Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы.

Ақ ша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар ө ндірісінің дамуындағ ы бірден-бір шарт жә не ө нім болып табылады. Тауар — бұ л сату немесе айырбастау ү шін жасалынғ ан ең бек ө німі. Адам ең бегінің ө німі (зат) оны ө ндірушілердің белгілі қ оғ амдық қ атынастарын тудыра отырып, тауар формасын қ абылдайды. Заттардың тауарғ а айналуы ақ шаның пайда болуындағ ы объективті алғ ышарттарды қ ұ райды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (ең бекпен белгіленген) тұ тыну қ ұ ны ө з сатып алушысын таппаса немесе коғ ам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауғ а кеткен уақ ыттың рә суә болғ аны; мұ ндай бұ йым тауарлық формағ а ие емес, ө йткені оның коғ амғ а қ ажеті шамалы. Сондық тан да ә рбір тауар қ ажетті тұ тыну кұ нның алу кұ ралы бола отырып, ө зінің ө ндірушісіне қ атынасы бойынша айырбас қ ұ ны ретінде кө рінеді. Айырбас қ ұ н тауарлардың ө зінен бө лініп шық қ ан жә не олармен бірге ө з бетінше ө мір сү ретін тауар, ол ақ ша.

Ә рбір ерекше тауар міндетті тү рде тұ тыну кұ ны ретінде кө рінеді. Оның кұ ны жасырын тү рде болады жә не тек қ ана ақ шағ а тең естіру жолымен табылады. Тауарлар жә не ақ шалар бір жә не осы тауар формасының нақ ты қ арама-қ арсы жақ тары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады жә не ө зара бір-біріне ауысады.

Тауар ө ндірісінің ө суіне байланысты неғ ұ рлым жиі айырбасталатын тауар — барлық басқ а тауарлардың бір-бірімен ө зара айырбасталу кұ ралы бола бастады. Осыдан келіп, қ ұ нның толық немесе кең кө лемдегі формасынан жалпы кұ ндық формасына жасырын тү рде ө ту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарғ а нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы кұ ндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар кө птеп атқ ара бастады жә не осы тауарлар ақ ша деп аталынды. Кұ нның жалпы кұ ндық формасы ақ ша формасына айналды.

Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы кұ ндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақ ша формасын, ә р тү рлі тауарлар қ абылдады. Ә рбір тауарлы-шаруашылық уклад ө з эквивалентін алғ а тартады. Ә р тү рлі халық тарда бір мезгілде ә р тү рлі эквиваленттер болады. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғ аны туралы нақ ты дә лелдер ә р тү рлі қ олжазбаларда, қ азба жұ мыстарының нә тижелерінде табылғ ан заттарда, поэзияларда кездеседі.

Бір халық тың ө зінде ә р тү рлі уақ ыттарда жә не ә р тү рлі халық тарда бір мезгілде ә р тү лі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі ең бек бө лінісінің нә тижесінде мал бағ ушылардың бө лініп шығ уымен мал (ірі қ ара) айырбас қ ұ ралына айналды. Олардың белгілі тү рлері табиғ и-климаттық жағ дайларғ а байланысты нақ ты сол ортада айырбас қ ұ ралы болды. Шалғ ынды аудандарда – жылқ ы, сиыр жә не қ ой; ал шө л жә не шө лейт аудандарда – тү йе; тундрада – бұ ғ ы жалпы қ ұ ндық эквивалент қ ызметін атқ арады. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғ аны туралы нақ ты дә лелдер ә р тү рлі қ олжазбаларда, қ азба жұ мыстарының нә тижелерінде табылғ ан заттарда, поэзияларда кездеседі. Гомердің кө не Троя батырлары туралы поэмасында ө гізді қ ұ н ө лшемі ретінде пайдаланғ аны жайлы айтылады. Осы уақ ыттарда металдан жасалынғ ан ақ шаларда “ө гіз” деген атау ойып ө рнектелініп жазылып жү рді. Латынның сө зі “пекуния” (ақ ша) “пекус” (“мал”) сө зінен шық қ ан. “Рупа” (“мал”) сө зі ү нділердің ақ ша бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақ ша металл ақ шаларғ а ауысқ аннан кейін де “мал” деген атуғ а ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. Былай деген “біздің жинағ ан малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен жә не боярлардан 18 гривенен тұ рады”. Ол кездегі қ азынашы “малшы”, қ азына, қ азына жинау орны – “мал ұ стайтын орын” деп аталынды.

Капитал сө зінің шығ уы да малменен байланысты, ө йткені ескі герман тілінде бұ л сө з мал басы санының кө птігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығ ын кө рсетті.

Солтү стік халық тары ең бірінші тауар ретінде айырбас ү шін жү нді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар кө лемі бойынша ә р тү рлі тауарлар сатып алу барысында қ ұ стардың, аң дардың жү ндерін пайдаланды. Қ ұ с жү ндері Солтү стік Сібір халық тарында, ал аң жү ндері Солтү стік Америка халық тарында жалпы қ ұ ндық эквивалент ретінде колданды. Жү н ақ шалар Монғ олияда, Тибетте жә не Памир аудандарында кең кө лемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жү н ең басты қ ұ ралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жү н ақ ша жү йесінің бү гіні болып саналды.

Ә лемде ә р тү рлі экзотикалық ақ шалар болғ ан. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы кү нге дейін феи акша айналысында қ ызмет етеді. Олардың формасы дө ң гелекше тас тү рінде келе отырып, диірменнің тасын еске тү сіреді. Мұ ндай " монеталардың " диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннағ а дейін жетеді. Сауда мә мілесі орындалғ аннан кейін сатушы феяғ а бұ рынғ ы иесінің белгісін ө шіріп, ө зінің белгісін соғ ады.

Юлий Цезарь патшалығ ының тұ сында ақ ша ретінде кұ лдарды пайдаланды. Сонымен, бір кұ лдың қ ұ ны ү ш сиыр, алты бұ зау, он екі қ ойғ а тең естірілді.

Ө нер мен жер игерушілердің бө лінуімен эквиваленттің жетілуі жалғ асты. Бө лінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болды. Бұ л аз бұ зылатын ә сімдік ө німдері — зә йтү н майы, кү ріш, кофе, какао, қ ұ йма тү ріндегі тұ здар, тағ ы басқ а..

Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қ орғ асын, мыс, кү міс, алтын тү ріндегі ақ шалар пайдаланылды. Рим императоры Дионосий Сиракуз жә не орта ғ асырдағ ы ағ ылшын корольдары мырыш ақ шаларды қ ұ йды.

XVII ғ асыр Солтү стік Америкада ұ сақ тө лемдерге қ орғ асын дө ң гелекшелер колданылды.

Металл ақ шаларының артық шылығ ы, олар — біркелкі, тө зімді, ұ сақ талынады, жә не тағ ы басқ а. Металл ақ шалардың кең таралуымен ақ ша есебі салмағ ының жү йесі нақ тылана тү сті.

Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен кү міске ө те бастады, ө йткені олар жалпы эквивалент ү шін аса қ ажетті сапағ а ие.

Ә рине, металдар бұ ғ ан дейінгі ақ ша формаларын бірден ығ ыстырып шығ арып тастағ ан жоқ. Ұ зақ уақ ыт бойы металл ақ шалар тауар формасын сақ тап келді. Темір ақ шалар кү рек, тағ а, шеге, шынжыр жә не тағ ы басқ а формаларда ұ зақ уақ ыт бойына сақ талынды. Грек ақ шасының атауы драхма - бір уыс шеге деген мағ ынаны білдіреді. Мыс ақ шалар қ азанның, қ ұ мыра, қ алқ ан тү рлерінде айналыста болды. Кү міс жә не алтын ақ шалар жү зік, сырғ а, білезік тү рінде пайдаланылды.

Монеталардың пайда болуы — ақ шаның қ ұ рылуындағ ы соң ғ ы кезең болып табылады.

Егер де монетаның номиналды қ ұ ны, сол монетаның қ ұ рамындағ ы металдың қ ұ нына тең болса, онда ол – толық қ ұ нды ақ ша болады. Ал, толық қ ұ нсыз ақ шаны біз – билонды ақ ша деп атаймыз.

Монеталық ақ ша айналысының тарихында мынандай тү сініктер қ алыптасқ ан:

Биметаллизм – Жалпы эквивалент ролін екі металл, яғ ни, алтын мен кү міс атқ арады.

Монометаллизм – Жалпы эквивалент ролін ақ ша жү йесі ретінде бір металл атқ арады.

Ақ шаның ө мір сү руіндегі обьективті қ ажеттілік ол тауар ө ндірісі жә не тауар айналасынының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналасында ақ ша айырбас қ ұ ралы болып табылады. Тауар жә не ақ ша бір-бірінен бө лінбейді. Ақ ша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.

XIX ғ асырда социал утопистері — Прудон, Оуэн, Грей жә не басқ алар акшағ а теріс кө зқ араста болды. Прудон тауар ө ндірісін сақ тай отырып, ақ шаны жоюдың жобасын ұ сынды жә не оны дә лелдемек болды.

Ақ ша тауардан дами отырып, тауар болып қ ала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.

Ақ ша — жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқ а тауардың қ ұ ны бейнеленеді жә не оның делдал ретінде қ атысуымен тауар ө ндірушілер арасында ең бек ө німдерінің айырбасы ү здіксіз жасала береді.

Жалпығ а бірдей эквивалент рө лі тарихи тү рде алтынғ а бекітілген. Алтынның басқ а барлық тауарлардың қ ұ нын бейнелеу қ асиеті, оның табиғ и қ асиеті емес. К.Маркс айтқ андай: " Табиғ ат ақ шаны жаратпайды. Алтынғ а бұ л қ асиет коғ аммен берілген".

Алтын жалпығ а бірдей эквивалент рө лін орындау ү шін ең бір
лайық тауар болып қ алып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғ и сапағ а ие: бө лінуі оң ай, ә демі, бұ зылмайды, тот баспайды, тек қ ана " патша арағ ында" ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғ ары кұ нғ а ие. Қ анша дегенмен оның қ орының аз болуы, алтынды ө ндіруге кететін ең бек шығ ындарының ө те жоғ ары болуына ә келіп соғ ады. Алтынды колдану жылдан-жылғ а ө суде. Ол ә ртү рлі салаларда пайдаланылады - электроникадан бастап, зергерлік-іскерлікке дейін, бірде ө те жұ қ а қ алың дық пен, бірде балқ ытылғ ан қ ұ ймалар тү рінде кездеседі.

Ресей XIX ғ асырдың 20 -жылдарында алтын ө ндіруден бірінші орында болды. Ө ткен ғ асырдың 40-жылдарында оның дү ниежү зілік алтын ө ндірісіндігі ү лесі 40 % кұ рады.

Қ азақ станда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұ мыс істеп тұ р.

Алтын тек қ ана алтын валюта резервтерді ғ ана қ ұ рамайды, сонымен бірге электронды-есептеуіш жә не компьютерлік техникаларды, тү нгі механикалық аспаптарды, синтетикалық талшық тарды жасау ү шін де колданылады.

Жасанды алтынды ойлап табу сұ рақ тары ә р кез адамзатты толғ андырды. Бұ нымен ежелгі уақ ыттарда алхимиктер ең бектенді. Ежелгі Египетте жалғ ан алтын қ ұ ймалары табылғ ан. Біздің ғ алымдар ұ зақ уақ ыт іздену мен сынақ тар жү ргізулері нә тижесінде нағ ыз алтынды алды. Электр кедергісі алтынның техникалық қ ұ ймасына жақ ын. Жаң а қ ұ йма қ аттылығ ы алтыннан алты есе асып тү седі.