Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз қайта өңдеудің қазіргі әдістері

2. Энергия ү немділігін арттыру

3. Органикалық отындар

4. Қ азақ станның энергоресурс қ оры

5. Жаң артылғ ан энергия кө зінің тү рлері

1.Технологиялық процесстерде энергия мен материалдарды қ олдануда толығ ымен жұ мсалмайды. Тура жә не жанама тү рде дайын ө нім шығ ару немесе шығ ару шарттарына жарамсыз болып қ алғ ан энергия бө лігін энергетикалық қ алдық тар деп атайды. Энергетикалық қ алдық тар энергия ә ртү рлілігіне яғ ни техникалық аппаратқ а тү скен энергия мен қ ажетті қ олданыстағ ы энергияғ а тең.

Жалпы энергетикалық қ алдық тарды ү ш тү рге бө леді:

· Технологиялық агрегатта немесе қ ондырғ ыда шартты тү рде болатын жоғ алулар;

· Регенерация немесе рецикуляцияғ а байланысты технологиялық қ ондырғ ығ а қ айта оралатын ішкі қ олданыстағ ы энергетикалық қ алдық тар;

· Ө зіндік екіншілік энергетикалық ресурстарды белгілейтін ішкі қ олданыстағ ы энергетикалық қ алдық тар (ЕЭР).

Энергетикалық қ алдық тардың кө зі болып табылатын пайдалы технологиялық агрегат немесе қ ондырғ ы агрегат кө зі немесе қ ондырғ ысы – ЕЭР кө зі деп аталады.

Энергетикалық потенциял тө мендеуі нә тижесінде энергия тасмалдағ ыштарды қ айта ө ң деу (су буы, ыстық немесе суық су, электроэнергия, механикалық жұ мыстар) утилизациялық қ ондырғ ыда іске асады.

Ә лемдік тә жірибе жинақ тау барысында энергия жинақ тау шығ ыны біріншілік энергияны ө ндіруге қ арағ анда 3-5 есе кем екені анық талды. Қ Р-ғ ы ішкі ө німнің меншікті энергия сиымдылығ ы орташа есеппен дамығ ан ө ндірістік елдермен салыстырғ анда тө рт есе жоғ ары болып табылады. Бул бағ ыт кө рсеткіштерінің тө мендеуі техногенді қ алдық тарды қ олданумен анық талады.

Техногенді қ алдық тар доменді шлактар, кү л шлакты қ алдық тар (ЗШО) ЖЭС, бұ ның бә рі энергетикалық консервілер. Оларғ а консервіленгендер: сұ йық -отты шлак ерітінділерін, жылу энергиясы, активті кү лдің химиялық пуццоланды гидратационды энергиясы угіту мен сындырудың механоактивационды энергиясы; тау байыту жү мыстарыеа жұ мсалғ ан жә не кү лді залалсыздандыру жә не қ ұ рғ ату энергиясы яғ ни ЖЭС-тағ ы электрофильтрлерде. Жоғ арыда корсетілген консервіленген жә не шығ ыны, қ айтымды жағ дайда қ ұ рылыс материалдар ө ндіріс технологиясында қ олданылады.

Қ алдық тарды қ айта ө ң деп, қ олдану кең дамығ ан. 1№ қ алдық ты қ айта ө ң десе, минералды- шикізат комплекстерін капиталды шығ ынын 2№-ке азайтады.

ЕЭР келесі бағ ыттарда қ олданылады:

· Жанармайлық - қ айта ө ң деуге жарамсыз жаң ғ ыш қ алдық тарды жанармай ретінде қ олдану

· Жылулық - пештер мен котелдарда негізгі жә не аралық ө німдерде ыстық сумен ө ң делген жылу, бу жә не ЕЭР қ ысымының жылуын қ олдану

· Кү штік- ЕЭР-ге байланысты ө ң делетін механикалық жә не электрлік энергияны қ олдану

· Комбинирленген- жылу ө ндіру ү шін электрлік немесе механикалық энергия

Энергетикада жанармайды жағ удың жана ә дістерін кең інен қ олданғ ан жө н. Мысалы, қ айнау қ абатындағ ы жану, шаң тазартқ ыш қ ондырғ ылардың эксплуатациясы.

Қ алдық сыз технология- қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды қ амтамасыз ететін, табиғ и ресурстар мен ө ндірістегі энергияны кең інен қ олдану технологясы.

Қ алдық сыз технология- ө ндірістік мекеменің негізгі принципі, жабық циклда шикізат пен энергияны қ олдану. Жабық цикл: біріншілік шикізат- ө ндіріс- тұ тыну- екіншілік шикізат.

Энергетикадағ ы қ алдық сыз технология.

Қ атты жә не сұ йық жанармайлар жағ у кезінде толығ ымен пайдаланылмайды, сонымен қ атар зиянды ө німдер тү зеді. Қ айнау қ абатында жанармайды жағ у ә дістемесі бар, ол тиімді жә не экологиялық қ ауіпсіз. Газдың зиянды қ оспаларын кү кірт жә не азот оксидтерін тазартып отыру керек, ал фильтрация нә тижесінде тү зілген кү лді қ ұ рылыстық материалды ө ндіруде қ олданады жә не т.б.

2.Энергия ү немдеу - ө ндіріс шығ ындарын жә не ө ндірілетін ө німдер мен қ ызметтердің ө зіндік қ ұ нын тө мендететін, бә секеге қ абілетті отандық тауарларды кө бейтетін, энергетик жә не технолог мамандарының қ ызметтерінің ең негізгі, тұ рақ ты бағ ыттарының бірі.

1989 ж. ә лемдік энергетикалық кең ес (Ә ЭК) «Болашақ қ а арналғ ан энергия: осы істің бағ дарламасы мен таң дау мү мкіндігі» деп аталатын халыхаралық комиссия қ ұ рды. Энергетика экономикасын тұ рақ та тү рде дамыту мен қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мә селесі бойынша, 2020 жылдарғ а дейінгі аралық та ә лемдік жә не аудандық энергетика шауршылығ ын дамыту жоспары комиссияның негізгі міндеті.

Комиссияның қ орытындысы – экономика мен энергетиканы ұ лттық дең гейде дамытуды қ олғ а алу сферасына қ ажетті, мемлекеттік қ айраткерлерге жә не қ ызмет бағ ыттарына берілетін, ә лемдік энергетиканы дамыту бағ ыты мен жалпы тенденциялардан тұ рды.

«Болашақ қ а арналғ ан энергия: осы істің бағ дарламасы мен таң дау мү мкіндігі» деп аталатын Ә ЭК Комиссиясының негізгі қ орытындылары келесідей бө лінеді:

а) негізгі қ орытынды - ө згерістің негізгі кө зі. Осы жоспарларды дамытудағ ы позицияларғ а, жү йелерге, ө лшемдерге ө згерістер ө те қ ажет. Соң ғ ы он жылдары ә лем тұ рғ ындарының 2 есе, қ алалық тұ рғ ын ү йлердің 3 есе ө скенін кө ре отырып, энергияны бұ рынғ ыдай қ олдана беруге болмайды.

Энергия кө зімен жү зеге асатын қ ызмет тү рлері, мысалы жылумен қ амтамасыз ету, жарық тандыру, тұ рмыстық заттар, транспорт жылдан жылғ а ө суде. Бұ ндай ө су ә сіресі, дамушы елдерде кө птеп байқ алады. Энергия тұ рғ ындардығ негізгі қ ажеттілігін бере отырып, кө птеген негізгі қ ызметтерді атқ арады. Сонымен қ атар, энергия ә леуметтік даму мен экономикалық ө судің бірден – бір кө зі болып табылады. Негізгі мә селе қ оршағ ан ортағ а ө з зиянын тигізбей, ә лемнің дамушы елдеріне қ ажетті энергетикалық қ ызметтерді ө қ амтамасыз ету болып табылады жә не ол мү мкін борлмауы да.

Осы мә селенің шешімі ә лемдік энергетикалық секторда негізгі ө згерістерді қ ажет етеді. Бұ л ө згерістер кө птеген инвестициялардың қ ысқ арып қ алмауына, жаң а технологияларды негізіп дамытуғ а, энергетикалық саясаттағ ы жә не тұ тынушылардың ө згерістеріне айтарлық тай ө з ү лестерін қ осады. Энергетикалық жү йелер жылдам ө згермеуі де мү мкін, бірақ таяудағ ы 30 жылдары, ұ зақ уақ ытты мақ саттарды шешуде ең негізгі айналыс (ө згеріс) фазасы болады.

б) ә лемдік дамудың арқ асында, алдағ ы он жылдық та ә лемдік энерготұ тыну 85%-ғ а артады деген болжам бар, яғ ни бұ л тұ рғ ындардың жағ дайының жақ саруы мен материалдық прогрестің жақ саруына себепші болады.

в) энергияны ә лемдік масштабта тиімді қ олдану – болашақ тың еншісі. Бұ л энергетикалық жә не ә леуметтік дамудың негізі бола алады. Осы уақ ытқ а дейінгі экономикалық қ ұ рылымдардағ ы, тиімді жә не озық техникамен жабдық талғ ан станциялардың переориентациясындағ ы ө згерістер экономиканың энергия сыйымдылығ ының тө мендеуіне негізгі себеп болды. Энергия жеткізушілердің бағ асы мен олардың мө лшерін реттеушілердегі ө згерістер бұ рынғ ыдан кө п болмады.

Комиссия энергия тиімділігін арттыру бойынша болатын шаралардың тиімділігін айтудан жалық пай отыр. Олар барлық экономикалық жә не ә леуметтік ә серлердің энергия шығ ынына байланысты бағ аның ө згеруін атап кө рсетуде жә не энергетикағ а байланысты дотациялардан бас тартуды ұ сынады.

г) ә лемдік энергия тұ тынысын қ анағ аттандыруғ а қ ажетті технологияларды шығ ару мен орналастырудың жә не қ оршағ ан ортағ а ә серін азайтудың кө птеген шешімдері бар. Технологиының берілісі (передача) интеллектуалды меншіктің қ орғ ау қ ұ қ ығ ымен тездетілу керек жә не міндетті тү рде рынок (базар) жү йесі қ олданылу керек. Индустиалды мемлекеттер дамығ ан технологиялырды жасап шығ аруды жә не жергілікті жа, дайдағ ы технологияларды дамытуғ а кө мектесуді ө з мойнына алып отыр.

д) қ азып алынатын отындар – алдағ ы он жылда энергетика тұ тынысының біраз бө лігін қ амтамасыз ете бермек. Егер, алдағ ы кезең де қ олданылатын дең гей сақ талатын болса, кө мір қ оры – 250 жылғ а, мұ най – 40 жылғ а жә не табиғ и газ – 65 жылғ а жетеді. 2020 жылдардан кейін мұ най мен газғ а деген тапшылық болуы мү мкін. Мұ най, табиғ и газ жә не кө мірге деген сұ раныс арта тү спек жә не оларды жеткізу аралығ ы да артпақ.

е) атом энергетикасы дилемма (екінің бірі) жағ дайында тұ р. Бір жағ ынан, елдердің қ оғ амғ а деген алаң даушылығ ы болса, екінші жағ ынан реактор-кө бейткіш пен термоядроғ а тдеген қ ызығ ушылық азайды. 2020 жылдарғ а дейін, ұ зақ уақ ыт бойы, ядролық энергия мен кө мір айтарлық тай мө лшерде ең негізгі энергия кө здері болып табылатынына сенім аз.

ж) 1990 жылдардағ ы ә лемге қ ойылғ ан біріншілік энергияның 18%-ын қ ұ райтын жаң артылғ ан энергия кө зінің бір бө лігі, алдағ ы 30 жылдар аралығ ында бұ рынғ ыдай артпайды. 1990 жылдары жаң артылғ ан энергорерсурстың барлық мө лшерінің 60%-ы дә стү рлі биомассағ а беріліп отырғ ан. Ү лкен гидроэнергетика - 30%, қ азіргі биомасса - 8%, " жаң а" жаң артылғ ан энергия кө зі, яғ ни – кү н, жел, геотермальді, кіші гидроэнергетика мен мұ хит толқ ынының энергиясы - 2% шамасында болады.

МИРЭС-тің " жаң а" жаң артылғ ан энергия кө зін зерттеуі, олардың мө лшері 2%-дан бастап алдағ ы 2020 жылдарғ а дейін екә еселенеді деп болжамғ а келіп тұ р. Келісілген жә не тиімді басқ арушы акциялары бойынша тиісті экономикалық жә не табиғ ат қ орғ ау критерийлерінің жылдам дамытылуы қ абылданып жатыр жә не ол " жаң а" жаң артылғ ан энергия кө здерін 2020 жылдары 12%-ғ а дейін арттыруы ммкін;

з) 1992 жылғ ы Рио Декларациясына қ ызығ ушылығ ына қ арамастан, дамығ ан елдерде ө ндірістің жасап отырғ ан жағ дайына қ арамастан, парникті газдардың қ алдық дең гейін 1990 жылдың дең гейіндей ұ стап отыра алмауына, олардың ХХ1 ғ асырғ а қ адам басу мү мкіншілігі де аз болып отыр. Ғ аламдық энергетикалық ә рекеттің нә тижемінде парникті газдардың қ алдық тары мен олардың концентрациясы алдағ ы ууақ ытта артпаса, кемімейді;

и) тапшы (дефицит) ресурстарды қ олдауды арттыру мақ сатындағ ы дамушы елдер, климаттың потенциалды ғ аламдық ө згерісіне емес, керісінше локальды жә не аумақ тық ластануғ а (су, ауа, жер, денсаулыө сақ тау) кө п приоритет беруде;

к) тарихи энергетика ә лемдік ВНП-тің 5%-ғ а жуығ ын қ ұ райды, сол кездері инвестиция энергетика саласында бү кіл ә лемдік кө рсеткіштің 15%-ын қ ұ рады. Олар ары қ арай даму ү шін жә не экологиялық мә селелермен айналысу барысында айтарлық тай ө суде. Даму жағ дайы ө су ү шін оларғ а жергілікті капиталдың кө п мө лшері жә не кө птеген ортақ кә сіпорындар ашылу керек. Ол ү шін жергілікті ұ йым қ ұ рылымдарында, базарларда, оқ уда жә не энергетиканы басқ ару саласында айтарлық тай радикальды ө згерістер қ ажет. Бұ л, егер локальды халық аралық қ аражат ө сіп, дамушы елдер мен мемлекеттің энергетикалық инвестициясына ө ткен жағ дай орындалады.

3.1990 жылы ә лемдегі органикалық отындардың негізгі қ оры мө лшермен 1220 млрд. т.у.т. шамасында болды. Қ азіргі уақ ытта уран ресурсының ә лемдегі қ оры 2, 4 млн. тонна. Уранның жылдық сұ ранысы ядролық энергетикалық реактор бойынша есептегенде 58 мың тонна. Уран ресурстары АЭС-тің жұ мысына мө лшермен 41 жылғ а жетеді. Уранды есептеп отырсақ, онда ядролық жанғ ыш заттардың қ оры 64 жылғ а дейін ө седі.

ХХ ғ асырдың соң ғ ы он жылдары ә лемдегі біріншілік энергоресурс 11434 млн. т.у.т., ал электр энергия 120 27 млрд. квт·сағ -қ а жеткен. Солардың 7740 млрд. кВт·сағ -ты ЖЭС-да жә не НВИЭ қ ондырғ ыларында (64, 4%), 2083 кВт·сағ – АЭС-та (17, 3%), 2203 кВт·сағ – ГЭС-та (18, 3%) ө ндірілген. Энергия ө ндірісі " жаң а" дә стү рлі емес энергия кө зі бойынша 240 млн. т.у.т-қ а бағ аланады, яғ ни ол дегеніміз біріншілік энергетикалық ресурс бойынша ә лемнің жалпы сұ ранысының 2%-на жуық. МИРЭС бойынша " дә стү рлі" жаң артылатын энергия кө зіне ірі сутоғ ының гидроэнергиясы, ағ аш жә не қ ұ рғ ақ қ алдық тар жатады. " Жаң а" дә стү рлі емес жаң аратын энергия кө здерін кең інен дамыту нә тижесінде ХХI ғ асырдың бірінші он жылдығ ында ә лемдегі энергетикалық шаруашылық ты дамыту мақ сатындағ ы ә р тү рлі нұ сқ алар пайда болуы мү мкін жә не осы энергия кө здерін 4÷ 4, 5 млрд. т.у.т-қ а дейін шығ аруды мемлекет есебінен қ олдауғ а немесе ә лемдегі барлық біріншілік энергоресурстары сұ раныстың 18-27%-на тә уелді.

Энергоресурстарды тұ тыну мен ө ндіру бойынша, ХХI ғ асырдың соң ғ ы жылдары ә лемдік энергетикалық баланста кө птегенө герістер болып жатыр, мысалы жалпы энергетика тұ тынысында газ бен біріншілік энергияның бір уақ ытта ө суіне байланысты, қ атты отын мен сұ йық отынның біраз бө лігі тө мендеді.

Соң ғ ы жылдары электрстанциялық тү рі бойынша электрэнергия ө ндірісінің қ ұ рылымында айтарлық тай ө згерістер болғ ан жоқ. Сондық тан ә лемнің барлық елдерінде жылу электрстанциясы электр энергия ө ндірісінде негізгі рө лді атқ аратынын айта кеткен жө н. Бұ л ә сіресе, ЖЭС-ң біраз бө лігі жалпы электр энергия ө ндірісінің мө лшермен 75%-ын қ ұ райтын ТМД елдеріне қ атысты.

Электр энергияның ә лемнің бір тұ рғ ынына шақ қ андағ ы салыстырмалы шығ ыны – 2190 кВт·сағ.

Алдағ ы болжамдар бойынша адам саны 1991-2010 жылдар аралығ ында 1, 4% болады.

Біздің бір орнымызда тұ рмай ары қ арай дамуымыз ү шін энерготұ тыныс міндетті тү рде тө мендеуі керек, сонда ғ ана тиімділігін арттыру мақ саты біздің болжағ анымыздай болмақ.

Барлық болжамдарда біріншілік энергоресурспен салыстырмалы тү рде электр энергиясын ө ндіру жә не тұ тыну мө лшері қ арастырылуда. Ә лемдік Энергтика Агенттігінің (Ә ЭА) болжамына сә йкес, егер біріншілік энергоресурсты тұ тыну 47%-ғ а ө сетін болса, онда ә лемдегі электрэнергия ө ндірісі 2010 жылдары 2050 млрд. кВт·сағ болмақ. Ә лемдегі біріншілік энергоресурс тұ тынысының қ ұ рылымы болар-болмас ғ ана ө згереді. Егер мұ най тө мендеп (2%-ғ а), ал табиғ и газ кө бейсе (2%-ғ а), онда органикалық отын 90% шамасында сақ талып қ алады. Ал егер атом энергиясы 1%-ғ а тө мендейтін болса, онда гидроэнергия жә не тағ ы басқ а жаң артылғ ан энергия кө зі 1%-ғ а артпақ.

Осы қ арастырылып отырғ ан жоспар бойынша АЭС-тағ ы электрэнергия ө ндірісі айтарлық тай тө мендеуі мү мкін. Мұ ның негізгі себептері: кө п капиталды шығ ын, қ ұ рылыс орындарына жә не АЭС-ты пайдалануғ а ұ зақ уақ ыт лицензия берілмеуі, атом энергтика объектісінің ұ зақ уақ ыт салынуы жә не де АЭС-тың ірі техникалық қ ұ ралдарының қ ауіпсіздігінің сақ талмауы мен радиоактивті қ алдық тарғ а дұ рыс қ аралмауы.

МИРЭС-тің болжамы бойынша жақ ын арадағ ы 10-15 жылдары ә лемдегі энергетика шарушылығ ын тү п тамырымен ө згертетіндей технология жасалып шығ арылмайды.

ХХ ғ асырдың соң ында Ә ЭА (ә лемдік энергетика агенттігі) ә лемдік экономика моделінің кө мегімен ұ зақ уақ ытқ а арналғ ан энергетикалық жоспар қ ұ ра бастады. Ол мынадай анализдерден тұ рады:

- ә лемдік энергетика жоспары;

- энергетикалық ресурстардың қ оршағ ан ортағ а ә сері;

- саясаттың ә сері жә не технология ө згерісі.

Ә ЭА (ә лемдік энергетика агенттігі) дегеніміз матемаикалық ү лгі немесе бес негізгі ү лгілерден тұ ратын ақ паратты база. Олар: энергоресурсқ а деген соң ғ ы сұ раныс; электрэнергиясын ө ндіру; мұ най айдау жә не мұ найдың басқ а тү рлері; қ азып алынатын отындар туралы ұ сыныстар; қ алдық тар сату қ ұ қ ы. Ө згерістің негізгі тү рлеріне ВВП, демографиялық кө рсеткіштер, ү й шаруашылығ ының алатын кө лемі, қ азып алынатын отындардың ә лемдік бағ асы жә не технологияның дамуы жатады. Электроэнергияны тұ тыну дең гейі мен электр энергия бағ асын соң ғ ы энергоресурстар мен электр энергия ө ндірісі бір-бірімен ө зара динамикалық тү рде байланыстырып тұ рады. Қ азып алынатын отынғ а деген, біріншілік сұ ранысқ а ұ сыныс ү лгісіндегі кіріс ақ параты жатады. Энергетикалық толық баланс аудандық дең гейде есептеледі, содан кейін парникті газдардың шығ арылғ ан мө лшері есептеледі. Ә ЭА ретінде бағ дарламалық қ амтамасыздандыру спектрі жатады, спектрдің қ ұ рамына мә ліметтер базасын басқ ару қ ұ ралдары, экономикалық бағ дарламалық қ амтамасыздандыру жә не матемикалық ү лгілеудің (моделдеудің) бағ дарламасы жатады.

4.Қ азақ станның энергоресурс қ орын байқ ап кө релік. Республика ө ндірісін дамытуда, ә сіресе энергетикалық отын ө ндірісі бойынша кө мір мен лигнит ең басты рө лді атқ арады. Қ азстандағ ы кө мір қ оры мө лшермен 40, 82 млрд тонна (ә лемдік қ ордың 305%-ы), яғ ни ол дегеніміз 400 жылғ а жетеді. ТМД елдері ішінде кө мір қ оры бойынша Қ азақ стан Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында тұ р. Қ азақ станның ә рбір тұ рғ ынына 5 тонна кө мірден келеді, яғ ни ол Ресей мен Украинағ а қ арағ анда 3 есе кө п. Қ азақ стандағ ы кө мір энергоресурсын тұ тыну қ ұ рылымы 67%-ды қ ұ райды, яғ ни 2000 жылы 57 млн. тонна болғ ан кө мірді шығ ару кө лемі азайып барады.

Соң ғ ы жылдары мұ най-газ саласы республикадағ ы маң ывзды ө ндірістердің бірі. Мұ най-газ саласы негізгі тө рт объектіде ө ндірілуде: Тенгиз, Қ арашығ анақ, Каспий қ ұ бырө ткізгіш жә не Каспий бассейнінің шельфінде. Мұ най ө ндірісі бойынша ТМД елдерінің ішінде Қ азақ стан Ресейден кейінгі екінші орында тұ р. Мұ най шығ ару (газ конденсатын қ осқ анда) 2000 жылы 35, 3 млн. тонна болды. Мұ най мен газ конденсатын шығ ару 2005 жылы 60 млн. т., 2010 жылы 100 млн. т. болады деген болжам бар. Бү кіл ә лемдік мұ най мен газ конденсатын шығ ару бойынша Қ азақ стандағ ы мұ най мен газ конденсатын шығ ару 0, 8%. Қ азақ стандағ ы мұ най (0, 7 млрд. т.) жә не газ (2, 5 трлн. куб. м.) қ лры мө лшермен 35, 5 жә не 100 жылғ а дейін жетеді.

Табиғ и газ шығ ару 2000 жылы 11, 5 млрд. куб. м болды. Жалпы біріншілік энергоресурстарды қ олдану бойынша мұ най мен газ 20% жә не 13%-ғ а жетіп отыр.

Қ азақ стан ТМД елдерінің ішінде электр энергиясын ө ндіру бойынша 3 орында, яғ ни 2000 жылы 51, 6 млрд. кВт·сағ, ал жылу энергия ө ндірісі – 65, 5 млн. Гкал.

Қ уаты 18, 1 ГВт ЕЭС РК-ның 15, 9 ГВт қ уаты ЖЭС-қ а келеді, оның 15, 54 ГВт-ы бу турбинасында, 0, 33 ГВт – газ турбинасында, ал 12, 4 ГВт қ уаты кө мірден, 3, 18 ГВт-ы газ бен мазуттан алынады. Гидравликалық станцияның қ уаты 2, 2 ГВт шамасында. ЖЭС-тағ ы генерациялайтын қ ондырғ ыларды пайдалану мерзімдері: 1, 4 ГВт шамасында болса – 10 жыл, 4, 9 ГВт болса – 11-20 жыл, 4, 8 ГВт – 21-30 жыл, 4, 8 ГВт болса 30 жылдан артық.

Қ азақ стандағ ы электр энергияның жартысына жуығ ы жә не жылу энергиясының 40%-ы Павлодар жә не Қ арағ анды облыстарындағ ы ө ндіріс орындарында ө ндіріледі.

Республиканың энергобалансының ә рбір ү шінші энергоресурсы ә леуметтік инфрақ ұ рылымғ а беріледі. Қ алалардың кү рделі шарушылығ ы орталық тандырылғ ан тұ рмыстық жү йеге негізделген, оларды пайдалану мерзімі есептеу бойынша олар тозуғ а жақ ындап тұ р. Бірінші бағ ытында жылу жү йелерін реконструкциялау (қ айта қ ұ ру) ү шін қ уаты 500-ден 2000 кВт аралығ ындағ ы кішігірім ЖЭС режиміндегі жұ мыс жасап тұ рғ ан жылу қ азандық тарының тиімділігін арттыру қ ажет. Ал екінші бағ ыты жылу жә не электр энергиясын аралас ө ндіруді - тұ тынылатын энергияны ү немдеу ү шін кішігірім ЖЭС-та қ олдану.

Кесте -1. Қ азақ стандағ ы біріншілік энергоресурстың сұ ранысы

Кесте-2. Қ азақ стандағ ы біріншілік энергияның ә р тү рлі тү рлерінің потенциалы

Қ азақ стандағ ы НВИЭ-ғ а қ олданылатын потенциалды ресурстар бірталай тү рі бар.

4.Жаң артылғ ан энергия кө зінің келесі тү рлерін техникалық тү рде қ олдана беруге болады:

- жылуды ү немдеу ү шін кү н энергиясы – 20 млн. Гкал;

- желдің энергиясы – 18 млрд. кВт· сағ;

- шағ ын ө зендер мен су қ оймаларының гидроресурстары – 7 млрд. кВт· сағ;

- биоресурстар – 10 млн.т.у.т.;

- термальді сулар – 1 млн.т.у.т..

Қ оғ амдық дамудың объективті заң дылығ ына ең бектің энергиямен қ амтамасыз етілуінің жү йелік ө суі жатады. Сондық тан ғ ылыми-техникалық прогресс қ оғ амдық ө ндірістің энергетикалық тиімділігін арттыруғ а жә не энергияны ү немдеуге бағ ытталғ ан. Энергияны ү немдеуді екі аспект бойынша қ арау керек. Бірінші аспект ө ндірілетін ө німге немесе ұ лттық кіріске, органикалық жә не ядролық отындарды ү немдеуге, электр жә не жылу энергияларына жұ мсалатын отын мен энергияның физикалық кө лемінің тө мендеуінен тұ рады. Ал екінші энергия ү немдеу аспектісіне энергетикалық ө ндіріс пен энергетикалық баланс қ ұ рылымын толық жетілдіру есебінде экономикалық тиімділіктің табысты болу ү шін энергетикалық щарушылық кө лемінде қ амтамасыз ететін іс-шараларды жү зеге асыру жә не ең бек ресурстарының энергиялары немесе қ ымбат жә не тапшы материалдардың орнын толтыратын іс-шаралар жатады. Энергия ү немдеу саласы халық шаруашылығ ының тиімділігін арттыру қ ұ ралдарының қ ұ рамына тиімділігі жоғ ары жә не ірі масштабты қ ымбат энергоресурстардың орнын толтыру мақ сатындағ ы негізгі іс-шаралар жатады. Энергия ү немдеу саласы энергия тұ тынуды арттыру мақ сатындағ ы барлық кешенді қ амтиды, ол энергия сыйымдылығ ын азайту бө лігінде қ андай болса, энергия тұ тыну қ ұ рылымында да сондай дә режеде болады.

Қ азақ стандағ ы энергияны ү немдеу саласының негізгі тапсырмалары:

- энергия сұ ранысын тұ рақ тандыратын жә не тө мендететін, энергия ү немдеу процесінің бағ ыты бойынша басқ арудың нарық тық механизімің ө ң делуі;

- Қ азақ стан Республикасының энергияны ү немдеуді жетілдірге бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық кешен мен заң ды актілердің тіркелуі;

- тұ тынылатын энергияның қ ұ ралдарынесептеу жә не реттеу қ ұ рылғ ыларын тездетіп шығ ару;

- технологиялық процестердің энергетикалық сипаттамасын ө ң деу жә не бекіту, тұ рмыстық техниканың, ғ имараттардың жә не қ ұ рылыстардың энергетикалық кө рсеткіштеріне арнайы ө лшеу шамаларын енгізу;

- ғ ылыми техникалық жоспар мен тұ рғ ыедарғ а арналғ ан ғ ылыми бағ дарламалар бойынша ақ параттық -жарнамалық ұ йымдар;

- жұ мсақ кө піршіктер мен энергия тасушыларғ а арналғ ан тарифтерді ө ң деу жә не қ олдану;

- демонстрациялық энергия тиімді жопарларды, ү лгілерді, қ ондырғ ыларды ө ң деу жә не жасап шығ ару;

- энергия ү немдеу процесімен басқ арудың қ ұ рылымдық органдарын қ ұ ру,

- белгілі бір саланың, ұ йымның, ө ндіріс орнының, цехтың энергия сыйымдылығ ының ө сімін немесе тө мендету мерзімін анық тау;

- арнайы бюджеттен тыс " Энергия ү немдеу" фондын қ ұ ру.