АзаҚстан республикасыныҢ білім жӘне Ғылым Министрлігі

«Есеп жә не қ аржы» кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰ МЫС

Тақ ырыбы: Ақ ша айналысы жә не ақ ша жү йесі.

Орындағ ан:

Тексерген:

Астана 2009

Жоспар

Кіріспе.............................................................................................................3

І. Ақ шаның қ ызметі...........................................................................................6

1.1 Ақ ша айналысын басқ ару.......................................................................10

1.2 Экономикасы дамығ ан елдердің ақ ша жү йесі......................................12

1.3 Металл ақ ша айналысы...........................................................................14

ІІ. Ақ ша жү йесі жә не оның даму кезең дері...................................................17

Несие ақ шалары жә не олардың тү рлері.................................................22

Ақ ша айналысы заң ы...............................................................................25

Банкноталар мен қ ағ аз ақ шалар айналымы жү йесі, оның

сипаттамасы..............................................................................................27

Қ орытынды………………………………………………………………...29

Пайдаланғ ан ә дебиеттер…………………………………………………..31

Кіріспе

Кө птеген шетел басылымдарында ақ ша айналымы деген ұ ғ ым кездеспейді. 90 – жылдардың орта шең іне дейін ТМД – мү ше елдердің басылымдарында «ақ ша айналысы» деген ұ ғ ымдарғ а анық тама беріліп, ол бір – біріне дә л ажыратылады. Ақ ша айналымы деп қ олма – қ ол ақ ша мен қ олма – қ ол емес ақ шаның қ озғ алысын білдіретін кең ұ ғ ым айтылды. Экономиканың ә р ү лгісі бар ұ ғ ымдардың мә ні мен қ ұ рылымын ө згеғ ртпей кейбір ерекшеліктер ең гізді.

Жоспарлы – орталық танғ ан экономика жағ дайында ақ ша айналымының ерекшеліктері:

Қ олма – қ ол ақ ша да, қ олма – қ ол ақ ша да емес ақ ша да кә сіпорындардың шығ аратын ө німдерін алдын–ала бө луін қ ызмет атқ аратын. Барлық қ оғ амдық ө нім ө ндіру қ ұ ралдары жә не тұ тыну заттары (ө німдер мен қ ызмет кө рсету) тү рінде, яғ ни бірінші жағ дайда материалдар ттехникалық жабдық тау жү йесі арқ ылы, ал екінші жағ дайда қ оғ ам мү шелерінің табысына (жалақ ы, зейнетақ ы жә не т.с.с) сә йкес мемлекеттік сауда жү йесі арқ ылы бө лінеді.

Мемлекет заң мен ақ ша айналымын: қ олма – қ ол ақ ша жә не қ олма – қ ол емес ақ шағ а бө ліп, ақ ша айналымының қ ай тү рі қ андай бө лу жү йесін қ ызмет атқ аратынын белгілейді. Сө йтіп қ олма – қ ол ақ ша қ озғ алысы халық тың ақ шалай табысын бө луді кө рсетсе, қ олма – қ ол емес ақ ша қ озғ алысы ө ндіріс қ ұ рал жабдық тарын бө луді кө рсетті.

Ақ ша айналымы мемлекеттік жоспарлау жү йесін объектісі ретінде директивалық заң дармен реттеледі.

Ақ ша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қ ызмет кө рсетеді.

Ақ ша айналымының алғ ашқ ы жә не қ орытынды кезең дері мемлекеттік банкте шоғ ырланып, оғ ан мембанк бақ ылау жү ргізді.

- 3 -

Қ олма – қ ол ақ ша жә не қ олма – қ ол ақ ша емес белгілерін тек мембанк монополды қ ұ қ ық пен шығ арды.

Мемлекеттік жү йелер алдын ала ө німге бағ а белгілеумен жә не кө рсетілген қ ызметтерге тарифтер бекітумен де щұ ғ ылданады.

Сонымен, ақ ша айналымы деп қ олма – қ ол жә не қ олма қ ол емес тү рінде ү зіліссіз қ озғ алыста жү ретін ақ ша белгілерін айтады. Бұ л анық тама ақ ша айналымының қ азіргі мазмұ нына сай келеді, себебі айналымда тек ақ ша белгілері жү реді.

Ал метал ақ ша жү йесінде ә рі тауар, ә рі ақ ша айналымы ретінде олардың қ ұ ны айналымда жү рді. Себебі металл монетаның (алтын немесе кү міс) ө з қ ұ ны ө зінде кө рсетілген (номинал) қ ұ нына сә йкес келгендіктен ақ ша қ ұ нының қ озғ алысы тауар қ ұ нының қ озғ алысымен бір уақ ытта жү рді. Сондық тан қ ұ н айналымы тауар айналымы мен ақ ша айналымын біріктірді.

Қ азіргі ақ ша айналымын қ ұ н айналымы деп айтуғ а болмайды. Оғ ан себеп – қ олма – қ ол ақ ша жә не қ олма – қ ол емес ақ ша белгілерінің ө з қ ұ ны кө рсетілген қ ұ нмен салыстырғ анда ө те тө мен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қ азір қ ұ н айналымы деп тек тауар айналымын айтуғ а толық негіз бар.

Айналыста жү ретін тек қ олма – қ ол ақ ша, ол ақ ша айналымының тек бір бө лігі. Демек ақ ша айналысы деген белгілі бір мезгілде қ олма – қ ол ақ шамен ө телген барлық тө лемдер сомасына тең ақ ша айналымының бө лігі. Ал ақ ша айналымы дегеғ н қ олма – қ ол ақ ша мен қ олма – қ ол емес ақ ша белгілерінің тауар айналымын жә не тауарсыз тө лемдер мен шаруашылық тың есеп айырысуын қ амтамасыз ететін ақ шаның қ ызметі. Сонымен ақ ша айналымы екі бө ліктен: қ олма – қ ол ақ ша айналысы жә не қ олма – қ ол емес ақ ша айналымынан тұ рады.

Айналыста тек қ олма – қ ол ақ ша жү ретіндіктен оны ақ ша айналысы деп атайды. Айналыс жә не тө лем қ ұ ралдары ретінде нақ ты ақ ша белгілері (банкноталар, қ азыналық билеттер жә не ұ сақ монеталар) айналыста жү ркді.

- 4 -

Бұ л кез келген мемлекеттің ақ ша айналымының аз бө лігін қ ұ рағ анмен оның маң ызы ү лкен. Ө йткені қ олма – қ ол ақ ша халық тың ақ шалы табысының басым кө п бө лігін алу жә не оны жұ мсауғ а қ ызмет етеді.

Қ азақ стан Республикасында қ олма – қ ол ақ шаны Ұ лттық банк банкнота тү рінде эмиссиялайды (Қ Р – ның ақ ша ө лшемі – тең ге), екінші дең гейдегі банктер оның эквивалентін қ олма – қ ол емес формада тө леп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қ олма – қ ол ақ шаның кө п бө лігі клиенттерге беріледі, яғ ни клиенттер заң ды тұ лғ аклар болса, ақ ша кә сіпорындар мен ұ йымдардың кассасына тү седі де, ал клиент жеке тұ лғ а болса, ақ ша тікелей халық қ а беріледі. Кә сіпорындар мен ұ йымдардың кассасындағ ы қ олма – қ ол ақ шаның аз бө лігі олардың ө зара есепетеуіне жұ мсалса ө зара есептеу, негізінен, қ олма – қ ол емес ақ ша белгілерімен жү ргізеді), ал басым коп бө лігі халық қ а ә р тү рлі ақ шалы табыс тү рінде (яғ ни жалақ ы, зейнетақ ы, жә рдемақ ы, шә кіртақ ы, сақ тандыру қ айтарымы дивидендтер тө леу мен бағ алы қ ағ аздарды сатудан тү скен тү сім жә не т.с.с. тү рінде беріледі.

Қ олма – қ ол ақ ша негізінен халық тың ақ шалай табысынан жә не оны жұ мсаудан тү седі. Бірақ ақ шаның кө п бө лігін. салық, жарна, сақ тандыру тө лемі, пә тер ақ ысы мен коммуналдық тө лемін, қ арызды ө теуге, тауар сатып алу мен кө рсетілген қ ызметке ақ ы тө леуге, бағ алы қ ағ аздар мен жалгерлік ақ ы, айып пұ л жә не т.с.с. тө леуге жұ мсайды.

Қ олма – қ ол емес ақ ша айналымы (тө лем айналымы) – ол банктегі шот иесінің жазбаша бұ йрығ ы бойынша шоттағ ы ақ ша қ алдығ ының ө згеруі немесе ақ шаның тө лем қ ұ ралы ретіндегі қ ызметін атқ ару. Ол бү кіл ақ ша айналымының басым бө лігін (90 % - ке жуығ ын) қ ұ райды. Тө лем айналымы ө лшеулер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазу тү рінде немесе оларды ө зара талаптарын есептеу жолымен жү зеге асырылады.

- 5 -

І. Ақ шаның қ ызметі.

- Қ ұ н ө лшемі

- Айналыс қ ұ ралы

- Тө лем қ ұ ралы

- Жинақ тау жә не қ орлану қ ұ ралы

- Ә лемдік ақ ша

Экономикалық категория ретіндегі ақ шаның мә ні олардың қ ызметтерінде кө рініс табады, олар ішкі ақ шаның негізін жә не қ ұ рамын сипаттайды. Ақ ша қ ызметінің ә рқ айсысы тауарлардың айналымы процесінен шығ атын ә леуметтік – экономикалық қ атынастардың бірі жағ ын қ арастырады. Қ азіргі кездегі экономикалық ә дебиетте қ ызметтердің саны жө нінде ә р тү рлі пікірлер кездеседі. Батыстың теория ақ ша қ ызметінің ө те қ арапайым жә не тү сінікті ү ш тү рін анық тайды: қ ұ н ө лшемі, айналыс қ ұ ралы жә не жинақ тау қ ұ ралы. Бірақ та басқ аларғ а қ арағ анда оларды К. Марксв жақ сы жү йеледі жә не суреттеді, ол жоғ арыда аталғ ан ақ шаның ү ш қ ызметімен қ атар барлығ ы тағ ы екі қ ызметін анық тады: тө лем қ ұ ралы жә не ә лемдік ақ ша.

Демек, олар қ азіргі кездегі жә не нарық тық экономикадағ ы ақ шаның маң ызы мен рө лін ө те толық ашады деп есептей отырып, біз 5 қ ызметін қ арастырамыз.

Қ ұ н ө лшемі. Ақ шаның алғ ашқ ы жә не негізгі қ ызметі болып, барлық тауарлар қ ұ нының ө лшемі қ ызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасымен қ амтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақ ша емес, тауарды ө ндіруге кеткен қ оғ амдық қ ажетті адам ең бегі саналады. Барлық тауарлар қ ажетті ең бек ө німі болып табылады, сондық тан да ө зіндік қ ұ ны бар шынайы ақ шалар олардың қ ұ нының ө лшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын есептеледі, оны ө ндіру ү шін қ ұ нды туындататын қ оғ амдық ең бек шығ ындалады. Ақ ша мен тауар салыстыру ү шін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық тауарлар ө зара салыстырмалы болады.

- 6 -

Ақ шалар қ ұ н ө лшемі қ ызиетінде идеалды оймен ойлау арқ ылы орындайды. Яғ ни тауардың қ ұ нын ө лшеу ақ шағ а айырбасталғ анғ а дейін орындалады. Қ ұ нның тауарлық формасының ақ шалай формағ а айналуы ү шін тауарлар бағ асын белгіілеу жеткілікті, бұ л жағ дайда тауарларды ө ткізу сатып алушыда нақ ты ақ ша болғ ан жағ дайда ғ ана жү зеге асады.

Бағ а – тауарлар қ ұ нының ақ шалай кө рінісі болып табылады. Ол тауарды ө ндіру мен ө ткізуге кететін қ оғ амдық қ ажетті ең бек шығ ындарымен анық талады, яғ ни бағ а бұ л тауардың қ оғ амдық танылғ ан қ ұ ны болып табылады. Тауар бағ асы нарық та қ алыптасады, тауарларғ а деген сұ раныс пен ұ сыныстың тепе – тең дігі кезінде ол тауар қ ұ нына жә не ақ ша қ ұ нына тә уелді болады. Нарық тағ ы сұ раныс пен ұ сыныстың тауар бағ асына сә йкессіздігіне байланысты оның қ ұ ны сө зсіз тө мендейді. Қ ұ ндары ә р тү рлі тауарлардың бағ аларын салыстыру ү шін оларды бір масштабқ а келтіру керек, яғ ни оларды бірдей ақ ша бірліктерімен сандық ө рнектеу керек.

Айналыс қ ұ ралы. Бұ л қ ызметтің маң ызын тауар айналымының Т – А – Т классикалық формуласының кө мегімен ашуғ а болады. Бұ л жағ дайда ақ ша тауар айналымындағ ы делдал рө лін атқ арады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағ ы тауарлық айналымы екі актіден тұ рақ ты: тауарды сату, яғ ни оның ақ шағ а айналуы жә не тауарды саптып алу, яғ ни ақ шаның тауарғ а айналуы. Бұ л жағ дайда ақ ша айналыс қ ұ ралы қ ызметіндегі делдал болып табылады. Ол қ ызметті орындау ү шін ақ ша ү немі қ олда болуы тиіс, яғ ни бұ л қ ызметті шынайы ә рекет етуші ақ шалар атқ ара алады. Егер сатып алушыда ақ ша болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұ л жағ дайда ақ ша басқ а тауарды сатып алу ү шін қ ажет болады. Олар тауар сатушының қ алтасында жатпайды, сатушылар оларды басқ а қ ажетті тауарды сатып алу ү шін қ олданады, ақ ша ү немі айналыста жү реді. Сондық тан бұ л жерде ақ шаның рө лі ө те жылдам жә не ол бір тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қ ызмет кө рсету ү шін қ ажет. Осығ ан байланысты айналыс қ ұ ралы

- 7 -

ретіндегі ақ ша ү шін олардың қ ұ ндық қ ұ рамы маң ызды емес, яғ ни айналыс қ ұ ралы ретінде ақ ша шынайы ақ шалық тауардан бө лінуі мү мкін. Осының салдарынан айналыста шынайы толық қ ұ нды ақ шалар емес, қ ағ аз ақ ша белгілері сияқ ты олардың орынбасарлары болуы мү мкін.

Тө лем қ ұ ралы. Тауар ө ндірісі жә не тауар айналымының дамуы, сонымен бірге кредиттік қ атынакстардың дамуы нә тижесінде ақ шаның тө лем қ ұ ралы деген тағ ы бір қ ызметі туындады. Бұ л жағ жайжа Т – А – Т айналымы барысында Т – А жә не А – Т деген екі метафора бө лініп шығ ады. Ақ шаның сатушығ а жетуінен гө рі тауар сатып алушының қ олына жылдамдық жетеді. Бұ л жағ дайда тауарды сатушы кредит берушіге, ал сатып алушы – қ арыз алушығ а айналады. Сату жә не тө лем актінің бө лінуі нә тижесінде ақ шалар тө лем қ ұ ралы деген жаң а қ ызметті орындай бастады. Тауар сатылғ аннан кейін, тө лем қ ұ ралдары айналымғ а тү седі. Ақ ша айналымы процесін бастамайды, оны анық тайды. Сатып алушы тауар ү шін ақ ша тө лемейді, міндеттеме тө лейді. Сонда тауар крелитке сатылады екен. Тө лем міндеттемені ө тегеннен кейін жү зеге асады, сә йкесінше, ақ шалар сату – сатып алу актін анық тамайды, кредитті жаба отырып, тек қ ана оны аяқ талады.

Нә тижесінде тауарларғ а қ атысты ақ шаның салыстырмалы дербес қ озғ алысы жү зеге асады.

Егер ақ шаның айналыс қ ұ ралы ретіндегі қ ызметі кезінде ақ ша мен тауардың қ арама – қ арсы бір уақ ыттағ ы қ озғ алысы орын алса, ал ақ шаның тө лем қ ұ ралы қ ызметінде бұ л қ озғ алыс барысында уақ ыт бойынша алшақ тық болады, яғ ни қ арыз алушы тауарды несиеге сатып алып сатушығ а қ арыз міндеттемесін береді, ол белгіленген мерзімде ғ ана тө ленеді. Тө лем қ ұ ралы ретінде ақ шаны пайдалануды К. Маркс былайша сипаттады: «Бір тауар иесі қ олма – қ ол тауарды сатады, ал екінші ақ ша ө кілі немесе болашақ ақ ша иесі ретінде ә рекет ете отырып, сатып алады. Сатушы кредит беруші болса, сатып алушы – қ арыз алушы болады».

- 8 -

Жинақ тау жә не қ орлану қ ұ ралы. Тө лем қ ұ ралы ретіндегі ақ ша қ ызметінің дамуы ақ ша қ аржылары резервтерін қ ұ рудың қ ажеттілігін, яғ ни ақ шаның жинақ тау жә не қ орлану қ ұ ралы ретіндегі қ ызметін туындатады.

Бірінші актіде тауар сатылады да ақ шағ а айналады, бұ л жағ дайда ө з қ ажеттіліктерің ді қ анағ аттандырудан жиі бас тартуғ а тура келеді. Алтын адамдардың кө з жауын алады. Сондық тан оны жинақ тау мен сақ тауғ а ұ мтылады, ө йткені бұ л қ ор кез келген қ ызметті алуғ а, яғ ни кез келген уақ ытта ө зінің барлық қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а мү мкіндік береді. Бұ л жағ дайда ақ шалар жинақ тау қ ұ ралы қ ызметін атқ арады. Жә не олар осы қ ызметте қ оғ амдық байлық тың жалпы кө рінісі болып саналады. Адамдар ө з байлық тарын асыл тастар, ө нер туындылары, жылжымалы мү лік, акциялар, облигациялар, банктегі аұ ша жә не т.б тү рде сақ тай алады. Бірақ ақ шалар кө бінесе осы қ ызметті орындайды. Ө йткені оларғ а ө тімділік тә н, ө тімді актив тө лем қ ұ ралы ретінде пайдалануғ а болатын жә не тіркелген атаулы қ ұ ны бар актив саналады. Ақ шалар тө лем қ ұ ралы ретінде пайдаланылады жә не олар қ ұ н ө лшемі қ ызметін атқ арғ андық тан, олар ә рекет етуші масштаб шең берінде ө зінің жеке тұ рақ ты қ ұ нын ө згертпейді.

Ә лемдік ақ шалар. Ә лемдік ақ шалар ақ шаның барлық қ асиеттерін ө зіне жұ мылдыра отырып, ол қ азыналық жә не тө лем қ ұ ралы қ ызметінің тұ тастығ ы арқ ылы қ аша формасының тікелей логикалық жалғ асы болып табылады. К.Маркс былай жазғ ан: «Ө зінің тү сінігі ғ ана емес, сонымен қ атар ә рекет ә дісімен ақ шалар қ азына жә не жаппай тө лем қ ұ ралы ретінде ә лемдік нарық та жалпы айрбас қ ұ ралы, жалпығ а ортақ тауар болып табылады». Осығ ан байланысты ә лемдік ақ шалардың табиғ аты, экономикалық категория ретіндегі маң ызы олардың қ ызметінде айқ ын кө рініс табады, мұ ндағ ы ақ шаның ө зіндік ерекшелігі жаппай интернационалды тауар ретінде кө рнеді. Халық аралық тө лем қ ұ ралы ол қ ұ нның ұ лттық белгілері арқ ылы жә не ішкі ақ ша айналымына ұ қ сас қ алыптасатын қ ұ нның айрық ша интерноционалдық белгілері бойынша жү зеге асырылады.

- 9 -

1.1. Ақ ша айналысын басқ ару.

Ұ лттық банк – заң ды тө лем қ ұ ралын, яғ ни банкноталарды шығ аруғ а эмиссиондық қ ұ қ ы бар жалғ ыз мемлекеттік орган. Олар Ұ лттық банкінің эмиссияғ а шығ аруы арқ ылы жә не банктерге сатып, қ олма – қ олсыз балама алу формасында болады. Қ азақ стан Республикасының ресми ақ ша бірлігі – тең ге болып табылады.

Ұ лттық банк банкноталар мен монеталардың қ ажетті мө лшерін анық тайды, олардың дайындалуын қ амтамасыз етеді, сақ талу, жою жә не қ олма – қ ол ақ шаның инкассициялау тә ртібін орнатады.

Валютаны ө згертуге тек қ ана Қ азақ стан Республикасының Парламентінің қ ұ қ ы бар. Ұ лттық валютаның қ ызмет ету шарттарын, мерзімін, тә ртібін анық тау қ ұ қ ығ ы Қ азақ стан Республикасының Президентіне жү ктеледі.

Ұ лттық банк Қ азақ стан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің ақ ша бірліктеріне айырбастау бағ амын анық тау тә ртібін белгілейді.

Қ олма – қ ол ақ шаның айналымы, олардың банкінің кассасына ү здіксіз оралып отыру жолымен жү зеге асады.

Қ азақ стан Республикасында ө з кү штерін енгізумен байланысты ақ ша банкноталарын ө ндіру жә не коммерциялық банктерге инкассациялауғ а лицензия беру бойынша, қ олма – қ ол ақ шаның жағ дайы 1996 жылғ а дейінгі кезең мен салыстырғ анда мү лдем ө згерді. Екінші дең гейдегі банктер корреспонденттік шоттағ ы қ аражаттарының қ алдығ ы шегіде қ олма – қ ол ақ ша тү рінде толық тыру алады, сонымен қ атар, операциялық кассадағ ы қ олма қ ол ақ ша қ алдығ ына шек қ ойылмайды.

Эмиссия – бұ л мемлекеттің банкноталардың, монеталардың, бағ алы қ ағ аздардың шығ арылуы. Ол қ олма – қ ол тү рінде де немесе қ олма – қ олсыз ақ ша тү рінде де болуы мү мкін.

- 10 -

Қ олма – қ ол ақ ша тү ріндегі эмиссия – айналысқ а банкноталар мен монеталардың қ осымша шығ арылуын сипаттайды.

Қ азақ стандағ ы тең генің кө п мқ лшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі кә сіпорындар арасындағ ы дә стү рлі қ олма қ олсыз есеп айырысулардың біртіндеп қ олма – қ ол есеп айырысуларғ а ауысуы, бұ ны ә рине, жағ ымсыз қ ұ былыс деп есептеуге болады.

Бірақ 1995 жылдан бастап жағ дай жақ сара бастады, бұ л кассалық тү сімдердің кассалық шығ ындардан кө беюі нә тижесінде қ олма қ ол ақ шаларды эмиссиялаудың ү лес салмағ ы банк кассасында берілуі қ ысқ арды.

Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қ арыздық операциялардың процесінде іске асады. Банктегі дипозиттер сомасы кредит ақ шаны қ ұ ру ү шін қ ажет потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қ арыз беру арқ ылы жұ мылдырылғ ан кезде кредит ақ шалар қ ұ рылады. Бұ л операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақ ша бірлігіндей дипозит ү шін міндетті резерв 15 аұ ша бірлігін қ ұ райды, қ алғ ан 85 аұ ша бірлігі банк арқ ылы қ арызғ а берілуі мү мкін.

Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұ лттық банктің ақ ша бағ асы сияқ ты, ақ ша агрегатын жә не ақ ша мультипликациясын бақ ылау арқ ылы жү реді.

Ақ ша бағ асы – бұ л Ұ лттық банк шығ аратын ақ шалары. Оғ ан айналымдағ ы қ олма – қ ол ақ шалар, міндетті жә не артық резервтер жатады. Міндетті резервтер – бекітілген нормативтерге сә йкес Ұ лттық банктегі арнайы шотта кредит корреспонденттік шотында сақ талуына міндетті банк дипозиттерінің бө лігі (бұ л Ұ лттық банктің келісімі бойынша тек қ ана қ аржылық тұ рақ ты банктер мен қ олданылатын резервтердің баламалы ә дісі деп аталады). Ақ ша айналысының жылдамдығ ы экономикалық монетизация дең гейіне байланысты болады, ол ақ ша массасының жалпы ішкі ө німге қ атынасымен анық талады. Айналыс жылдамдығ ы тө мен болғ ан сайын, монетизация дең гейі жоғ арылайды.

- 11 -

1.2 Экономикасы дамығ ан елдердің ақ ша жү йесі.

Экономикасы дамығ ан елдердің осы заманғ ы ақ ша жү йесі алтын – қ ағ аз жә не кредит ақ шаларына бө лінбеген жү йеге негізделген. Олардың ә рбіреуі ұ зақ уақ ыт бойы дербес дамыса да ә рі ұ лттық ерекшеліктерге ие болса да, олар кө п жағ ынан бір – біріне ұ қ сас.

Сонымен қ атар, ә рбір дамығ ан елдің осы заманғ ы ақ ша жү йесінің мә нін толық ашуғ а мү мкіндік беретін тек ө здеріне ғ ана тә н ерекшеліктері бар.

АҚ Ш – тың ақ ша жү йесі. АҚ Ш – тың ақ ша бірлігіне айналымғ а 1786 жылы енгізілген АҚ Ш доллары жатады. Доллардың атауы бірқ атар еуропалық елдердің айналыста болғ ан кү міс толерден шық қ ан. Қ ысқ артылғ ан белгісі - $. Бір доллар 100 центке тең. Бү гінгі таң да айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 долларлық қ ұ ны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік қ ұ ны бар тиындар жә не 1 доллар қ олданылады. Қ олма – қ ол ақ ша эмитенттеріне Қ аржы Министрлігі (қ азына мекемесі) жә не федералдық резерв жү йесі (ФРЖ) жатады. Қ азына мекемесі айналымғ а 1 – ден 10 долларғ а дейін қ ұ ны бар ұ сақ купюрлі ақ ша белгілерін, сондай – ақ 100 долларды шығ арады, монеталар кү містен, никельден жә не мыстан дайындалады. Қ азына мекемесі ш ығ арғ ан купюрдың айрық ша белгісіне ондағ ы «Қ ұ рама штаттар билеті» дейтін жазу, - «UNITED STATES NOTES» жатады. Қ олма – қ ол ақ ша белгілерінің негізгі массасын айналымғ а ФРЖ шығ арады. Онда «FEDERAL RESERBE NOTES» дейтін жазу болады, сондай – ақ оларды шығ арғ ан федералдық резервтік банктің нө мірі кө рсетіледі. АҚ Ш – тағ ы қ олма – қ ол ақ шасыз ақ ша эмиссиясы басқ а шетелдерге жә не коммерциялық банктерге жү зеге асырылады. Олармен айналымғ а чектер, вексельдер, пластикалық карточкалар, электрондық ақ шалар шығ арылады. Экономикалық айналымда қ олма – қ ол ақ шасыз ақ шаның ү лес салмағ ы кө п ә рі бұ л ү лес салмақ ө су тенденциясына ие. АҚ Ш – та ақ ша массасы классикалық ақ ша – кредит саясатының қ ұ ралдарымен реттеліп,

- 12 -

басқ арылады: қ ұ нды қ ағ аздардың ақ ша нарығ ындағ ы операциялар, банктің есептік мө лшерлемелерінің ө згерісі, коммерциялық банктер мен кредит жинақ таушы мекемелердің міндетті резерв талаптарының ө згерісі.

«Еуро» еуропалық валюта зонасы. Бү гінгі таң да Еуропалық Одақ та (ЕО) ақ ша жү йесі бар. Ол Еуропаның 24 дамығ ан елі кіретін еуропалық ұ жымдық «евро» ақ ша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық ақ ша жү йесі 2001 жылы қ ұ рылды жә не евроның ақ ша бірлігі алдымен қ олма – қ ол ақ шасыз айналымының есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қ олма – қ ол ақ ша айналымына банкноттар мен монеталар тү рінде қ ағ аз ақ шалар шығ алылды.

Ресейдің ақ ша жү йесі. 1995 жылдың 12 сә уірінде қ абылданғ ан «РФ орталық банк туралы» РФ заң ына сә йкес жұ мыс істейді. Ресесйдің ресми ақ ша бірлігіне рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. «Рубль» атауы Киев Русь тұ сында пайда болғ ан. Ол кезде ақ ша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бө лінгені рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақ атынасы белгіленбеген. Басқ а ақ ша белгілері мен суррогаттардың шығ алылуына тыиым салынғ ан. Заң ды тө лем кү ші бар ақ ша тү рлеріне банктің барлық активтерімен қ амтамасыз етілген ә рі Ресей Банкінің сө зсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар мен ұ сақ металл монеталар жатады. Қ олма – қ ол ақ шаны шығ арудың, олардың айналымын ұ йымдастырудың жә не РФ аумағ ынан оларды алып тастаудың айрық ша қ ұ қ ығ ы Ресей Банкіне тиесілі.

Ақ ша айналымын ұ йымдастырумен байланысты шығ ындарды кеміту мақ сатында 1998 жылдың 1 қ аң тарынан арақ атынасында ақ шаны ірілендіру (деноминация) жү ргізді. РФ – да жү ргізілген реформалардың нә тижесінде айналымғ а Ресей Банкінің 5, 10, 50, 100 жә не 500 рубльдік қ ұ ны бар банкноттар, 1, 5, 10, 50 копейкалық қ ұ ны бар тиындар, 1, 2 жә не 5 рубль енгізілді

- 13 -

1.3 Металл ақ ша айналысы

Ақ ша ө зінің материалдық – заттық қ ұ рылымы металл ақ шалар жә не қ азыналық билеттер (қ ағ аз жә не несие ақ шалар) болып екіге бө лінеді. Екінші қ оғ амдық ең бек бө лінісінің нә тижесі – егіншіліктен қ олө нер кә сібі бө лініп шығ уына байланысты тауар ө ндірісі қ алыптасып, айырбас нақ тылы ү здіксіз қ ұ былысқ а айналғ анда ақ шаның рө лін орындайтын салмақ ты металл заттар жү ре бастайды. Металл ақ шаның пайда болуына байланысты ақ ша белгісінің салмағ ын ө лшеу жү йесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір массасы кө рсетілген бірақ формасы жоқ металл сынық тарының орнына ә р тү рлі массалы металл кесектері айналымғ а тү скен. Дегенмен, жаң а дә уірге дейінгі ХІІІ ғ асырда кейбір елдерде массасы кө рсетілген металл қ ұ ймалар айналыста болыпты. Осығ ан байланысты қ азіргі уақ ытта кө птеген ақ ша ө лшемінің атауы оның салмақ атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка- “жарты фунт” деген ұ ғ ым. Ал фунт – қ адақ – орыстың бұ рынғ ы 409 грамдық ө лшеміне тең екен. Киев Русіндегі ақ ша ө лшемі гривна кү містің фунты деген мағ ынаны кө рсеткен, ал оның тең жартысы (рубленая пополома) рубль деп аталғ ан.

Металл ақ шаның алғ ашқ ы тү рі – қ ұ йма металл, оның формасы да ә р тү рлі болғ ан (шыбық, сым, табақ ша жә не т.б.). Салмақ ты металл қ ұ ймалары айырбаста алып жү руі жә не сақ тауғ а ө те ың ғ айсыз болғ андық тан, сауданы баяу жү реуіне ә кеп соқ тырғ ан.

Біртіндеп металл ақ шаның тү рі де, салмағ ы да ө згереді. Мысалы, ертедегі Римде ақ ша орнына белгілі бір салмағ ы бар формасыз мыс қ ұ ймасы, одан кейін жолақ ша сызығ ы мен нү ктелері бар табақ ша, ең соң ғ ыда екі жағ ында сурып салынғ ан массасы 1 немесе 2 фунт болатын дө ң гелек ақ ша пайда болғ ан. Сө йтіп, металл ақ шалардың формасының неше тү рлі болып ө згеріп, ақ ырында дө ң гелек тү ріне келуі тауар ақ ша айналымының табиғ и даму жолын кө рсетеді.

- 14 -

Қ оғ амдық ең бек бө лінісі дамуының жоғ ары сатысында металдан монета тү рінде ақ ша қ ұ йыла бастады. Нарық тық қ атынастардың дамуына байланысты тауар сатушылардың арасынан кө пестер (купцы) бө лініп шығ ып, олар тауар айырбыаснда тек делдалдық кә сіппен шұ ғ ылданды. Сонымен, монета деген заң жү зінде қ ұ рамындағ ы белгілі бір металдың салмағ ын, сыртқ ы тү рін бекіткен тағ айынды формадағ ы ақ ша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын (проба монетадағ ы сап алтынның салмағ ы), массасын, типін, ремедиумын (заң ды тү рде бекітілген нақ ты массасының іс жү зіндегі массасының ауытқ уы), эмиссия ережесін жә не т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағ ын – аверс, сыртын – реверс, жиегін – турт немесе обзер деп атайды.

Металл ақ шалар толық қ ұ нды жә не толық қ ұ ны жоқ (немесе кембағ алы) ақ ша болып бө лінеді. Толық қ ұ нды ақ ша деп монета кө рсетілген қ ұ н (номиналы) монета соғ уғ а жұ мсалғ ан металдың қ ұ нына тең ақ шаны айтады. Ондай ақ ша ө зінің пайда болғ анынан бастап жалпы қ ұ н эквиваленті болды жә не ақ шаның барлық қ ызметін атқ арды. Толық қ ұ ны жоқ ақ ша – монетада кө рсетілген қ ұ н оны соғ уғ а жұ мсалғ ан металдың қ ұ нынан жоғ ары болатын ақ ша. Ол толық қ ұ нды ақ шаның ұ сақ бө ліктері ретінде кішігірім тө лемдерді атқ ару ү шін майда монета тү рінде қ олданылады. Оны билондық монета деп те атайды. Ақ ша айналысы шапшаң болғ андық тан тез ысылып салмағ ын, соғ ан байланысты қ ұ нын жоятындық тан майда ақ шалар алтын монеталар қ оспасынан (мыс – никель, мыс – мырыш) жә не алюминийден соғ ылады.

Ақ ша айналысында майда ақ шаның ү лес салмағ ы аз. Дегенмен майда ақ шаны айналысқ а тү сіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетадда кө рсетілген қ ұ нмен оның қ ұ рамындағ ы металдың нарық тық бағ асының айырмасына тең.

ХХ ғ. 70 – жылдары алтынғ а деноминация жү ргізілді. Алғ ашқ ыда алтын елдің ішкі ақ ша айналымында айналыс жә не тө лем қ ұ ралы ретінде пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап ол дү ниежү зілік ақ ша қ ызметін де

- 15 -

орындамайды. Алтын мемлекеттің ішкі айналымынан да, ә лемдік нарық тын да қ ағ аз жә не несие ақ шаларымен ығ ыстырылды.

Қ арыз ақ шалар. Олардың айналыс заң дылық тары. Металл ақ ша айналысының объективті заң дылық тарын жә не капитализм тұ сында тауар ө ндірісінің қ арқ ынды дамуын айналымғ а қ осымша ақ шаның қ ажеттілігін арттырып ақ шаның дербес қ ұ ны жоқ ақ ша таң баларымен айырбастап мү мкіндігін ашты. Қ ағ аз ақ шаның шығ у мү мкіндігі мына себептерге байланысты болды:

· Біріншіден, ақ ша қ ұ н ө лшемі қ ызметін қ олдағ ы алтын ақ ша емес, ойдағ ы ақ ша ретінде атқ ару ерекшелігіне;

· Екіншіден, ақ ша айналыс қ ұ ралы ретінде ө з қ ызметін шапшаң, ілезде атқ ару ерекшелігіне, яғ ни тауар айырбасында ақ ша делдал болуына байланысты;

· Бұ л мү мкіндіктің іс – жү зіне айналу біраз себептерді қ амтитын тарихи ұ зақ процесс:

· Монетаның табиғ и ысылып тозуынан оның толық қ ұ ны жойылып, қ ұ р ақ ша белгісіне айналуы. Мысалы, 1809 – 1829 жж. Еуропа елдерінде монетаның тозу себебінен 19 млн. фунт стерлинг монета айналыстан шығ арылғ ан;

· Мемлекеттің жә не жеке адамдардың – жасанды ақ ша жасаушылардың монетаны бұ зуы. Мемлекеттің металл ақ шаны саналы тү рде бұ зуы – ол қ азынағ а қ осымша табыс тү сіру мақ сатында монетаның асыл металл қ ұ рамын ә дейі тө мендетуі.Ақ шаның қ ұ нсыздануы шаруаларды, кә сіпқ ойларды, ұ сақ саудагерлерді кө п шығ ынғ а душар етті. Олар патша ө кіметіне ө здерінің қ арсылығ ын білдіріп, 1662 жылы 25 маусымында кө теріліске шық ты. Тарихта ол “мыс бү лігі” деп аталды. Кө теріліс қ атал жаншылып, мыс монетаны соғ у тоқ татылды. Бү лінген 100 мыс копеектің орнына 1 кү міс копеек айырбасталды.

- 16 -

ІІ. Ақ ша жү йесі жә не оның даму кезең дері.

Ә рбір мемлекеттің ө зіне тә н ұ лттық ақ ша жү йесі болады. Ақ ша жү йесі - ол тарихи қ алыптасқ ан жә не мемлекеттің заң дарымен бекітілген біртұ тас ақ ша айналымы. Алғ ашқ ы ақ ша жү йесі ХVІ – ХVІІ ғ ғ. Капиталистік ө ндіріс бұ л қ алыптаса бастағ анда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұ рын айналымда жү ре бастады. Капиталистік ө ндірістің жә не тауар ақ ша айналысының қ арқ ынды дамуы ақ ша жү йесіне ө згеріс енгізді.

Ақ ша жү йесінің типі: ақ ша – ерекше тауар ретінде ө суіне, яғ ни жалпығ а ортақ эквивалент болуына немесе ақ ша қ ұ н - ө лшемі қ ызметін атқ аруына байланысты қ алыптасады. Сондық тан ә лем тарихында ақ ша жү йесінің типтері кездеседі:

· Металл ақ ша айналысы, бұ л жү йеде ақ ша тауары, яғ ни толық қ ұ нды ақ ша айналыста жү реді жә не ол ақ шаның барлық қ ызметтерін орындайды. Ал несие ақ шалары металғ а айырбасталады;

· Несие ақ шалары жә не қ ағ аз ақ ша айналысы, бұ л жү йеде атына сай, айналыстан толық қ ұ нды ақ ша, яғ ни алтын біржолата ығ ыстырылып, айналыста тек ақ ша белгілері жү реді.

Ә рбір мемлекетте жалпығ а ортақ қ ұ н эквиваленті қ абылданғ ан металғ а байланысты металл ақ ша жү йесі: биметаллизм жә не монометаллизм болып бө лінеді.

Алғ ашқ ы капитал жинау кезінде (XVI – XVII ғ ғ.) биметаллизм ақ ша жү йесі пайда болып, одан ә рі дамыды. Онда ақ ша айналысын толық қ ұ нды ақ шалар қ амтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заң ды тү рде жалпығ а ортақ мемлекет ролін алтын мен кү міске бекітке ақ ша жү йесі. Бұ л жү йеде алтын мен кү міс тең қ ұ қ ық ты ақ ша қ ос – металды валюта, онда екі металдан да кең кө лемде монета соғ ылып, айналыста шектеусіз қ атар жү рген.

Биметаллизмнің ү ш тү рі болғ ан:

1. Қ атар жү ретін валюта жү йесі -онда алтын мен кү міс монеталардың

- 17 -

арақ атынасы стихиялы тү рде металдың нарық тық бағ асына байланысты бекітілген.

2. Қ ос валюталы жү йе – онда металдардың санының арақ атынасын мемлекет бекітіп, алтын мен кү міс монеталар сол қ атынаспен соғ ылды.

3. “Қ осалқ ы валюта жү йесі”- онда алтын мен кү міс монеталар заң ды тө лем қ ұ ралы деп саналғ анмен іс жү зінде кү міс монета алтынның белгісі ретінде жү реді.

Биметаллизм жү йесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XVI – XVII ғ ғ. Пайда болып, тіпті ХІХ ғ. аяғ ына дейін қ олданылып. Ақ ша ретінде екі металды қ олдану ақ шаның жалпығ а ортақ эквивалент қ асиетіне қ айшы келді. Алтын мен кү містің арақ атынасын айқ ындағ анда да қ иындық тар кездесті. Дегенмен 1865 ж. Франция, Бельгия, Швеция жә не Италия биметализмді сақ тап қ алу мақ сатында келісім жү ргізе бастады. Нә тижесінде (1865 – 1878 жж.) Латын монеталық одағ ы конвенциясы бекітіліп, ол бойынша металдан да қ ұ ны 5 франк жә не одан да жоғ ары болатын монеталар соғ ылып, кү міс пен алтынның арақ атынасына тең болды. Бірақ екі валютаның арақ атынасы алтын мен кү містің нарық тық қ ұ нына сә йкес келмеді.

Биметаллизм жү йесі ө скелең капиталистік шаруашылық тың талабын қ анағ аттандыра алмады, себебі қ ұ н ө лшемі ретінде екі металды қ атар қ олдану ақ шаның бұ л қ ызметіне қ айшы келді. Жалпығ а бірдей қ ұ н ө лшемі ретінде тек тауар жү реді. Ондай тауар не алтын, не кү міс. Оғ ан қ оса ХІХ ғ. аяқ шегінде кү міс шығ арудың арзандауына байланысты кү містін қ ұ ны кеми бастады. Бұ л кезде алтын мен кү містің нарық тық арақ атынасы 1: 20, 1: 22 тең болды. Ал заң жү зінде алтын мен кү містің арақ атынасы бұ дан ә лдеқ айда тө мен болғ андық тан алтын монеталар айналысқ а шығ ып, қ азына қ орына айналды. Алтын ақ ша айналыстан шығ уы Коперник – Грешем заң ына айтылғ ан “жаң а жақ сы ақ шаны айналыстан ығ ыстырды” деген ақ шаның ө мірдегі кө рінісі.

- 18 -

Монометаллизм жү йесі. Капиталистік тауарлы ө ндірістің қ арқ ынды дамуы тұ рақ ты ақ шаны, яғ ни жалпығ а бірдей бір эквивалентті қ ажет етті. Сондық тан биметаллизмнің орнына монометаллизм ақ ша жү йесі ө мірге келді.

Монометаллизм – ол жалпы эквивалент ретінде тек бір ғ ана металл(не алтын, не кү міс) қ олданылатын ақ ша жү йесі. Айналыстағ ы қ ұ н белгілері мен монеталар алтынғ а немесе кү міске айырбасталды. Кү міс монометаллизм Қ азақ станда 1852 – 1893 жж., Голландияда 1847 – 1875 жж., Ресейде 1843 -1852 жж., қ олданылды.

Патшалық Ресейде кү міс монометаллизм 1839 – 1843 жж. Жү ргізілген ақ ша реформасының нә тижесінде енгізіліп, ақ ша ө лшемі болып қ ұ рамында таза кү містің 4 мысқ алы 21 бө лігі бар кү міс рубль есептелді. Сонымен қ атар айналысқ акү міске еркін айырбасталатын несие ақ шалары да шығ арылды. Дегенмен кү міс ақ ша елдің кү йзеліске шығ арғ ан ақ ша айналысын тү бегейлі ретке келтіре алмады. Себебі бұ л кезде басыбайлы шаруашылық (крепостничество) қ ұ лдырап, мемлекет бюджетті мен сыртқ ы сауда балансының шаруашылығ ы елде жү ргізілген ақ ша реформасын нә тижелі ете алмады. Оғ ан қ оса, 1853 – 1856 жж. болғ ан Қ ырым соғ ысының шығ ындарын ө теу мақ сатында айналысқ а қ осымша несие ақ шалары шығ арылды, іс – жү зінде олар қ арыз ақ шағ а айналды. Сө йтіп Ресейде кү міс монометаллизм орнына алтын монометаллизмі келді.

Алғ ашқ ыда алтын монометаллизм ақ ша жү йесі ретінде ХYІІІ ғ. аяғ ында Ұ лыбританияда қ алыптасып, ол 1816ж. Алтын жү зінде бекітілді. Ал басқ а мемлекеттердің кө пшілігінде ХІХ ғ. ү штігінде: яғ ни Германияда 1871 – 1873 жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) 1873ж., Австрияда – 1892 жә не Жапонияда – 1897 ж., АҚ Ш – та 1900ж. енгізілді.

Қ ұ н белгілерінің алтынғ а айырбасталу ерекшеліктеріне байланысты алтын монометаллизмнің ү ш тү рі болады.

- 19 -

Алтын монеталы стандарт оғ ан негізгі тө мендегі белгілер тә н:

· Елдің ішкі айналымында алтын монеталар жү реді не ол ақ шаның барлық қ ызметтерін тақ арады;

· Алтын монеталарды еркін соғ у рұ қ сат етілген;

· Айналымдағ ы несие ақ шалары (банкнота, майда металл монеталар) кө рсетілген қ ұ нымен еркін жә не шектеусіз алтын монеталар айырбасталады;

· Алтынды, шетел валютасы елден еркін алып шығ ып жә не елге ә келуге, сондай ақ алтын нарығ ының екін жұ мыс істеуіне рұ қ сат берілген.

Алтын монеталы стандарт капитализмнің алғ ашқ ы сатысы – еркін бә секе кезінде пайда болып, ө ндірістің, несие жү йесінің, ә лемдік сауданың ө ркендеуіне жә не капитализм шетелге шығ аруғ а жол ашты. Алтын елдің ішінде сыртқ ы саудада да еркін жү руі ү шін мемлекеттің эмиссиялық банкінде алтынның сақ таудағ ы қ оры болуы шарт.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс бюджеттің тапшылығ ын арттырды. Оны жабу мақ сатында айналысқ а шығ арғ ан ақ ша массасы эмиссиялық банктің сақ таудағ ы қ орынан асып кетті. Сондық тан кембағ алы ақ шаларды алтын монетағ а еркін айырбастау мү мкіндігі жойылды. Осы кезде алтын монеталы ақ ша стандарт соғ ысқ а қ атынасқ ан елдердің барлығ ында жә не басқ а да кө птеген мемлекеттерде жойылды.Банкнотаны алтынғ а айырбастау тоқ талып, алтынды шетелге шығ аруғ а тиым салынды. Алтын монета айналыстан шығ ару қ ор жинау жә не байлық қ ұ ру қ ұ ралына айналды. Алтын монеталы стандарттың орнына алтын қ ұ ймалы стандарт айналымғ а тү сті.

Алтын қ ұ ймалы стандарт – оның алтын монеталы стандарттан айырмашылығ ы бұ нда алтын монета айналымы қ ұ ймайды жә не оны еркін соғ у жойылды. Алтын қ ұ ймалы стандартта банкнотаның белгілі бір сомасы алтын массасының белгілі бір салмағ ына айырбасталды.

- 20 -

Алтын девизді стандарт - ол девиздерге (яғ ни, белгілі бір шетел валютасына) айырбасталатын ақ ша жү йесі. Бұ л жү йе Австрияда, Германияда, Данияда, Норвегияда жә не басқ а да елдерде жү рді. Осы кезде алтын монетаның еркін соғ ылуы жойылып, ол айналыстан да алынып тасталды. Міне тек осындай қ осалқ ы алтын девизді ақ ша жү ретін елдердең алтынмен айналысы сақ талды. Ұ лттық валютаның тұ рақ тылығ ын сақ тау девиздік саясат ә дісімен, яғ ни нарық та валютаның курсының тө мендеуіне немесе сату арқ ылы жү зеге асырылды. Сө йтіп, алтын девизді стандарт кезінде бір елдің валютасы басқ а елдердің валютасына байланысты болды.

1929 – 1933 жж. ә лемдік экономикалық дағ дарыс нә тижесінде барлық мемлекеттерде ә р кездегі алтын монометаллизмнің барлық формасы жойылды. 1944ж. Бреттон – Вудсте қ ұ рылғ ан Халық аралық валюта несиесі еркін айырбасталатын валютасы бар мемлекеттердің қ олдануы ү шін мемлекетаралық алтын девизді стандартты, мә нінде алтын долларлы стандартты бекітті. Оның келешегі, яғ ни алтын долларлы стандарт – тек АҚ Ш доллары алтанмен байланысын ү зген жоқ, себебі бұ л стандарт орталық банктер мен ү кімет мекемелері ү шін ғ ана берілді. АҚ Ш ү кіметі ө зінің алтын қ орының азаюына байланысты 1971 ж. Бастап алтын қ ұ ймаларын долларғ а сатуды тапты, сондық тан алтын доллары стандарт та айналыстан шық ты.

- 21 -

2.1. Несие ақ шалары жә не олардың тү рлері.

Несие ақ шалары – сатып алушының қ арызды қ айтаруда пайдаланатын (толық қ ұ нды ақ шаның орнына жү ретін) қ ұ нның қ ағ аз белгісі немесе қ арызды ө теудегі ақ шаның тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ аруы.

Несие ақ шалары да қ ағ аздан жасалады, бірақ оларды, ә детте, банктер ә р тү рлі шаруашылық процестеріне байланысты жү ргізілетін несиелік операцияларды орындағ анда шығ арады. Сө йтіп, қ арыз бергенде банк қ арыз алушығ а ө зінің несие ақ шасын беруі мү мкін, яғ ни қ арызды пайдалану мерзімі ө ткеннен кейін берілген қ аржы қ арызды ө теу ү шін банкке қ айтарылуы керек. Қ арыздың бір бө лігі банкке тү скен қ олма-қ ол ақ шамен де ө теледі. Сонда несие ақ шаларын айналымғ а шығ ару жә не оларды кейін қ айтарып алу шаруашылық процестерге байланысты орындалатын несие операцияларының негізінде жү ргізіледі.

Банктің кассасынан қ олма – қ ол ақ ша беру мен қ арыз берудің арасындағ ы байланыс жә не банкке қ олма – қ ол ақ шаның тү суі мен қ арыз берешегін ө теудің арасындағ ы байланыс ә рбір жеке қ арыз операциялардың: қ арызды беру мен оны ө теу жә не банктің кассасына қ олма – қ ол ақ шаны беру мен кассағ а ақ ша тү сіру операциялардың жиынтық кө лемінде кө рінеді.

Несие ақ шалары ө те ерте заманнан пайдаланып келеді. Мысалы, тө лем міндеттемесінің ең жай – тү рі қ олхат сауда келісімдерінде жаң а дә уірге дейінгі бір мың жылдық та Васионда пайда болғ ан.

Қ азіргі несие ақ шаларының эволциясы: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары болып есептеледі.

Вексель ХІІ ғ. Италияда алғ ашқ ыда халық аралық сауда, кейін ішкі сауда айналысында қ олданылғ ан. Вексель - тө лем міндеттемесі, ол несиеге алғ ан тауардың қ ұ нын тө лем уақ ыты келгенде келісілген жерде ө теу қ арыздардың сатушығ а жазбаша тү рде берген қ ұ жаты. Тауарлы тө лем міндеттемесі коммерциялық вексель деп аталады.

- 22 -

Сатып алушы кә сіпорының жабдық таушы кә сіпорынғ а сатып алғ ан тауар ү шін ақ шаны бірден тө лемей оның орнына вексель жазып береді. Вексельдегі сома кө рсетілген мерзімде, ә детте, 3 айдан аспай тө ленуі тиіс. Егер сатушығ а кө рсетілген мерзімнен бұ рын ақ ша қ ажет болса, онда ол банкке тө лем міндеттемесін қ абылдауын жә не ө зіне вексельде кө рсетілген сомадан есептеу проценті шегерілгеннен қ алғ ан соманы тө леуін ө тінеді. Банк вексельді қ абылдағ ан жағ дайда орнына қ олма қ ол ақ ша тө лейді. Сонда сатып алушы несие берушімен емес, банкпен есептеседі.

Аударым векселін кө птеген субъектілер пайдалануы мү мкін: вексель беруші, вексель иемденуші жә не тө леуші. Вексель беруші ол вексельді толтырушы жә не ұ сынушы жақ. Вексель иемденуші ол векселде кө рсетілген соманы алуғ а қ ұ қ ы бар вексель ұ стаушы. Жай вексель бойынша тө леуші вексель берушінің ө зі болса, ал аударым вексельі бойынша тө леуші ү шінші жақ.

Вексель бойынша тө лем авальмен қ амтамасыз етілуі мү мкін. Онда аваль бойынша есептелесін деген белгі вексельдің бет жағ ына, немесе авлонжеге жазылады. Авальберуші тө лем тө леу жауапкершілігін ө зіне алады.

Несие ақ шаларының келесі тү рі – банкнота. Ол ХYІІ ғ. шегінде пайда болғ ан. Коммерциялық вексельдің айналым шегі банкнота шығ а румен ұ зартылды. Банкнота ә р мемлекеттің орталық банкі шығ арғ ан жә не оны иемденушінің талабы бойынша тө ленуге тиісті банк берген қ арыз міндеттемесі.

Банкнотаның негізгі коммерциялық вексель болғ анымен онда ө згешеліктері бар. Олар бір бірінен несие беруші, кепілдігі жә не мерзімі бойынша ажыратылады:

· вексель бойынша несие беруші сатушы немесе кә сіпкер, ал банкнота бойынша Орталық банк;

· вексельді айналысқ а жеке кә сіпкер тү сіретіндіктен вексельдің жеке

- 23 -

кепілдігі бар, ал банкнотаны елдің орталық банкі шығ аратындық тан, ол қ оғ амның несие ақ шасы ретінде айналыста жү реді.

· Банкте сақ талғ ан бү кіл ө неркә сіп иелерінің қ аржы қ оры банкнотаның қ оғ амдық кепілдемесі болып саналады;

· Вексель мерзімді тө лем міндеттемесі, ал банкнота мерзімі шектелмеген міндеттеме.

Несие ақ шаларының келесі тү рі чек. Чек банкке ақ ша салу жә не қ олма қ ол ақ шасыз есеп айырысу барысында пайда болды. Чек дегеніміз оғ ан айырысу барысында шотынан қ олма қ ол ақ шаны чек иеленушіге беру немесе басқ а бір шотқ а аудару туралы банкке берген жазбаша ү кім. Чекпен есеп айырысу несие жә не банк қ атынастары ө рістеген кезде пайда болды. Алғ ашқ ы чек ж. Ұ лыбританияда қ олданылғ ан.

Чек, біріншіден, банктегі ағ ымдағ ы шоттан қ олма қ ол ақ ша алғ анда; екіншіден, тауар сатып алғ анда жә не қ арызды кезең де; ү шіншіден, қ олма қ ол ақ шасыз есеп айырысқ анда айналыс жә не тө лем қ ұ ралдары ретінде жү реді.

Чектің белгілі бір формасы болады, яғ ни ол кітапша тү рінде шығ арылады. Чек қ ысқ а мерзімге беріледі. Негізінен ақ шалы жә не есеп айырысу чектері кездеседі. Ақ шалы чек: иесі кө рсетілген, кісі яғ ни атаулы чек жә не иесі оны ұ сынушы кісі; яғ ни ұ сынушы чегі болып екіге бө лінеді. Аұ шалы чек пен банктен қ олма – қ ол ақ ша алады. Есеп айырысу чегі ордерлі чек деп те аталады. Чек кітапшасынан жыртылып алынғ ан чектің парақ тары сатылып шық қ ан тауарлар ү шін немесе кө рсетілген қ ызмет ү шін есеп айырысқ анда қ олма – қ ол ақ шаның орнына қ олданылады. Чектен есеп айырысу, ә сіресе, бір банктің клиенті арасында аралайды. Ә р тү рлі банктердің клиенттері ө зара есеп айырысқ ан жағ дайда тек орталық банкке толтырылады.

- 24 -

2.2. Ақ ша айналысы заң ы

Ақ ша айналысы заң ы – қ ұ н заң ының айналыс аясындағ ы кө рінісі. Ол - тауар – ақ ша қ атынастары болатын барлық қ оғ амдық формацияларғ а тә н. Айналыстағ ы ақ шаның саны К. Маркс ақ шан ақ ша айналысы заң ымен реттеледі. Тауар байланысына қ ызмет ету ү шін қ ажетті ақ ша мө лшері (А мө лш.) екі факторғ а біріншіден, бір кезең де, болуғ а тиіс тауарлар бағ асының қ осындысына (Стб); екіншіден ақ ша айналымының жылдамдығ ына (А жылд.) байланысты ө згереді. Ақ ша айналысы заң ы мына формуламен ө рнектеледі:

Ақ ша айналысы заң ының мә ні – ақ шаның айналыс қ ұ ралы қ ызметін орындауы ү шін қ ажетті ақ ша мө лшері сатылуғ а тиіс тауарлар бағ асының қ осындысы бір аттас ақ ша ө лшемінің айналым санына бө лгенге тең есуі керек.

Ақ ша тек айналыс қ ұ ралы ғ ана емес, сонымен бірге тө лем қ ұ ралы қ ызметін де атқ аратындық тан айналысқ а қ ажетті ақ ша мө лшері де несиеге сатқ ан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қ арыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қ олма қ ол ақ шасыз есеп айырысқ анда ө теледі, яғ ни олар қ арыз талаптары мен міндеттемелерін ө зара есептеу жолымен де ө теледі. Сө йтіп несиенің даму дә режесі ақ ша мө лшеріне кері ә серін тизігеді: тауардың неғ ұ рлым кө п бө лігі несиеге сатылса, айналысқ а шығ арылғ ан ә лдеқ андай ақ ша мө лшері шаруашылық тың жә не халық тың тұ рақ ты ақ ша қ орын қ ұ райды. Қ орытындысында, айналыстағ ы ақ ша мө лшерін анық таушы заң мынадай формуламен ө рнектеледі:

Онда:

А