Еуропа және Америка ғалымдарының еңбектеріндегі этнопсихологияның дамуы.

9.Елдер мен халық тар туралы антикалық ұ ғ ымдар. Антикалық заманнан бастап, ә р заманның философтардың, тарихшылардың, қ олбасшылардың, саясаткерлердің кө птеген ең бектерінен ә р тү рлі халық тардың психологиялық ерекшеліктерін кездестіруге болады. Бірақ ғ ылыми этнопсихологияның пайда болуы екі неміс ғ алымдарынан бастау алды: философ Мориц Лацарус (1824-1903) жә не тіл зерттеуші Химан Штейнталь (1823-1899). Шетел этнопсихологиясы – антропология, этнография, психология, ә леуметтану ғ ылымдарының тү йіскен жерінен пайда болды, бұ л Батыстағ ы ғ ылымның пә н аралық тармағ ы. Этнопсихологиялық зерттеулер ү шін Гегелдің нә сілдік айырмашылық тар жә не адамзаттың пайда болуы жайлы ойлары ерекше орын алды. Гегелдің ойынша адамдар бір жұ птан немесе бірнеше жұ птан пайда болғ ан ба, ол ешқ андай мә нге ие емес. Бұ л тезис, Гегелдің айтуы бойынша, бір халық тардың басқ алардан жоғ ары екенін кө рсетуге тү сіндіреді. «Адам ө з бетімен ақ ылды болып есептелінеді»; адамдардың бә рі тең қ ұ қ ылы. Артық дә режелі жә не қ ұ қ ығ ы жоқ адамзат тү рлерін табанды қ орғ ау тү кке «тұ рғ ысыз», -дейді Гегель.

Гегель жазғ ан ағ ылшындардың, немістердің, италяндық тардың, испандық тардың ұ лттық психологиялық қ ырларының мінездемесі ерекше орын алады. Лебон ұ лттар психологиясын зерттеумен айналысқ ан кезде оның негізгі мақ саты нә сілдіктің жан дү ниесін бейнелеу. Ә рбір халық ө зінің индивидуалды жан қ ұ рылысына ие, ол анатомиялық ерекшеліктер сияқ ты тұ рақ ты.

10.Этникалық мә селелерді зерттеудегі ә леуметтанушылық жә не психологиялық тұ ғ ырлардың қ алыптасуы. Ә леуметтану-латын тілінен аударғ анда қ оғ ам туралы ғ ылым жә не мә дениеттану-латын тілінен аударғ анда даму туралы ғ ылым деген мағ ынаны білдіреді. Ә леуметтік, мә дени жиындардың ө кілдері ретінде ұ лттық топтардың сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының ә леуметтік жә не мә дени концепцияларын ұ йымдастырады. Сол себепті осы қ ұ былыстардың психологиялық мазмұ ны мен тү сіндірмесіне кө ң іл аудармау мү мкін емес.

11.Батыста жә не Ресейде этнопсихологияның қ азіргі дамуы. Этникалық психологияның қ алыптасу тарихын ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуге деген ұ мтылыс, Ресейде ХVIII ғ асырда басталғ ан. Бұ л мә селені зерттеуге орыс революцияшыл-демократтары В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбовтар, сондай-ақ В.О.Ключевский, В.Соловьев, П.Л.Лавров, В.М.Бехтеров, Л.И.Мечниковтар да айрық ша кө ң іл бө ліп, белгілі бір дә режедегі ой-пікірлерін білдірген.

XIX ғ асырдың екінші жартысы жә не XX ғ асырдың басында Ресейде П.Е.Астафьев, Н.Кареев, М.Урсин, М.И.Яншул, Л.Крживицкий, А.Фулье, Г.Лебон жә не т.б.халық тар психологиясы, оның ішінде орыс, француз, американ халық тары ұ лттық характерінің ө зіне тә н ерекшеліктері мә селелеріне бағ ышталғ ан ең бектері басылды. Оларда ұ лттық ерекшеліктердің тіл, дін мен ө нерде бейнеленуінің ө зіндік ерекшеліктерін, сондай-ақ халық тар психологиясы мен индивидуалдық психологияның ө зара қ атынастарын анық тауғ а назар аударылғ ан.

Этнопсихология мә селесін зерттеуге Маркс пен Энгельс те айрық ша кө ң іл бө лген. Олар халық тар психологиясының мә ні мен оның пайда болуының себептерін анық тады. Ф.Энгельс Англия, Франция жә не Алманияның экономикалық дамуын-дағ ы айырмашылық тарды кө рсете келіп, «…ағ ылшынның ұ лттық мінез-қ ұ лқ ы неміс пен француздың ұ лттық мінез-қ ұ лқ ынан кө п алшақ тұ р», – деп жазғ ан еді. «Англияда жұ мысшы табының ахуалы» атты шығ армасында Ф.Энгельс бір-бірімен байланыста болғ ан ә р тү рлі халық тардың ө зара ә серлесуінің заң дылық тарын ашып кө рсетеді.Батыстағ ы ерте заманның ғ ылымдары Геродот пен Тациттен бастап алыстағ ы мемлекеттер жә не сол мемлекетте тұ ратын халық тар туралы жазғ ан, олардың мә дениеттеріне, ө мір сү ру барысын, ә дет-ғ ұ рыптарын, салттарын, ә деттерін бейнелеуде кө п кө ң іл бө лді. Ә р тү рлі этностардың ө кілдерінің сыртқ ы бейнесіндегі, мә дениетіндегі, салт-дә стү ріндегі айырмашылық тарды кө рсетіп, ерте грек ойшылдары осы айырмашылық тардың табиғ атын анық тамақ шы болды. Мысалы, Гипократ ә ртү рлі халық тардың физиологиялық жә не психологиялық ө згешеліктерін, олардың гографиялық орналасуымен жә не климаттық жағ дайымен тү сіндірді. Ең алғ аш рет халық ты психологиялық бақ ылаудың пә ні ретінде қ абылдауды XVIII талаптанды. Француз ғ алымдары «халық рухы» деген тү сінікті енгізді жә не оның географиялық факторы мен байланысынң мә селесін шешуге ә рекеттенді. «Халық рухы» ойы неміс философиясында XVIII ғ асырда енді. Неміс философиясының ө кілдерінің бірі И.Г. Гердер халық рухын тә нсіз нә рсе ретінде қ арастырғ ан жоқ, ол «халық рухы» жә не «халық мінезі» тү сініктерін білген жоқ, халық рухын оның сезімі, сө йлеу мә ндігі, ісі, яғ ни бү кіл ө мірін зерттегеннен кейін ғ ана тануғ а болады. Бірақ бірінші орынғ а ауызша халық тың шығ армашылығ ын қ ояды, ө йткені оның ойынша қ иял ә лемі халық мінезін бейнелейді деген. XIX ғ асырдың 50 жылдарының аяғ ында «халық рухы» термині этнопсихологияның ерекшелігін анық тау ү шін негізгі тү сінік болып табылды. Ол Фихте мен Гегель ең бектерінде жарық кө рді.

Фихте «Адамның қ ызметі» ең бегінде жалпы адамзат бірлігі ойын дамытты. «Адамзат тұ қ ымының қ ызметі – барлық бө ліктері бірдей қ ұ рылып, бір денеге қ осылу...» деп айтқ ан. Табиғ ат ең басынан бастап адамзатты осы мақ сатқ а ә келеді. Осы мақ сатқ а жетпегенше бір ұ лт басқ а ұ лтты тосу керек, жалпығ а бір жолда ә лемнің бір бө лігі келесісін тосу керек. Осы мақ сатқ а жеткеннен кейін ғ ана адамзат бірігіп бір кү шпен кө теріліп, бір қ адаммен тоқ таусыз біз тү сінбейтін білім шың ына жетеді

12.Психологиялық -педагогикалық ғ ылымдағ ы этникалық сә йкестік мә селесі. Этникалық сә йкестілік ә леуметтік сә йкестіліктің бір бө лігі болып саналады, бұ л ө з алдына психологиялық категория, сондық тан этникалық қ оғ амды анық тауда ө зіндік тү сінікке ие болады. Этникалық сә йкестілік – бұ л тек қ ана ө зіндік ұ қ састық, тепе-тең дік ұ ғ ымды білдіруші ғ ана емес, сондай-ақ этникалық топтарғ а бағ ыныштылық ты білдіреді. Этникалық сә йкестілікке байланысты зерттеу тә жірибелері тө мендегідей ғ алымдардың ең бектеріне сү йене отырып қ арастырылғ ан: Б.Б. Ә бдіғ алиев, О.Б. Алтынбекова, Р.А. Авакова, Р.С. Амренова, В.Н. Белоусов, В.Н. Бирин, А.М. Гафуров, Э.А. Григорян, Н.М. Губогло, Н.В. Дмитрюк, Н.М. Жанпейісова, А.Т. Забирова, Ж.К. Ибраева, Г.И. Исимбаева, А.Е. Карлинский, А. Қ ұ лжабаева, В.М. Лейчик, Г.М. Мендекулова, А. Орусбаев, А.К. Таусоғ арова, Г.В. Хруслов, Н.Ж. Шә ймерденова. Этностық ұ қ састылық қ ұ рылымында ә детте екі негізгі компонентті бө луге болады – танымдық (ө з тобының ерекшеліктері туралы тү сініктер мен білімдер жә не этнодифференцияланатын қ асиеттердің негізінде ө зін оның мү шесі ретінде тү сіну) жә не аффективті (ө з тобының қ асиеттерін бағ алау, ондағ ы мү шелікке деген қ атынас, бұ л мү шеліктің мә ні). Кейбір авторлар, біздің кө зқ арасысызғ а этностық ұ қ састылық тү сінігін шектен тыс кең ейте, сондай-ақ оның ә рекет-қ ылық компонентін бө ліп кө рсетеді. Оны тек қ ана тү сінудің ғ ана емес, сондай-ақ ө зін белгілі бір топтың мү шесі ретінде кө рсетудің нақ ты механизмі ретінде тү сінеді

13.Ұ лттық мінез ұ ғ ымы, этноцентризм феномені. Ә леуметтік ғ ылымдарда ұ лттық мінездің бар екені мә лім. Ол туралы ө те жақ сы кө лемді тү сіндірген Г.Д.Гачев «Халық тың ұ лттық мінездемесі, ойлауы, ә дебиеті ө те «қ у» жә не қ иын «материя» болып табылады. Оның бар екенін сезгенімізбен, сө здерін айыруғ а тырысамыз. Бұ л қ ауіптен қ ашып қ ұ тылуғ а болмайды, тек ә рдайым тү сінуге жә не онымен кү ресуге болады – бірақ жең е алмайсың». Алғ ашқ ы «ұ лттық мінездеменің» сипаты, яғ ни тү сінігі алғ ашқ ыда ә дебиеттерде, халық тардың ө мір сипатын зерттеу мақ сатымен барғ ан саяхатта пайда болды. Айта келгенде авторлар ұ лт мінездемелерін қ орытындылай келе, ең алдымен темпераментке жә не басқ а да жеке тұ лғ аларына, ү шіншіден, қ ұ ндылық қ арым-қ атынасына кө ң іл бө леді. Мә дениетті болжауда, «толық паттернді» зерттеуде ең басты мә дениеттегі жеке тұ лғ аның жаң а терминдері (мә дениеттің конфигурациясы, жеке тұ лғ аның ерекшелігі жә не модальдық ерекшелік) пайда болады, одан ол қ айтадан «ұ лттық мінездеменің» тү сінігіне оралды. Бірақ қ азір қ айткенмен де ә р тү рлі кө зқ арас кездеседі. Дегенмен де олар ө те қ ұ нды болып есептеледі ме, жеке тұ лғ аның элементі яғ ни ә лемдегі барлық адамдарды біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұ қ сас жеке тұ лғ а болып табылады.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық ө мірде бар қ ұ былыс. Мә селен, оның қ ұ рылымына кісілердің ұ лтаралық қ арым-қ атынасында маң ызды орын алатын моральдық сипаттағ ы ә деттерді, сондай-ақ, жақ ын тарту, сенім білдіру, мә млеге тез кірісіп кету, ашық -жарқ ындық жә не осыларғ а кереғ ар келетін сапаларды да жатқ ызуғ а болады. Ө зін-ө зі ұ стау, ө зіне тә н бағ ытты ұ стану, кішіпейілділік, ө зінің ахлақ тық қ асиеттеріне жоғ ары немесе тө мен бағ а беру, ө зін-ө зі жақ сы кө ру, менмендік, бө гдені менсінбеушілік, басқ а біреулерден секемденіп жү ру, ө зіне-ө зі сену, ысырапшылдық қ а қ арсы тұ ру тә різдес кө птеген ерекшеліктер де ұ лттық мінездің мазмұ нын қ ұ райды. Кейде бұ лар маң ызды болғ ан басқ а белгілермен де қ абаттасып кө рінуі мү мкін. Этникалық қ ауымдастық тың кө пшілік ө кілдеріне тә н ортақ ерекшеліктер ғ ана ұ лттық мінезді қ ұ райды. Этноцентризм – барлық ө мірлік қ ұ былыстарды жалпы этап болып табылатын ө з этнос қ ауымының салт- дә стү рі жә не қ ұ ндылық тарымен салыстыра отырып қ абылдау жә не бағ алау қ абілеті, ө зінің ө мір сү руін басқ алардан артық кө ру. Этностардың ө мір сү руінің негізінде олардың ө зінің жалпылығ ын тү сінуі болып табылады. Бұ л ортақ тық ты этностар «Олар» тү сінігімен салыстырғ анда «Біз» тү сінігінің басым болуынан кө рініс табады. Бұ л қ ұ былыстың деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғ ни адамдардың ә р тү рлі қ ұ былыстарды ө зінің этникалық тобының мә дени стереотиптерінің негізіндегі қ абылдауы. Этноцентризмнің мә ні – басқ а топтарғ а қ арағ анда ө з ұ лтының қ асиеттерін асырмалауда жатады.

14.Этникалық мінез-қ ұ лық тың негізгі детерминанттары (диспозиция, стереотиптер, экспектациялар). Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары. стереотиптер – басқ а халық тар ө кілдері туралы бағ алау пікірлер жинағ ы. Олар аталғ ан халық тардың ө зара ә рекеттестігіне қ арай жағ ымды да жағ ымсыз да болуы мү мкін.

15.Этникалық ұ қ састық жә не этникалық айырмашылық тар – этникалық даму белгілері ретінде. Дифференцияция-идентификация бірлікті процесі ә леуметтік ұ қ састық тың қ алыптасуына ә келеді. А.Тэшфелдің анық тамасы бойынша, ә леуметтік ұ қ састық – бұ л индивидтің Мен-концепциясының, ә леуметтік топтағ ы мү шелікке берілетін қ ұ нды жә не эмоционалды мә н-мағ ынасымен бірге ө зінің сол мү шелігін тү сінуінен туындайтын бө лігі Этностық ұ қ састық – тұ лғ аның ә леуметтік ұ қ састығ ының қ ұ рамдас бө лігі, белгілі бір этностық қ оғ амдастық қ а ө зінің тә уелділігін тү сінуге жататын психологиялық категория. Мұ нымен қ оса, біріншіден, бірқ атар объективті қ асиеттерге (ата-ананың этностық қ атысын, туғ ан жеріне, тіліне, мә дениетіне) этностық қ атысын анық тауғ а жататын ә леуметтік категорияның этностылық пен этностық ұ қ састық тү сініктерін кө бейту қ ажет жә не шын ө мірде этностық ұ қ састық ресми этностылық пен ә рқ ашан да келісе бермейтінін есте сақ тау қ ажет. Екіншіден, ескеретін жайт, этностық ұ қ састылық ө зіндік аталудан кө рінетін декларацияланатын ұ қ састық пен келіспеуі мү мкін жә не келмейді де.

Этностық ұ қ састық – бұ л, ең алдымен, ө зін этностық ө кілі ретінде тү сінудің танымдық -эмоционалдық прцесс нә тижесі, ө зін онымен шынайыландырудың белгілі бір дең гейі жә не басқ а этностардан бө ліну. Берілген тү сінік мә ні бір этностық қ ауымдастық пен ө зін шынайыландыру мен басқ аларынан бө лінуді уайымдау ретінде этностық ұ қ састық ты қ арастырғ ан Г.Г.Шпет (1996) ұ сынғ ан терминді жақ сы ашады деген пікір ұ сынылады.

Этностық ұ қ састық ты ә леуметтік ұ қ састық тың қ ұ рамдас бө лігі деп санай отырып, жаң а заман зерттеушілері дә л сол уақ ытта тек оғ ан ғ ана тә н ерекшеліктерді бө ліп кө рсетуге мү мкіндік жасауда. Осылайша, американдық этнолог Ж.Девос этностық ұ қ састылық ты мә дени дә стү рге айналғ ан жә не осы кезге немесе болашақ қ а бағ ытталғ ан басқ а формаларына қ арағ анда ө ткенде қ алғ ан ұ қ састылық формасы ретінде қ арастырғ ан. Этностық ұ қ састылық тың тағ ы бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, ө йткені «оның басты тірегі - жалпы мә дениет, қ ұ рылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г.У.Солдатовамен келісуге болады (Солдатова, 1998, 48 б.).

Этностық ұ қ састылық қ ұ рылымында ә детте екі негізгі компонентті бө луге болады – танымдық (ө з тобының ерекшеліктері туралы тү сініктер мен білімдер жә не этнодифференцияланатын қ асиеттердің негізінде ө зін оның мү шесі ретінде тү сіну) жә не аффективті (ө з тобының қ асиеттерін бағ алау, ондағ ы мү шелікке деген қ атынас, бұ л мү шеліктің мә ні). Кейбір авторлар, біздің кө зқ арасысызғ а этностық ұ қ састылық тү сінігін шектен тыс кең ейте, сондай-ақ оның ә рекет-қ ылық компонентін бө ліп кө рсетеді. Оны тек қ ана тү сінудің ғ ана емес, сондай-ақ ө зін белгілі бір топтың мү шесі ретінде кө рсетудің нақ ты механизмі ретінде тү сінеді

16.Этнопсихологиялық проблемалар бойынша қ азақ стандық ғ алымдардың кө зқ арастары. Қ азақ топырағ ында ағ артушылық идеяның туын алғ аш кө терген Шоқ ан Уә лиханов бү кілә лемдік ғ ылым – білімнен мейлінше мол сусындағ ан, жан – жақ ты білімді, озат ойлы, ерекше дарынды адам еді. Ол ө зін терең тарихшы, ерінбес этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір ә дебиетші, шебер суретші. Шоқ ан ең бектерінде психологиялық мә селелерге байланысты ә р тү рлі сипаттағ ы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқ а мә селелерден кө бірек сө з болғ аны – халқ ымыздың ұ лттық санасы, оның ішінде ө зіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мә селе еді.

17.Этникалық бірдейлік ұ ғ ымы, мінездің этникалық негізделген белгілері. қ азіргі ғ ылымда этникалық ұ қ сатушылық синонимдері ретінде этникалық ө зіндік сана-сезім, ұ лттық сана-сезім, ұ лттық сә йкестендіру, т.б. категориялар қ олданылуда. Кең естік ғ ылымда “ө зіндік сана-сезім” тү сінігін қ олдану қ абылданғ ан еді, ал батыстық жә не американдық дә стү рлерде бұ л қ ұ былыс кө бінесе “этникалық бірдейлік” деп аталып келді.С.Хантингтон атап кө рсеткендей, қ азіргі кезде ә лемде мә дени бірдейліктер (этникалық, ұ лттық, діни, ө ркениеттік) ү лкен маң ызғ а ие. Сонымен қ атар этникалық бірдейліктер кө птеген адамдар ү шін, ә сіресе қ оғ амдық дағ дарыс кезінде ең тұ рақ ты жә не маң ызды болып табылады. Жеке адам ү шін ө зінің тобы ө зінен артық жә не ү лкен болып кө рінеді. Ө з этносын осылайша табиғ и тү рде қ абылдауы адамның оғ ан таң дамайтынымен байланысты. Этникалық бірдейлік миллиондағ ан адамдар ү шін ешқ андай кү мә нсіз табиғ и шындық сияқ ты, бұ л арқ ылы олар ө здерін жете тү сінеді жә не соның арқ асында ө зіне-ө зі “Мен кіммін жә не мен кіммен біргемін? ” деген сұ рақ қ а жауап алады. Этникалық бірдейлік тұ лғ аның ә леуметтендіруі барысында ө здігінен қ алыптасады жә не сонымен қ атарласа белгілі бір этникалық қ ауымдастық қ а жатқ ызылуын жете тү сіну адамның ә леуметтік табиғ атының кө рінуінің біріне айналады.Бірқ атар авторлар тарапынан этникалық бірдейлік кө п дең гейлі қ ұ рылым ретінде қ арастырылады. Бірінші дең гейді В.А.Ачкасов, былай дейді - бұ л “біз-олар” деген оппозиция ү шін негіз болатын жіктелім жә не бірдейлік. Екінші дең гейді “бейнелерді қ алыптастыру” қ ұ райды, яғ ни этникалық қ ауымдарғ а белгілі бір мә дени, мә ртебелік жә не сол тә різді сипаттамаларды жатқ ызу. Ү шінші дең гей этникалық идеология, бұ л жерде “ө з тобының басқ а этникалық топтарғ а қ атысты ө ткеніне, қ азіргі кезіне жә не келешегіне байланысты “азды-кө пті болса да” қ исынды кө зқ арас керек.Кейбір авторлар этникалық ұ қ састық тың мінез-қ ұ лық тың компонентін де ерекшелеп, оны белгілі бір топ мү шесі екенін ұ ғ ынып, ө зін кө рсете білуі деп тү сіндіреді.Бірақ этникалық ұ қ састық тағ ы этникалық мінез-қ ұ лық ты бө ліп кө рсету бұ л ұ ғ ым аясын одан да кең ейтіп жібереді.Этникалық топтың ә леуметтік ө мірі мен мә дени практикасына қ ызығ ушылық таныту индивидтің этникалық ұ қ сауының индикаторы ретінде қ арастырылады.Дегенмен, адамның ө зі туралы ойлары мен шынайы ө мірдегі ә рекеттері, яғ ни этникалық ө зін ұ қ сату мен этникалық қ ызығ ушылық таныту арасындағ ы тұ рақ ты байланыс мә селесі ә зірге дейін ойландыруда.

18.Гомогендік жә не гетерогендік ортадағ ы тұ лғ аның дамуының этникалық ерекшеліктері.(шыкпайды)