталғ ан экономиканы қ айта қ ұ ру кезінде ө ндіріс қ ұ лдырап, айналыстағ ы ақ ша массасы ө сіп, инфляция қ арқ ыны шарық тады. Тауарлар мен азық -тү лік негізінен шетелдерден тасылды. 1990 ж. колма-қ ол ақ ша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-85 жж. эмиссияланғ ан қ осынды сомадан ә лдеқ айда кө п еді.

1991 ж. қ аң тарындағ ы КСРО Мемлекетптік банкінің 1961 ж. ү лгідегі 50 жә не 100 сомдық ақ ша белгілерін тө лемге қ абылдамау жә не оларды айырбастау тә ртібі мен азаматтардың салымдарын қ олма-қ ол ақ ша беруді шектеу туралы КСРО Президенттің Жарлығ ы жә не КСРО Министрлер Кабинетінің қ аулысына сай 1991 ж. ү лгіде 50 жә не 100 сомдық купюралар шығ арылды. Ескі ақ шаларды жаң асына айырбастау процесі жеке адамдар ү шін ү ш кү нде ө тті. Кейін 1992 ж айналысқ а 200, 500, 1000 сомдық кең естік ү лгідегі ірі купюралар шығ арылды.

1992 ж қ аң тарында Ресей КСРО Мемлекеттік банкін Ресейді Орталық банкі деп қ айта қ ұ рып, кең естік рублъдің (сол кезде жоқ мемлекеттің) басты эмитенті кызметін атқ аруды соғ ан міндеттейді. Ресей мемлекеті бағ аны босату бағ дарламасын іске асыру шараларын жү ргізе бастады, бағ аның кенет кө терілуі айналымдағ ы қ олма-қ ол ақ ша массасын кө бейту қ ажеттілігін тудырды. Республикалар ө здерінің, егемендігін жариялағ ан бойда оларда 15 ұ лттық банктер қ ұ рылып, олар бір-біріне тә уелсіз орталық банк ретінде қ ызмет атқ ара бастады. Бірақ олардың барлығ ын қ олма-қ ол ақ шамен қ амтамыз ететін жалғ ыз эмиссиялық орталық — ақ ша шығ аратын станок - біреу, ол Москвада еді. Ресей бағ аны босатқ аннан кейін ә рбір тә уелсіз елдерде олардың қ атал ақ ша-несиелік саясатына байланысты рубльдің сатып алу мү мкіндігі ә р тү рлі қ алыптасты жә не соғ ан сә йкес рубльдің бағ алануы да ә р тү рлі дең гейде болды. Қ олма-қ ол ақ шаның осындай жетіспеуі жағ дайында кейбір елдер ө з ұ лттық банктерінің несиесін беруді ұ лғ айтты (Украина, Латвия, Литва). 1992 ж маусымында Ресей Банкі 5000 купюраларды сом, ал кейін 10000 жә не 50000 сом шығ арды.

1992 ж. шілдесінде Ресей Орталық банкі егемен мемлекеттерге Ресей Банкімен кү нбе-кү н екі жақ ты тө лем есебін жү ргізу туралы талап қ ойды. Қ олма-қ ол ақ шасыз ө зара есеп айырысу тек Ресей Банкісіндегі осы мемлекеттердің орталық банкісінің корреспонденттік шотындағ ы қ аржы кө лемінде жә не техникалық несие ретінде жү ргізілді. Бұ л тө лем Қ азақ станнан Ресейге жә не керісінше 2-3 ай бойы жү ретіндіктен жә не бұ л кезде инфляцияның қ арқ ыны жылына 2500% болғ андық тан аударылғ ан ақ ша кұ нсызданып, оның тө лем мү мкіндігі тез қ ұ лдырайды.

Жас тә уелсіз мемлекеттердің директивалық экономика ү лгісінен нарық тық ү лгіге ө ту жағ дайында заң дарды тез арада ү йлестірудің мү мкін еместігі жә не ө здерінің ақ ша, несие, бағ а, бюджет саясатын жү ргізуге қ абілетсіздігі Ресей банкінің қ ойғ ан талаптарын орындауғ а мә жбү р етті. Бұ л біртектес ақ ша зонасын сақ тап қ алу процесінің сә тсіздікке ұ шырауының дә лелі еді. Келесі іс-ә рекет - ө зінің ұ лттық валютасын енгізу — болмай қ алатын процесс. Ол 1992ж маусымында Эстонияның, шілдесінде Латвияның, қ азанында Литваның, қ арашасында Украина мен Беларусияның ө з ұ лттық валюталарын енгізумен жалғ асты.

1993 ж. мамырында Қ ырғ ызстан, тамызында Грузия ө з ұ лттық валюталарын енгізді. Сө йтіп бұ л мемлекеттер рубль зонасынан шық ты.

1993ж. 15 мамырында Минскіде рубль зонасында қ алғ ан мемлекеттер рубльді ресми тө лем қ ұ ралы ретінде қ олдану жө нінде жаң а келісімге қ ол қ ойды. Онда койылғ ан міндет:

ТМД елдерінің іс-ә рекетіндегі ашық тық, айқ ындылық болуы. Бұ л ең маң ыздысы — рубль зонасынан шығ атын мемлекеттер айналымнан шығ арылғ ан КСРО-ның банкнотасын толық кө лемінде оларды жою ү шін Ресейдің Орталық банкіне қ айтару жө нінде ө здеріне міндеттеме алды.

Бұ л міндеттемелерді орындау-айналыстан шығ арылғ ан банкноталарды кең естік ақ шаны пайдаланылатын елдерде қ айтадан айналысқ а тү сіру мү мкіндігін жою болатын, яғ ни бір ел екінші елдің жерінде валюталық алыпсатарлық пен айналысуын алдын ала сақ тандыру еді. Бірақ екі келісімді де ешкім, оның ішінде Ресей де, орындағ ан жоқ. Рубль зонасын 1993 ж. Тү ркменстан, Ә зірбайджан, Армения, Молдова тастап шық ты.

Сол кезде аймағ ында қ алғ ан мемлекеттер жаң а типті рубльдік зона қ ұ ру туралы осы елдердің заң дарын ү йлестіру ү шін 9 біріккен топ Ресеймен белсенді тү рде келіссө здер жү ргізді. Бірақ Ресей келіссө здер жү ргізумен қ атар бір уақ ытта, 1993 ж кө ктемінде жаң а Ресейлік 1993 ж ү лгіде рубль шығ арып, оны ө з жерінде Қ иыр Шығ ыстан енгізе бастады.

Сол кезде рубль зонасында ү ш мемлекет - Ресей, Қ азақ стан жә не Ө збекстан қ алғ ан еді.

1993ж. 23 шілдесінде Ресей Банкісі 1961-1991 жж. шығ арылғ ан кең естік ү лгідегі ақ ша белгілерін жә не 1992ж шығ арылғ ан ресейлік 5000, 10000, 50000 рублъді айналыстан шығ аратыны туралы жә не айырбас бір апта жү ретінін хабарлады. Айырбас сомасы 35 мың рубль кө лемінде белгілеген болатын. Екі кү ннен соң Ресей Президенттің Жарлығ ымен айырбас мерзімі 1993 ж. 1 қ ыркү йегіне дейін ұ зартылып, айырбас сомасы бір адамғ а 100 мың рубльге дейін кө бейтіледі.

Сө йтіп, 1992-1993 жж. Егемен елдердің бірсыпырасы ө з ұ лттық валютасын енгізуге орай КСРО Мемлекеттік банкі мен Ресей Орталық банкісінің 1961-1992 жылдардағ ы банкноталарының айналыстан ығ ыстырылуына байланысты оларды Қ азақ станғ а заң сыз ә келу мө лшері қ ауырт ө сіп, соның салдарынан тауарлар бағ асы жоғ арылап, халық тың тұ рмысы тө мендеді.

1992 жылдың бірінші жартысында Қ азақ стан Республикасының Президенті, ү кіметі, Жоғ ары кең есі Қ азақ станғ а ө з валютасын енгізу қ ажеттін тү сініп, шегіне жеткен қ ұ пия жағ дайда Қ азақ станның ұ лттық валютасының пішінін дайындайтын топ қ ұ рып, оны басып шығ аратын шетелдік фирмамен келісімге қ ол қ ойғ ан. 1993 ж. наурызында Англияда Харрисон жә не ұ лдары атты жеке фирмада қ ажетті ұ лттық валюта — 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 тең ге дайындалып, Алматығ а жеткізілген.

1993 ж. 12 қ арашасында Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қ азақ стан Республикасында Ұ лттық валюта енгізу туралы Жарлық шығ арды. Осы жарлық қ а сә йкес:

1 1993 ж. 15 қ арашада сағ ат 8-де Қ азақ стан мемлекетінде ұ лттық валюта — тең ге енгізді.

2 1993 ж. 18 қ арашадан бастап тең ге Қ азақ стан Республикасында бірден-бір занды тө лем кұ ралы болып тағ айындалды. Бір тең ге 100 тиыннан қ ұ ралады, ол қ олма-қ ол ақ ша айналысында банкнота жә не майда тиындар тү рінде жү реді. Қ олма-қ ол ақ ша, рубльдік шоттардағ ы жинақ тар мен салымдар 500 рубль 1 тең геге арақ атынасымен айырбасталып, ол 18 қ арашада сағ ат 18-де аяқ талды. Қ арашаның 15 мен 18 аралығ ында екі валюта — сом жә не тең ге айналымда қ атар жү рді.

Қ азақ стан Республикасының жасы 16-ден асқ ан барлық азаматтары 100 мың сом ақ ша айырбастауғ а қ ұ қ ылы болды. Айырбас тек бір рет жү ргізіп, ол туралы тө лқ ұ жатта белгі соғ ылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақ шасы банктегі арнаулы дербес шотқ а салынып, оны 6 ай бойы пайдалану қ ұ қ ығ ы болмады.

Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкі тең генің валюталық курсын бекітті: 1 АҚ Ш доллары 4, 7 тең геге тең болды.

Сө йтіп, 1993 ж. 15 қ арашада Қ азақ стан тарихында алғ ашкы ұ лттық валюта - тең ге енгізілді. Ақ ша реформасын жү ргізуге Қ азақ стан басшылары бір жарым жыл уақ ыт ө те қ ұ пия жағ дайда дайындалып, нә тижесінде 700 миллион доллар сома шамасында алтын қ ұ ймалары мен шетел валютасы қ оры болды. Тә уелсіздік жарияланғ ан кү ннен бастап Қ Р-да ө ндірілген алтын мен кү міс енді Москвағ а жібермей, оны Ұ лттық банк сатып алып, ө з резервы қ орына айналдырды. Сондай-ақ резерв қ орына экспорттың валюталық тү сім мен ү кіметтің сыртқ ы заемдарын да Ұ лттық банк сатып алып, қ орғ а тү сіретін. Айналымғ а тең гені енгізуге жарты жыл уақ ыт қ алғ анда Республика Президенті валюталық қ аржыны жұ мсауғ а мораторий енгізді.

Халық аралық валюта қ оры Қ Р-да ұ лттық валюта енгізу акциясын қ олдап, Ұ лттық банкке 90 млн. доллар кө лемінде стенбай несиесін жә не Жапония біздің елдің тө лем балансын қ олдау мақ сатында Қ аржы министрлігіне 180млн. доллар берді. Бұ л 17 жылғ а берілген жұ мсақ несиелер еді. Қ орыта айтқ анда, 1993 жылы ақ ша реформасы ойдағ ыдай ө тті. Енді ұ лтық валютаның ішкі жә не сыртқ ы тұ рақ тылығ ымен қ амтамасыз ету қ ажет.

Айналымғ а тең гені инфляцияның қ арқ ындауы жә не бұ рынғ ы одақ тас республикалардың ө зара байланысының ү зілуі мен саяси ала ауыздығ ы терең дей тү скен қ аржы-экономикалық дағ дарыс жағ дайында ө тті. Тең гені енгізгеннен кейінгі 2, 5 айда, яғ ни 1994 ж. 1 ақ панына тең генің курсы долларғ а қ арағ анда 2, 5 есе тө мендеді. Келесі 4 айда, яғ ни кә сіпорындар мен бюджеттің арасындағ ы қ арызды ө зара есептеудің кең ауқ ымды компаниясы басталғ анда тең генің курсы долларғ а 11, 58 тең геден 43, 3 тең геге жетті.

1995 ж. орта кезінде Ұ лттық банк пен Қ аржы министрлігі қ аржы нарығ ына алғ ашында қ азыналық векселъдерді, одан соң міндеттемелер мен ноталарды жә не басқ а мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды шығ арғ аннан кейін тең генің қ ұ лдырауын тежеуге мү мкіндік туды. Инфляция тең ге енгізген 1993 ж. 2500 процент болса, ал 1994 ж. бас кезінде 1260 процентке дейін тө мендеді, 1995 ж. Қ Р-ғ ы инфляция 58 процент болды.

1997 ж. Оң тү стік-Шығ ыс Азиядағ ы дағ дарыстың кү шеюі, ә лемдік бағ алардың тө мендеуі отандық ө ндірушілердің бә секелестік мү мкіншілігінің ә лсіреуіне тіреп, Қ Р-на валюталық тү сімдер біраз қ ысқ артты. Сонымен қ атар ө ндірістің одан ә рі қ ұ лдырауы, қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесін 25 процентке жоғ арылату, тө лемеудің ө рістеуі жә не бюджет пен ә леуметтік проблемалары тең генің бағ алығ ын одан ә рі тө мендетті. 1994 ж. таң дап алғ ан монетарлық ү лгінің ө згермейтіндігі жә не тең гемен инфлюцияны қ атаң қ адағ алау экономиканы кеселге ұ шырататын кө птеген қ аржы сарапшылары мен талдаушылары 1998 ж. кү зінен бастап тү сініп, оны ө згерту туралы ортақ ойғ а келген.

1999 ж. сә уірінен Қ Р ү кіметі тең генің еркін ө згермелі курсын енгізу туралы шешім қ абылдады. Ол жө нінде Премъер-министр былай деген: Бұ дан былай доллар бағ амы валюта рыногында сұ раныс пен ұ сыныстың қ алай қ алыптасатынына байланысты анық талады, ал Ұ лттық банк ол процеске елеулі тү рде араласпайтын болады. Ұ лттық банк бү гінгі кү нге дейін ө зінің алтын валюталық резервін айырбас бағ амын белгілі бір децгейде ұ стап отыру ү шін жұ мсап келеді. Ендігі жерде олай болмайды...

Қ Р-ның тө ң ірегіндегі елдерде - біздің негізгі сауда ә ріптесімізде — ұ лттық валюталардың бағ амы кү рт кұ лдырап кетті. Мысалы, Ресей рубльдің бағ амы 1998 жылғ ы тамыздың 17 -сінен бері қ арай 4 есе тө мендеді. Сол валюталармен салыстырғ анда тең ге тез қ ымбаттады жә не біздің тауарымыз бә секеге тү су қ абілетінен айырылып қ алды, ө неркә сібіміз туралай бастады, кә сіпорындар тоқ тап қ алды, жұ мыссыздық арта тү сті. Қ Р-ның сыртқ ы сауда айналымы 9 процентке дерлік, немесе 1 млрд. 300 млн доллар мө лшерінде кеміді, ал біздің экспортқ а шығ аратын тауарларымыз 1 млрд. 25 0 млн долларғ а қ ысқ арды.

... Біз Ресейден ә келінетін кейбір импорттың тауарларғ а салынатын баж салығ ының мө лшерін 200 процентке дейін жеткіздік... Шетелден ә келінетін арзан тауарлар біздің ө ндірісшілеріміздің қ ол-аяғ ын бірдей матап, валютаны елімізден сыртқ а қ арай ағ ылтуда...

Міне осы тұ рғ ыдан алғ анда, жағ дайдан шығ удың бір ғ ана жолы бар - тең ге бағ амының емін-еркін ө згермелі болуына жол беру керек.

Сонымен, Қ Р тең гесі міне 11 жылдан астам уақ ыт берік тө лем қ ұ ралы болып келеді. Ол еркін айырбасталатын валюталарғ а шектеусіз айырбасталады.