Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Азақтардың этникалық тобының психологиясының құрылымдық элементтері.






Этникалық топ - кең мағ ынада, нақ тылы этникағ а негізделген адамдар тобы, яғ ни, ә рбір жеке адам туғ аннан иемденетін ә леуметтік жә не мә дени бірегейлік. " Этникалық топ" ұ ғ ымы 1950-1960-шы жж. пайда болды. Ол " тайпа" ұ ғ ымының орнын басты.

Қ азіргі кезде " этникалық топ" ұ ғ ымы қ оғ амдық ғ ылымдарда екі негізгі мә нге ие.

· Біріншісі, этникалық топқ а барлық осы этносты қ ұ райтын адамдар тобын жатқ ызу.

· Екіншісі, этиникалық топ пен ұ лтты қ арсы қ ою. Соң ғ ысында ұ лт пен этникалық топ арасындағ ы айырмашылық бірнеше факторлармен байланыстырылады:

· Біріншіден, ұ лттық дербестікке немесе ұ лттық мемлекеттілікке ү мтылатын ұ лттың саяси бағ дарламасына негізделген ұ лтшылдық қ а ие. Ал, этникалық топтың ондай бағ дарламасы жоқ;

· Екіншіден, ұ лтшылдық ұ лтқ а ө з мү дделерін жалпыұ лттық дең гейде қ алыптастыруғ а мү мкіндік береді. Жалпы этникалық белгілер этникалық топқ а ә леуметтік мә дени ұ йысу береді, бірақ олардың кейде ө зге топтардың немесе ө з этникалық тобының мү дделеріне қ айшы келетін ө з мү дделерін кө рсетуіне тыйым сала алмайды;

· Ү шіншіден, ұ лт жағ дайында этникалық топтың этникалық шекарасы саяси шекарамен, ақ ыр соң ында ұ лттық мемлекеттің географиялық шекарасы белгіленеді;

· Тө ртіншіден, ұ лттық этникалық ты жасау осы ұ лттың ұ лтшылдығ ымен, ұ лттық мемлекеттің институттарымен бақ ыланады;

· Бесіншіден, ұ лттың этникалығ ы этникалық қ ұ рамдас бө ліктері арқ ылы да, азаматтық арқ ылы да анық талуы мү мкін.

Қ азақ тардың ұ лттық сана-сезімінің қ алыптасуы қ азақ тардың біртұ тас этникалық топ ретінде қ ұ рала бастағ ан 15-16 ғ асырлардан бастау алады. «Қ азақ», «Алаш» этнонимі ө мірге келуі арқ ылы қ азақ тар ө здерінің ө згелерден айырмашылығ ын кө ріп, қ азақ халқ ының ө зге ө кілдерімен біртү тастана бастады. Қ азақ халқ ының ұ лт ретіндегі қ азақ этносының ү ш жү зге – ұ лы, орта, кіші жү здерге бө лініуімен ерекшелінеді.

Қ азақ тарды басқ а отырық шы елдеге қ арағ анда ортақ кө шпелі мә дениеті біріктіреді. Бұ л этникалық мә дениет қ азақ қ а ерте кездегі кө шпелі ө ркениеттен мұ ра болып жалғ асқ ан. Кө шпелі ө мір салты қ азақ тардың ө з ұ лтының толық қ анды ө кілі ретінде сезіну ү шін ө те ү лкен маң ызғ а ие. 21.Этнопсихологиялық қ ұ былыстарды зерттеу ә діснамасы жә не ә дістері.

Этникалық психология-ө те жас, тә уелсіз сонымен қ оса кү рделі білімдер жү йесі болып табылады. Ол психология, социология, философия, мә дениеттану, этнология, яғ ни адамның жә не топтың ұ лттық -психикалық ерекшеліктерін зерттейтін ғ ылымдардың негізінде пайда болды.

Философия-грек тілінен аударғ анда ақ ылдылық ты жақ сы кө ремін деген мағ ынаны білдіреді. Этникалық топтар мен топ мү шелерінің ә леуметтік жә не жартылай психологиялық ерекшеліктерін, ұ лттың спецификасын, оның топішілік, топаралық қ арым-қ атынастарғ а, ө зара ә рекеттесулерге деген ә серін методологиялық жә не теориялық тұ рғ ыдан тү сіндіреді.

Ә леуметтану-латын тілінен аударғ анда қ оғ ам туралы ғ ылым жә не мә дениеттану-латын тілінен аударғ анда даму туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді. Ә леуметтік, мә дени жиындардың ө кілдері ретінде ұ лттық топтардың сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының ә леуметтік жә не мә дени концепцияларын ұ йымдастырады. Сол себепті осы қ ұ былыстардың психологиялық мазмұ ны мен тү сіндірмесіне кө ң іл аудармау мү мкін емес. Ә леуметтану мен мә дениеттану ә р тү рлі этностардың арасындағ ы айырмашылық тарды, ө зара ә рекеттесу заң дылық тары мен мә дени қ атынастарының жалпы тенденцияларын деманстрациялау ү шін, терең зерттеу жұ мыстарын жү ргізеді.

Этнология-грек тілінен аударғ анда тайпа, халық туралы ғ ылым жә не этнография-грек тілінен аударғ анда жазамын деген мағ ынаны білдіреді. Ғ ылыми білімдердің бір саласы болғ андық тан, материалдық мә дениетті, туыстық жү йені, ө мірлерін қ амтамасыз ету, тә рбиелеу, ә р тү рлі ұ лттардың ә леуметтік жә не саяси қ ұ рылымын, энтогенез, мә дени аралық қ атынастар проблемасын, этностарды орналастыру, олардағ ы демографиялық процесстерді, белгілі бір ұ лт ө кілдерінің мә дени қ асиеттерін салыстыруды зерттеуге бағ ытталғ ан. Этнография қ ұ былыстарды сипаттайтын ғ ылым, ал этнология оның теориясы болып табылады. Сонымен қ оса этнология, ұ лттық салт-дә стү рлерді, дағ дыралды, ә деттерді, ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің ә рекет-қ ылығ ының спецификалық ерекшелігін де қ арастырады.

Ә леуметтік психология-латынның қ оғ ам, гректің жан туралы ғ ылым деген сө здерінен тұ рады. Адамдардың ұ лттық психика ерекшеліктерінің, нақ ты ә леуметтік топ ө кілдерінің функциясы мен заң дылық тарының нақ ты анализын, талдауын жасауғ а бағ ытталғ ан. Ә леуметтік психологияның ерекше бір саласы-этникалық психология бө лініп шығ ып, продуктивті дами бастады. Этникалық психология-грек тілінен аударғ анда тайпа, халық туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді.

Этнопсихологиялық қ ұ былыстардың функциясын, мазмұ нын, кө ріну спецификасынның тү п негізін тү сіну ү шін, психология мен жоғ арыда қ арастырылғ ан ғ ылымдарды дұ рыс тү сінуіміз керек. Отандық этнография-ғ ылым ретінде пайда болып, ұ лтттардың, ұ лт ө кілдерінің салт-дә стү рлерді, сенім-нанымдарды, ө мір сү ру стилін, тә сілін, тұ рмыстық айырмашылық тарды, мә дени байланыстарын, психологиялық мінездемелерін талдап, тү сіндіруге бағ ытталғ ан. Осы білімдер жү йесінде этносоциология деп аталатын ғ ылыми бағ ыт пайда болды.

Ә леуметтік жә не мә дени специфика ұ лттардың ө мірін дұ рыс тү сіну қ атал тиым салынуда болғ ан кездің ө зінде, басқ а ғ ылымдардан бұ рын ө зінің қ ызығ ушылығ ымен адамдардың ұ лттық жә не ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге кірісті. Бірақ, этнографтардың айтулары бойынша, этнопсихологиялық феномендер адамдардың индивидуалды жә не қ оғ амдық саналары психологиялық заң дылық тар емес, ә леуметтік жә не мә дени білімдерге тү сіндіреді деп есептеген.

 

22.Этнопсихологиядағ ы практикалық -бағ дарланғ ан жә не қ олданбалы зерттеудің негізгі мақ саттары, міндеттері мен бағ ыттары.

 

23.Этнопсихологиядағ ы зерттеу ә дістерінің негізгі топтары.

 

24.Этнопсихологияның категориялары, ұ ғ ымдары мен анық тамалары.

Этникалық психология-ө те жас, тә уелсіз сонымен қ оса кү рделі білімдер жү йесі болып табылады. Ол психология, социология, философия, мә дениеттану, этнология, яғ ни адамның жә не топтың ұ лттық -психикалық ерекшеліктерін зерттейтін ғ ылымдардың негізінде пайда болды.

Философия-грек тілінен аударғ анда ақ ылдылық ты жақ сы кө ремін деген мағ ынаны білдіреді. Этникалық топтар мен топ мү шелерінің ә леуметтік жә не жартылай психологиялық ерекшеліктерін, ұ лттың спецификасын, оның топішілік, топаралық қ арым-қ атынастарғ а, ө зара ә рекеттесулерге деген ә серін методологиялық жә не теориялық тұ рғ ыдан тү сіндіреді.

Ә леуметтану-латын тілінен аударғ анда қ оғ ам туралы ғ ылым жә не мә дениеттану-латын тілінен аударғ анда даму туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді. Ә леуметтік, мә дени жиындардың ө кілдері ретінде ұ лттық топтардың сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының ә леуметтік жә не мә дени концепцияларын ұ йымдастырады. Сол себепті осы қ ұ былыстардың психологиялық мазмұ ны мен тү сіндірмесіне кө ң іл аудармау мү мкін емес. Ә леуметтану мен мә дениеттану ә р тү рлі этностардың арасындағ ы айырмашылық тарды, ө зара ә рекеттесу заң дылық тары мен мә дени қ атынастарының жалпы тенденцияларын деманстрациялау ү шін, терең зерттеу жұ мыстарын жү ргізеді.

Этнология-грек тілінен аударғ анда тайпа, халық туралы ғ ылым жә не этнография-грек тілінен аударғ анда жазамын деген мағ ынаны білдіреді. Ғ ылыми білімдердің бір саласы болғ андық тан, материалдық мә дениетті, туыстық жү йені, ө мірлерін қ амтамасыз ету, тә рбиелеу, ә р тү рлі ұ лттардың ә леуметтік жә не саяси қ ұ рылымын, энтогенез, мә дени аралық қ атынастар проблемасын, этностарды орналастыру, олардағ ы демографиялық процесстерді, белгілі бір ұ лт ө кілдерінің мә дени қ асиеттерін салыстыруды зерттеуге бағ ытталғ ан. Этнография қ ұ былыстарды сипаттайтын ғ ылым, ал этнология оның теориясы болып табылады. Сонымен қ оса этнология, ұ лттық салт-дә стү рлерді, дағ дыралды, ә деттерді, ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің ә рекет-қ ылығ ының спецификалық ерекшелігін де қ арастырады.

Ә леуметтік психология-латынның қ оғ ам, гректің жан туралы ғ ылым деген сө здерінен тұ рады. Адамдардың ұ лттық психика ерекшеліктерінің, нақ ты ә леуметтік топ ө кілдерінің функциясы мен заң дылық тарының нақ ты анализын, талдауын жасауғ а бағ ытталғ ан. Ә леуметтік психологияның ерекше бір саласы-этникалық психология бө лініп шығ ып, продуктивті дами бастады. Этникалық психология-грек тілінен аударғ анда тайпа, халық туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді.

Этнопсихологиялық қ ұ былыстардың функциясын, мазмұ нын, кө ріну спецификасынның тү п негізін тү сіну ү шін, психология мен жоғ арыда қ арастырылғ ан ғ ылымдарды дұ рыс тү сінуіміз керек. Отандық этнография-ғ ылым ретінде пайда болып, ұ лтттардың, ұ лт ө кілдерінің салт-дә стү рлерді, сенім-нанымдарды, ө мір сү ру стилін, тә сілін, тұ рмыстық айырмашылық тарды, мә дени байланыстарын, психологиялық мінездемелерін талдап, тү сіндіруге бағ ытталғ ан. Осы білімдер жү йесінде этносоциология деп аталатын ғ ылыми бағ ыт пайда болды.

Ә леуметтік жә не мә дени специфика ұ лттардың ө мірін дұ рыс тү сіну қ атал тиым салынуда болғ ан кездің ө зінде, басқ а ғ ылымдардан бұ рын ө зінің қ ызығ ушылығ ымен адамдардың ұ лттық жә не ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге кірісті. Бірақ, этнографтардың айтулары бойынша, этнопсихологиялық феномендер адамдардың индивидуалды жә не қ оғ амдық саналары психологиялық заң дылық тар емес, ә леуметтік жә не мә дени білімдерге тү сіндіреді деп есептеген.

Шетелде жоғ арыда кө рсетілген бағ ыттар бір-бірінен алшақ тап, қ азір олар тек қ осымша мақ сатта ғ ана қ олданылады. Этникалық психология ә рине басқ а ғ ылымдармен тығ ыз байланыста дамиды. Оның басқ а ғ ылымдармен ө зара ә рекеттесуі, зерттеушілердің ортақ қ ұ былысты зерттеу қ ызығ ушылығ ының болуына шартталғ ан. Этнология жә не ә леуметтану психологтарғ а ұ лттық топтың, сол топ ө кілдерінің қ ажеттіліктерін, қ ызығ ушылық тарын, қ ұ ндылық тарын, эмоция мен сезімдерін, салт-дә стү рлерін, ә дет-қ ылық тарын; оладың ө зара ә екеттесулерін, ә сер ету механизімдерін методологиялық дұ рыс, жан-жақ ты білікті нақ ты тү сінуге кө мектеседі. Ә леуметтанушылар мен этнографтардың зерттеулері бойынша, бір адамды екіншісінен айыратын айырмашылық тарғ а ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер емес, ә леуметтік-мә дени феномендер-ұ лттардың материалдық мә дениеті, олардың қ ұ рылымы, туыстығ ы мен ө мірлік қ амтамасыз ету жү йесі, топаралық жә не топішілік этникалық қ арым-қ атынастардың спецификасы екендігі анық талды.

Ежелгі ғ ылым психологтарғ а этникалық топ ө кілдерінің ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерінің қ алыптасу негізі мен ә сер ету факторларын нақ ты ә рі дұ рыс интерпретациялауғ а, адамдардың ә р тү рлі даму дең гейіндегі психиканың қ алыптасуының, жұ мыс жасауының, трасформация кө ріністерінің ерекшеліктерін бағ алауғ а мү мкіндік береді.

Сө йтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық жә не латынның қ оғ ам, гректің ғ ылым деген сө здерінен тұ рады. Этносоциология- этнография мен социология ғ ылымдарының тү йісу негізінде пайда болғ ан, ә р тү рлі этностық жиындарда болатын қ оғ амдық қ ұ былыстарды зерттеумен айналысатын ғ ылыми пә н. Бұ л бағ ыт қ ұ былыстардың заң дылық тарын психологиялық немесе ә леуметтік деп жіктеп тү сіндірмейді, керісінше оларды араластырып тү сіндіреді.

Этномә дениеттану-гректің тайпа, халық жә не латынның даму, гректің ғ ылым деген сө здерінен тұ рады. Бұ л мә дениет туралы ғ ылымның бір саласы, ол ұ лттардың этнопсихологиялық мінездемесін анық тайтын факторғ а мә дениеттік ортаны жатқ ызады. Бұ л бағ ыт бойынша, мә дениет деген қ оғ амдық ортағ а шек қ оюдан басталады. Ежелгі даму жолында ә рбір ұ лтта мә дени қ ұ ндылық тардың біржақ ты жү йесі қ алыптасып, оны ұ лт ө кілдері этникалық сананы кө рсету ү шін пайдаланады.

Мә дени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді. Мә дени антропология-этнография мен мә дениет ғ ылымдарының тү йісуінің негізінде пайда болғ ан, адамдарды ә р тү рлі ұ лттың ө кілдері, мә дениеттің ө кілдері ретінде қ арастырып, зерттейтін ғ ылым болып табылады.

Этнопедагогика-грек тілінен аударғ анда тайпа, халық туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді. Оның зерттейтін мә селелері:

- нақ ты ұ лт ө кілдеріне тә н мақ сат-міндеттерін, амал-тә сілдерін, тә рбиелеу мен оқ ытудың тә сілдерін;

- ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің тә рбиелеу мен оқ ытудың салыстымалы спецификасын;

- белгілі бір ұ лт ө кілдерін тә рбиелеу мен оқ ытуғ а ұ лттық психологияның ә серін;

- педагогикалық жә не ү йретушілік процесс ә серінің заң дылық тарын.

Этнопедагогика этникалық психологиямен тығ ыз байланысты, бірақ оларды біріктіруге болмайды.

Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген сө здерінің жиынынан тұ рады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғ ылымның бір саласы, этностық психиканың қ алыптасуының негізгі факторына этностық тә жірибені кө рсететін, оның тілді, ойлауды жатқ ызады. Осы ғ ылым ө кілдерінің ойларынша, тілдің қ ұ рамы ойлаудың қ ұ рамын анық тайды, ал тілдің спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне ә сер етеді.

Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін психологияның саласы, тү рлі нақ ты этностық бірлестіктерге жататын адамдардың психологиялық ө зіндігі туралы ғ ылым.

Халық тық психология -адамның тұ рмыстағ ы жә не ө мірдегі психологиялық ә рекеті жайлы халық тық рухани мә дениетінде кө рініс беретін білімдер жинағ ы.

Халық рухы – белгілі бір ұ лтқ а жататын жеке тұ лғ алардың психологиялық қ асиетін білдіретін ерекше білім, сол ұ лттың тілін, фольклорын, дінін, мә дениетін салыстырмалы тү рде зерттеу арқ ылы маң ызы ашылады.

Ұ лттық мақ таныш - тілінің, дінінің, мә дениетінің ортақ тылығ ын ұ ғ ыну арқ ылы ө зінің белгілі бір ұ лтқ а жататындығ ын саналы тү рде сезіну.

Ұ лттық психология қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ә дет-ғ ұ рып – белгілі бір ұ лт ортасында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті тарихи қ алыптасқ ан жү ріс-тұ рыс ә дісі.

Халық қ ағ идалары, ұ лттық ұ ғ ымдар адамзат ө мірінің барлық кезең дерінде ө міршең дігін жоймағ ан, халық пен бірге жанданып, ө згеріп, тү леп отырады. Қ азақ тың дала заң дары, болжам – тү йіндері, философиялық тұ жырымдаулары халық тың ауыз ә дебиетінде кө рініс тапқ ан. Қ азақ халқ ы ұ рпағ ының болашағ ын болжап, алдын – ала қ ам жасауы, ол туралы ә р тү рлі топшылау тұ жырым келтіріп, қ алыптастырғ ан дала заң ы мен тә ртібі қ анша ғ асыр ө тсе де маң ызын жоймауы, яғ ни халық кә десіне жарауында деп тү сінген жө н.

Ұ лтымыздың мә дениетін сақ тап, оны келер ұ рпақ қ а жаң а кө зқ араспен жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты қ ұ рал болып саналады.

Қ азіргі білім берудің негізгі мақ саты білімін, біліктілігін, дағ дысын қ алыптастыруғ а қ ол жеткізу ғ ана емес, ұ лттық тә рбие негізінде ертең гі қ оғ амның белсенді азаматы – бү гінгі жастарымыздың ө негелі тұ лғ асын қ алыптастыру.

Жас ұ рпақ тың ұ лттық тә рбиесі халық қ анша ө мір сү ріп келе жатса, сонша кө кейкесті мә селе болып келеді.

Қ азіргі таң дағ ы еліміздегі тү бегейлі ө згерістер, яғ ни нарық тық қ атынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық, материалдық кү йзелістерге ұ шырауы – бала тә рбиесінің қ алыптасуына ғ ана емес, сонымен бірге оның психикасының ө згеруіне де ә серін тигізуде. Сондық тан болашақ жастардың талабы мен сұ ранысына қ арай шынайы ұ лттық тұ лғ а болып қ алыптасу процесінде қ азақ тә лім – тә рбиесі мен ұ лттық ә дет – ғ ұ рыптарының асыл мұ расын пайдалана білу бү гінгі тә рбие мә селесінде маң ызды орын алады.

Ұ зақ уақ ыт бойы этникалық психологияның жалпы мойындалғ ан категориясына ө зінің бастауын тұ рмыстық ө мірден алатын психологиялық жиын жатқ ызылады. Бірақ бұ л сө з қ азіргі кү нге дейін реалды мағ ынағ а толғ ан емес. «Ұ лттың психологиялық жиыны» сө зінің синонимы ретінде «ұ лттық мә нез», «ұ лттық сана-сезім», «ұ лттық психология» сө здері қ олданылады. Осындай тү сініктердің кө п болуы «ұ лттық психологиялық жиын (национальный психологический склад)» терминін тү сіндірмейді, тек қ ана терминалогиялық ә р тү рлілік енгізеді.

Этнопсихологиялық қ ұ былыстың қ ұ рылымын нақ ты мазмұ нғ а толтырғ ан кезде екі тү рлі кө зқ арастың ә сері ә лі кү нге дейін байқ алады. Бірінші кө зқ арас бойынша, элементтер жү йесінің қ ұ рылымы ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің мінез, темперамент, сезім, ерік жә не тағ ы басқ аларынан тұ рады. Екінші кө зқ арас бойынша, этнопсихологиялық қ ұ былысты қ ұ райтын мазмұ н мен формаларғ а ұ лттық психиканың, ұ лттық мінездің жалпы жә не ерекше қ асиетттері кіреді.

Біздің пікіріміз бойынша, екі кө зқ арас та кө ң ілге алынуы керек. Сонымен қ оса, бұ л кө зқ арастар бір-бірінен тә уелсіз жеке, дара қ олданылғ анымен, толық тү сініліп, зерттелген емес. Шын мә нінде бұ л бағ ыттарды ортақ қ ызығ ушылық негізінде бірге жұ мыс жасатуғ а болады, себебі екі бағ ыт та адамда кө рініс беретін, саналы ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерді жоқ қ а шығ армайды.

Ол ү шін бар кө зқ арастарды нақ ты талқ ылап, тү сініп, бар пікірлерді ортақ біріктіріп жү зеге асыруғ а болады. Бірінші тенденция, психологиялық жү йені ұ йымдастырып, қ алыптастырушы этникалық жиын ө кілдерінің элементтерінен тү рады, оларғ а ұ лттық мінез, ұ лттық темперамент жә не тағ ы басқ алар. Соң ғ ылардың функциясының ішінде нақ ты жү йе ішілік бө лімдердің -ұ лттық мінез, темперамент, сезім қ асиеттерінің жә не тағ ы басқ алардың бар екендігі анық. Екінші тенденцияғ а кіретін психологияның жалпы ұ лттық мінездемелері бірінші тенденцияның жү йе ішілік бө ліміне кіреді.

Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер қ оғ амдық санада жә не қ оғ амдық тұ рмыстағ ы ә леуметтік-психологиялық феномендер болып келеді. Оның бар екендігін социология мен этнография ғ ылымдары да мойындауда.

Ғ ылыми тұ рғ ыда социология мен этнография ә р тү рлі ұ лттардың психика ерекшеліктерін ерте кездерден бері зерттеуде. Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер жалпы адамдардың психикасының функциялық қ асиеттерінің спецификалық формасы болып табылады.

Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер ұ лттардың ғ ана емес, барлық этникалық топтардың психологиялық дамуының ең жоғ арғ ы дең гейі болып табылады. Осы сипаттарды анық тау арқ ылы біз, кез келген этнос ө кілінің негізгі психикалық мінездемесін, сипаттамасын анық тай аламыз, яғ ни этникалық емес, ұ лттық, нақ ты қ алыптасқ ан спецификаны кө руге болады.

Ұ лт-этникалық жиын дамуының жоғ арғ ы дең гейі.

Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерді тә жірибелі тү сіну ү шін, тағ ы екі сипаттамасын білген жө н. Бір жағ ынан ұ лттар психикасының ұ лттық -психологялық ерекщеліктеріне аса мә н беруді, ұ лттардың этноспецификалық қ асиеттерінің ең маң ыздысы деп есептеген дұ рыс болмас. Екінші жағ ынан, ә р тү рлі ұ лттардың ұ лттық психологиясы қ айталанбас психологиялық қ асиеттер тү рінде емес, дифференциялық жиынтық та кө рінеді.

Сө йтіп, этникалық психология - жеке адамдардың нақ ты ұ лт ө кілдері ретіндегі ұ лттық -психологиялық ерекшеліктері мен даму заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым болып табылады. Ол ә леуметтік психологияның бір саласы жә не социология, философия, этнографиямен тығ ыз байланысты. Этникалық психология жә не зерттеуші ғ алымдар айналысатын зерттеу жұ мыстары оларды кім жасайтынына байланысты екі тү рлі болып келеді:

Біріншіден, зерттеушілер белгілі бір этникалық топ мү шесінің ө кілдері ретінде адамдардың ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен айналысады. Ол қ асиеттердің тума немесе жү ре пайда болғ ан екендігіне мә н берместен, олардың кө рініс беруі мен функциясының заң дылық тарымен жұ мыс жасайды. Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер онтогенезде, филогенезде дамығ андық тан адам психикасының дамуымен байланысты болып келеді. Сонымен қ оса, этникалық психология интеллектуалды-танымдық процесстерді, эмоционалды-еркітік қ ұ былыстарды, адамдардың ө зара ә рекеттесуі мен ә рекет-қ ылық тың психологиялық ерекшеліктерін, ұ лттық -сецификалық қ ажеттіліктерді, қ ызығ ушылық тарды, қ ұ ндылық тарды зерттейді.

Екіншіден, социологтар мен этнографтар этномә дени зерттеулер жү ргізген. Олар ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерді емес, мә дени қ ажеттіліктер мен салт-дә стү рлерді, ә леуметтік ә рекет-қ ылық стереотиптерінің ерекшеліктерімен айналысады.

Этникалық психологияның ө зіне тә н міндеттері бар:

1. нақ ты этникалық топ ө кілдерінің ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерінің қ алыптасуына ә сер ететін факторлар мен себептерді жан-жақ ты тү сіну; соның негізінде ұ лттардың ә леуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, мә дени дамуының спецификасын, психологиясын анқ ытау;

2. адамдардың ұ лттық психикасының мотивациялық -фондық сферасын мотивациялық жә не басқ а қ асиеттерді талдау мақ сатында анық тау;

3. нақ ты ұ лт ө кілдерінің интеллектуалды-танымдық белсенділіктерінің ұ лттық дифференциалды мінездемелерін зерттеу;

4. нақ ты ұ лт ө кілдерінің ұ лттық сезімдерінің, динамикасы мен мазмұ нының заң дылық тарын, эмоция мен эмоционалды ә рекет-қ ылық тың кө ріну спецификасын зерттеуді ұ йымдастыру;

5. белгілі бір ұ лт ө кілдерінің ұ лттық психика функциясын, еріктік белсенділікті орналастырудың ерекше спецификасын; адамның ә рекетіне ә сер ететін еріктік процесстің тұ рақ тылығ ын, еріктік кү штің кө рініс беруін зерттеу;

6. белгілі бір ұ лт ө кілдерінің ө зара ә рекеттесуінің, қ атынас жасауының спецификасын анық тайтын коммуникативті сфераларының кө рінуін зерттеу;

7. ұ лттық психиканың кө рінуі мен жұ мыс жасауының жалпы заң дылық тарын анық тау мақ сатында, дү ние жү зіндегі ә р тү рлі ұ лттардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы тү рде зерттеу;

8. нақ ты мемлекеттердегі топтардың дамуы мен жұ мыс жасау заң дылық тарын анық тау мақ сатында, ә р тү рлі классатрдың, конфессионалды топтардың ерекшеліктерін, ұ лттық қ асиеттерін, анық тау, зерттеу;

9. этникалық сана мен ө зіндік сананың ұ лттық -психологиялық ерекшеліктеріне ә серін зерттеу;

10. саяси, тә рбиелік, ағ артушылық, ә леуметтік, мә дени-массалық, кең естік-коррекциялық жұ мыстардың эффективтілігін жоғ арлату мақ сатында, адамдардың ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерін ескеру жә не пайдалану;

11. этникалық жиын ө кілдерінің ең бектік, оқ ытушылық, ә скери, жә не тағ ы басқ а ә рекет тү рлерін ұ йымдастыру сапасын жә не оның жү зеге асырылуын зерттеу;

12. басқ арушыларғ а арналғ ан тә жірибелік ұ сыныстар жасау;

13. біздің мемлекетіміздің ұ лттарының психологиялық спецификасын зерттеу;

14. біздің мемлекетіміздің ә р тү рлі аудандарындағ ы саяси, ұ лттық дамуының ә леуметтік жә не психологиялық болжауын жасау;

Ресейдегі этнопсихологиялық ғ ылымның алдындағ ы міндеттер ә р тү рлі тә сілдермен жү зеге асырылады:

Біріншіден, бұ л сала білімдерінің теориялық жә не методологиялық жоспарын тиянақ ты ұ йымдастыру;

Екіншіден, этнопсихологтардың ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерді зерттеуге деген мү мкіндіктері бар себебі, этникалық жиынның ө кілдері ө те кө п болып келеді.

Ү шіншіден, этнопсихологиялық міндеттер басқ а ғ ылым салаларымен бірлесе отырып шешілуі мү мкін.

Этнологиямен бірлесе отырып, этникалық психология ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің ә рекет-қ ылық тарын, ә рекеттерін, салт-дә стү рлері туралы ақ парат жинап, зерттеуді жү зеге асыруы керек.

Философия мен ә леуметтанудың кө мегінсіз этноспихология ұ лттық -психологиялық қ ұ былыстарды интерпретациялағ анда, методологиялық жә не теориялық нақ тылық қ а жете алмайды.

Ежелгі ғ ылымның ғ ылыми кө мегімен этнопсихология ө зі зерттейтін қ ұ былыстарды, факторларды, дамуды, спецификаны, қ алыптасуды дұ рыс тү сіне алады.

Ө з кезегінде саяси, ол қ оғ амдағ ы саяси процесстер ағ ымының адамдардың санасы мен ә рекеттеріне ә серін зерттейтін білімдер жү йесі. Саяси ортада жұ мыс жасайтын ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің ұ лттық -психологиялық ерекшеліктерін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Этникалық психология саяси психологиямен бірлесе отырып, қ оғ амда пайда болғ ан ә леуметтік қ ұ былыстарды талдайды:

1. этникалық топ ө кілінің саяси санасының дамуына қ андай ұ лттық -психологиялық ерекшеліктердің ә сер ететіндігі;

2. этникалық топ ө кілінің қ ажеттіліктерінің, мотивтерінің, қ ұ ндылық тарының қ андай этникалық спецификалық ерекшелігінің бар екендігін;

3. ұ лттық психологияның қ ажетті-мотиациялық компоненттері қ оғ амдағ ы сана, нормаларғ а қ арама-қ айшы ма ә лде жоқ па;

4. бірлесіп саяси жұ мыс жасағ анда ұ лттық ө зіндік сананы қ ұ райтын қ андай танымдық -интеллектуалды компоненттер ескеріледі;

5. нақ ты ұ лт ө кілінің саяси ө зіндік санасының қ орғ аныс механизімі қ андай;

6. интерұ лттық тә рбиелеуді эффективті қ ылдыратын нақ ты ұ лттық -психологиялық ә рекеттер, амалдардың бар-жоқ тығ ы;

Сонымен қ оса этникалық психология ө зінің міндеттерін педагогикалық психологиямен ө зара ә рекеттесе отыра жұ мыс жасауы керек.

Этнопсихология педагогикалық психологиямен бірлесе отырып, келесілерді зерттейді:

1. белгілі бір ұ лт ө кілдерінің тә рбиелеу мен оқ ыту процессін қ абылдау ерекшеліктерінің спецификасын;

2. ә р тү рлі ұ лт ө кілдеріне тә рбиелеу мен оқ ыту процессінің қ алай ә сер ететіндігі, тә рбиелеу мен оқ ыту процессінің ө зара ерекшемазмұ нының болуы;

3. ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің оқ ыту мен тә рбилеу процессіне бейімделу ерекшеліктерін;

4. ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің тә рбиелеу мен оқ ыту процессінде эмоционалды-экспрессивті сферасының кө рінуін;

5. ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінің тә рбиелеу мен оқ ыту процессінде конфликтілік қ атынастардың кө рінуін қ адағ алау;

6. педагогикалық ө зара ә рекеттесудің нақ ты формалары мен амал-тә сілдерін зерттеу.

 

25.Этнопсихологияның негізгі ұ ғ ымдары.

Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін психологияның саласы, тү рлі нақ ты этностық бірлестіктерге жататын адамдардың психологиялық ө зіндігі туралы ғ ылым.

Халық тық психология - адамның тұ рмыстағ ы жә не ө мірдегі психологиялық ә рекеті жайлы халық тық рухани мә дениетінде кө рініс беретін білімдер жинағ ы.

Халық рухы – белгілі бір ұ лтқ а жататын жеке тұ лғ алардың психологиялық қ асиетін білдіретін ерекше білім, сол ұ лттың тілін, фольклорын, дінін, мә дениетін салыстырмалы тү рде зерттеу арқ ылы маң ызы ашылады.

Ұ лттық мақ таныш - тілінің, дінінің, мә дениетінің ортақ тылығ ын ұ ғ ыну арқ ылы ө зінің белгілі бір ұ лтқ а жататындығ ын саналы тү рде сезіну.

Ұ лттық психология – қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ә дет-ғ ұ рып – белгілі бір ұ лт ортасында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті тарихи қ алыптасқ ан жү ріс-тұ рыс ә дісі.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

Ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғ ылымның ұ лттық психиканың негігі мағ ынасын ұ лттық психикалық тұ рпатын, ұ лттық сипатын қ ұ раушы элементтерді білдіретін категория.

Ұ лттық лидер (кө шбасшысы) – белгілі бағ дарламамен белгілі ұ лт мү ддесін жү зеге асыруда практикалық ә рекеттері ү шін ұ лтты ұ йымдастыруда маң ызды жә не жетекші рө лі бар беделді тұ лғ а.

Ұ лт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақ тығ ымен, мә дениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен жә не рухани қ асиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қ алыптасқ ан қ ауым тү рі.

Этностық топтар – тілдің, діннің, мә дениеттің тұ рмыстық маң ызды ерекшеліктерін сақ тағ ан ұ лттың оқ шау бө лігі.

Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қ арым-қ атынастар нә тижесі, этностық топтардың, қ ауымдардың нығ аюы.

Этностық сана-сезім – нақ ты ұ лттар мен халық тардың ө кілдері ретінде адамдардың іс-ә рекеттері арқ ылы этнос ерекшелігін зерттейтін ә леуметтің психология мен этнология қ иылысында пайда болғ ан ғ ылымның дербес саласы.

Автотаптаурын – осы этностық қ ауымның ө кілдеріне қ атысты пікірлер, ойлар, бағ алар. Автотаптаурын ә рқ ашан жағ ымды бағ аланудан тұ рады.

Агрессия (басқ ыншылық) – бір мемлекеттің басқ а мемлекетке қ арсы немесе халық тың (ұ лттық) егемендігіне, аймақ қ а қ ол сұ қ паушылығ ына немесе тә уелсіздігіне қ арсы кү шін қ ұ қ ық сыз, заң сыз қ олдануы.

Этномә дениеттік бейімделу – психологиялық немесе ә леуметтік дағ дылануы, адамдардың жаң а мә дениетке, жаң а ұ лттық ә дет- ғ ұ рыпқ а, ө мір салтына, тә ртіпке бейімделуі.

Архетиптер – адамдардың қ оғ амдық ө мірінің фундаменталды элементтерін қ абылдаудың (тү йсігін) санасыз тү рі. К. Юнгтың тү сінігі бойынша, архетиптер ұ жымдық санасыздық тың қ ұ рылымдық комоненттері жалпы адамдық символика негізінде жататын тү с, ертегі, миф.

Этникалық ассимиляция (ү ндесу) – бір халық тың екінші халық пен оның тілін, ә дет- ғ ұ рпын, мә дениетін мең геру арқ ылы ө з тілін, мә дениетін жә не ұ лттық сана- сезімін жоғ алту жолымен бірігуі нә тижесінде ұ лттық психологиялық ерекшеліктердің белгілі бір ө згерістері (трансформациясы) пайда болады.

Атрибуция – адамның жү ріс- тұ рыс себептері мен дә лелдерін, жеке қ асиеттері мен мінездерін олардың іс- ә рекеттерін кә дімгі талдау негізінде басқ а адамдарғ а жапсыру.

Негізгі тұ лғ а – осы этностық топтың жеке тұ лғ аларымен туыстастыратын ә рбір жеке тұ лғ ада бар қ асиеттер ұ ғ ымы. Осы қ оғ амнаң негізін жә не оның мә дени базасын қ ұ райтын ә рбір нақ ты қ оғ амда басым келетін адамдардың «орташа» психологиялық типі.

Босқ ындар – экономикалық тұ рақ сыздық, ұ лттық - этникалық жанжалдар, кикілжің дер мемлекеттіліктің кү йреуі процесінің терең деу салдарынан пайда болатын мә жбү рлі қ оныс аударушылар (миграннтар).

Гетеростереотиптер – басқ а халық тар ө кілдері туралы бағ алау пікірлер жинағ ы. Олар аталғ ан халық тардың ө зара ә рекеттестігіне қ арай жағ ымды да жағ ымсыз да болуы мү мкін.

Этникалық дискриминация (кемсіту) – нә сілдік немесе ұ лтына қ арай белгілі бір азаматтар категориясының қ ұ қ ылары мен мү дделеріне қ асақ ана қ ысым кө рсету.

Инициация – сол немесе басқ а ұ лыстарда (этностарда) бар ә рекеттер (рә сімді, салты жә не т. б.) топтамасы, осы арқ ылы жә не адамның ә леуметтік мә ртебесі ресми тү рде ауысып бекітіледі) жоғ арғ ы касталарғ а кіру, рыцарь дә режесіне арнау).

Этникалық бірігу – этникалық қ ауымдарды жақ ындату процесі.

Этносаралық мә міле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында олардың ө кілдерімен ө зара келісімге келу.

Этникалық контакт – тү рлі ақ параттар жә не мә дени қ ұ ндылық тармен алмасу барысында нақ ты халық тар ө кілдерінің бір- біріне ық палын тигізетін этносаралық ә рекеттестіктің фомасы.

Контент- талдау – қ ұ жаттарда, ә дебиеттерде, бейнетаспаларда сұ хбаттардағ ы жә не т. б. Ақ параттарды талдау жә не бағ алау ә дісі. Ақ параттық формаланғ ан тү ріндегі мағ ыналық бірлігін айқ ындау арқ ылы жә не таң даулы жинақ та осы бірліктердің атау кө лемі жиілігін ө лшеу арқ ылы. Этнопсихологияғ а қ атысты- қ олдану жиілігі мен ұ лттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұ ғ ымдар мен ой- пікірлерді беру дә режесін тіркеу.

Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұ лттық ә дет- ғ ұ рыптарғ а, жү ріс- тұ рыстарына ұ лттық ерекшеліктерді жә не стереотиптерді ішкі кедергісіз мең геру жә не жеткілікті мағ ынасын тү сіну арқ ылы кө рінетін бейімділігі.

Кросс- мә дени этнопсихологиялық зертеу – тү рлі ұ лттарғ а, этностық қ ауымдарғ а жататын бірнеше топтарда қ атарынан сыналатын адамдардың психологиялық жә не ә леуметтік мә дени ерекшеліктері.

Этносаралық қ арым- қ атынас мә дениеті - ә р тү рлі этностық қ ауымдар ө німдерінің тұ лғ ааралық байланысында жә не ө зара ә рекетінде кө рінетін тез жә не ешбір ауыртпашылық сыз ө зара тү сінушілік пен келісімге ә келетін арнайы білім мен дағ дылар, сондай- ақ соларғ а тә н іс- ә рекеттердің жинағ ы.

Мә дени релятивизм - даму дең гейіне қ арамастан дербестік пен толық қ ұ ндылық қ ұ қ ын мойындайтын тү рлі халық тардың мә дени қ ұ ндылық тарының салыстырылмаушылығ ы мен барлық моральді- бағ алау критерийлерінің қ атыстылығ ы туралы американдық этнологиядағ ы этнопсихологиялық бағ ыты.

Маргинал тұ лғ а – екі ұ лттың мә дени ө мірі мен салттарына саналы тү рде қ атысып ө мір сү ретін адам.

Этностық маргинал – қ ос этностық ө зіндік сана тудыратын екі этностық мә дениетке бірдей тә н болу.

Менталитет (діл) – этнос қ абылдағ ан кө зқ арастар, пікірлер, стереотиптер, жү ріс- тұ рыс формалары мен ә дістері осы этностың қ ауымғ а тә н ө мір сү ру стилі, мә дениеті.

Кө ші- қ он – тұ рақ ты немесе уақ ытша тұ ру мекенін ауыстыруғ а байланысты адамдардың орын ауыстыруы.

Этностық ұ тқ ырлық – мақ сатты тү рде этностық ө зіндік бекіту жә не ө зіндік бағ ытталғ ан жұ мысты белгілеу ү шін қ олданылатын термин.

Халық тық педагогика - ә ртү рлі буын ө кілдерінің ө зара қ арым- қ атынасы мен ә рекеттестігінің ұ лқ а тә н тиянақ ты формасы сақ талғ ан этностық мә дениеттік салт- дә стү рінде, халық тық жә не кө ркем шығ армашылық та сақ талғ ан білім мен тә рбие дағ дысының жинағ ы.

Халық тық психология – адамның тұ рмыстағ ы жә не ө мірдегі психологиялық ә рекеті жайлы халық тық рухани мә дениетінде кө рінетін білімдер жинағ ы.

Халық рухы – белгілі бір ұ лтқ а жататын жеке тұ лғ алардың психологиялық қ асиетін білдіретін ерекше тұ йық білім сол немесе басқ а этностың тілін, фольклорын, моралін, дінін, мә дениетін салыстырмалы тү рде зерттеу арқ ылы маң ызы ашылады.

Ұ лтшылдық – ұ лттың ерекшелігі мен артық тылығ ы (ү стемдік) туралы уағ ыздан тұ ратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұ лттар мен халық тар арасында ұ лттық араздық тудыратын форма, сондай- ақ бір елдің халқ ын басқ а елдің халқ ына қ арсы шағ ыстыру формасы ретінде қ олданылады.

Ұ лттық мақ таныш – мә дениетінің, тілінің, дінінің ортақ тылығ ын ұ ғ ыну арқ ылы ө зінің белгілі бір ұ лтқ а жататындығ ын саналы тү рде сезінуі, ө з Отанына, халқ ына деген патриоттық сү йіспеншілік сезімі.

Ұ лттық психология – қ оғ амдық сана- сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Бұ л ақ иқ ат қ ұ былыс адамдар мен топтардың қ имыл- ә рекетінде жә не жү ріс- тұ рысында кө рінетін олардың қ оғ амдық сана- сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ө зіндік сана- сезім – жеке тұ лғ аның белгілі бір ә леуметтік- этностық қ ауымдастық қ а қ атыстығ ы жататындығ ын сезінуі жә не идеяларда, кө зқ арастарда, сезімде, эмоцияда, кө ң іл- кү йде кө рінетін қ оғ амдық қ атынастар жү йесіндегі оның орны.

Ұ лттық лидер (кө шбасшысы) – белгілі бағ дарламамен белгілі ұ лт мү ддесін жү зеге асыруда практикалық ә рекеттері ү шін ұ лтты ұ йымдастыруда маң ызды жә не жетекші рө лі бар беделді тұ лғ а.

Ұ лттық нигилист – барлық орнық тылық нормасын, ө з этносының салт- дә стү рін терістейтін, ө з халқ ына бө тен, патриоттық сезімі жоқ, халқ ының мә дениетін менсінбейтін адам.

Ұ лттық ә дет- ғ ұ рып – дә стү р белгілі ұ лт ортасында, ұ лт тобында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті (ә детті) тарихи қ алыптасқ ан таптауырынды жү ріс- тұ рыс ә дісі.

Ұ лттық соқ ыр сезім – этностық қ ауымның басқ а қ ауымғ а олардың сипаттамасына қ атысты жасайтын ақ иқ атты дә л жеткізбейтін, бұ рмаланғ ан нұ сқ аулар болып табылатын қ оғ амдық психологиялық қ ұ былыс.

Ұ лттық салт – тарихи қ алыптасқ ан жә не ұ рпақ тан ұ рпақ қ а беріліп келе жатқ ан жү ріс- тұ рыс формасы тұ рмыс санасында ә бден тамырланғ ан ережелер, қ ұ ндылық тар, адамдардың қ атысу тү рлері.

Ұ лттық сана- сезім – адамдардың ө з этностық қ ауымғ а, оның мү дделері мен қ ұ ндылық тарына деген ұ лттық қ арым- қ атынасы, олар жағ ымды да жағ ымсыз ренкте де болуы мү мкін.

Ұ лттық ақ ыл тұ рпаты – ұ лттық ө зіндік сол немесе басқ а ұ лт ө кілдерінің кө пшілігінің ойлау ерекшелігі.

Ұ лттық мінез- қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың ү йреншікті жү ріс- тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым- қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

Ұ лт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақ тығ ымен, мә дениетімен, кейбір психологиялық жә не рухани қ асиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қ алыптасқ ан қ ауым тү рі.

Шовинизм – ұ лтшылдық тың жеткен формасы, ұ лт араздық пен ө шпенділік тудыруғ а бағ ытталғ ан ұ лт артық шылығ ын уағ ыздайтын саясат.

Ұ лт қ атынастарының этикасы – этнос қ ауымдары мен топтар ө кілдері арасындағ ы тү рлі байланыстарды қ алыпқ а келтіретін ішкі ұ лтаралық қ атынастардың нормалар мен ережелер жиынтығ ы.

Этностық топтар – тілдің, мә дениеттің, діннің, тұ рмыстық маң ызды ерекшеліктерін сақ тағ ан халық тың немесе ұ лттың оқ шау бө лігі.

Этностық дифференциация – басқ а халық тардың тарихына, мә дениетіне, ұ лт салттарына, мү дделері мен қ ұ ндылық тарына деген индифференттік қ атынасымен сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағ ы эмоционалды- когнитивті процес.

Этностық ұ қ састыру (идентификация) – субъекттің бір этностық топтағ ы басқ а ө кілімен бірігудегі эмоционалды- когнитивті процесі, сондай- ақ оның тарихына, мә дениетке, ұ лт салттары мен барлық халық тар дә стү рлеріне, оның идеалдарына, сезімі мен мү дделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық мекендейтін аймағ ы мен оның мемлекеттілігіне деген жағ ымды кө зқ арасы.

Ә лемнің этностық кө рінісі – нақ ты этностық қ ауым мү шелерінің қ оғ амдық болмыс, ө мір туралы оймен тұ рақ ты, байланысты ой мен кө зқ арастар жиынтығ ы.

Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қ арым- қ атынастар нә тижесі, этностық топтардың, қ ауымдардың нығ аюы.

Этностық мә ртебе – этносаралық қ арым- қ атынас қ ұ рылымындағ ы жеке тұ лғ аның, топтың, қ ауымның орнын белгілейтін ә леуметтік мә ртебенің элементі.

Этностық таптауырындар – тү рлі этностық қ ауымдар ө кілдеріне тә н моральдық ақ ыл- ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы тү рде тұ рақ ты ұ ғ ым.

Тұ лғ аның этностық қ ұ рылымы – адамнаң ішкі мазмұ нын білдіретін жә не іс- ә рекетіне, жү ріс- тұ рысына ә серін тигізетін иерархия тү рінде қ ұ рылғ ан белгілі бір ұ лт ө кілінің қ асиеттер жиынтығ ы.

Этностық толеранттық – жалпы толеранттық тың жеке оқ иғ асы яғ ни адамның басқ а этнос ө кілдерінің бейтаныс ө міріне, мінез- қ ұ лқ ына, салт- дә стү рлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін қ абілеті.

Этностық бағ дарлар – тұ лғ аның ұ лт ө мірі мен ұ лтаралық қ атынастырының сол немесе басқ а қ ұ былыстарын қ абылдауғ а дайындығ ы жә не нақ ты бір жағ дайда осы қ абылдауына сә йкес ә рекет жасау.

Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қ арсы мү дделі топтардың қ арама- қ айшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қ арулы қ ақ атығ ыстарда жә не ашық соғ ыстарғ а дейін ә келетін ө зара наразылығ ымен сипатталады.

Этностық сана- сезім – нақ ты ұ лттар мен халық тардың ө кілдері ретінде адамдардың іс- ә рекеттері арқ ылы этнос ерекшелігін зерттейтін ә леуметтің психология мен этнология қ иылысында пайда болғ ан ғ ылымның дербес саласы.

Этностық мә дени біліктілік - ө зара ә рекеттестіктің ө згешелігі мен шарттарын басқ а ұ лт ө кілдерімен араласу кезінде ө зара келісімдік жә не сенімдік атмосферасын ұ стану мақ сатында ынтымақ тастық тың барабар (адекватты) формасын табуғ а, дұ рыс ұ ғ ынуғ а кө мектесетін білім, дағ ды, тә жірибені пайдалану дә режесі.

Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қ алыптасуындағ ы негізгі фактор ретінде оның тарихи тә жірибесін кө рсететін тілдің ық палын қ арастыратын психология, этнология жә не лингвистика қ иылысында пайда болғ ан ғ ылыми білім саласы.

Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін психологияның саласы, тү рлі нақ ты этностық бірлестіктерге жататын адамдардың психологиялық ө зіндігі туралы ғ ылым.

Этнос – тілі бір, салыстырмалы тү рде тұ рақ ты мә дени жә не психика ерекшеліктері ортақ, сондай- ақ жалпы ө зіндік атауы бар (ө зінің бірлігі жә не ө згешелігі туралы тү сініг бар) трихи қ алыптасқ ан адамдардың тұ рақ ты жиынтығ ы.

Этноцентризм – барлық ө мірлік қ ұ былыстарды жалпы этап болып табылатын ө з этнос қ ауымының салт- дә стү рі жә не қ ұ ндылық тарымен салыстыра отырып қ абылдау жә не бағ алау қ абілеті, ө зінің ө мір сү руін басқ алардан артық кө ру.

26.Ә ртү рлі ғ ылыми ә дебиет кө здеріндегі этнопсихологияның анық тамасы.

 

27.Этникалық қ ауымдастық тар психологиясы.

Этнос, этникалық қ ауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, халық ] - бір халық ты екіншісінен ажыратуғ а мү мкіндік беретін ортақ белгілері бар қ ауымдастық. " Этнос" ұ ғ ымы ә лі кү нге бірың ғ ай тү сіндірілмейді. Кең мағ ынада, " этнос" ұ ғ ымын кө пшілік зерттеушілер барлық дә режедегі этникалық жү йелер жиынтығ ы ретінде тү сіндіру қ алыптасқ ан (тайпа, халық, ұ лт жә не т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жү йе ретінде қ арастырады (субэтностар, суперэтностармен қ атар жә не т.б.).

Тар мағ ынада алғ ашқ ылардың бірі болып " этнос" ұ ғ ымына анық тама берген М. Вебер: " Этнос - мү шелері сыртқ ы бейнелерінің, ә дет-ғ ұ рыптарының ү қ састық тарына қ арай немесе ортақ отаршылық не кө ші-қ онды басынан ө ткерген тағ дырлас тарихына қ арай ө здерінің шығ у тектерінің бір екендігіне сенетін топ". Бү дан кейін де кө птеген зерттеушілер этносқ а аумақ, тіл, дін ортақ тығ ының негізінде ө зінше анық тама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гуми






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.