Сел ағындары және көшкін кезіндегі тұрғындардың әрекеті және өзін-өзі ұстау тәртібі

Сел ағ ындары - бұ л таудан сумен араласа ақ қ ан, қ ұ мтастың, саздың, шағ ыл тастың, қ иыршық тастардың жә не тіпті қ ойтастардың ағ ыны. Кө шкіндер тау баурайының тең сіздік шарттарының бү зылуынан болып жатады, кө бінесе, ө зендердің жағ алауы мен су қ оймаларында; олардың пайда болуының басты себебі жер асты суларының саз жыныстарымен қ анығ уынан, пластикалық жә не ағ ымдағ ы жай-кү йінен болады, нә тижесінде кө лбеу бойынша баурайынан алып кө лемдегі грунттар қ ұ лай ағ ады.

Сел ағ ындары жә не кө шкіндер кезіндегі тұ рғ ындардың ә рекеті мен жай-кү йі тә ртібін уақ ытылы жабдық тау кә сіпорындары жә не аталғ ан зіл-зала белгілерін есепке алып отыратын ұ йым ретінде хабарландырып отыруы шарт (ескеруі қ ажет). Ауылдық жайылымдық аудандарда сел ағ ындарының пайда болуының тікелей белгілері болып тө тенше (бұ ршақ) атмосфералық жауын-шашындар (сел ағ ындары бұ ршақ тың нә тижесінде қ ұ рғ ақ шылық тан кейін қ ұ рылымдалады), қ ардың тез еруінен жә не таулардағ ы мұ здың еруінен, тау ө зендерінің толысуынан жә не су қ оймаларының тасуынан, табиғ и ағ ындағ ы тау суының бұ зылуынан, тау ө зендері мен қ олдан жасалғ ан су қ оймаларының жағ асының кө терілуінен болып жатады. Селдің жанама белгілері болып топырақ тың эрозиясы, шө п жамылғ ысының жойылуы жә не ормандық тың жойылуынан болады. Кө птеген жағ дайларда сел ағ ының қ аупі тұ ратын жағ дайда тек он минуттың кө лемінде ғ ана ескертілетін жағ дайлар да болады. Мұ ндай ағ ынның жақ ындауын ө зіне тә н сипатты дыбыстарынан естуге болады. Ол тастардың қ ұ лауы, қ атты жү ріп келе жатқ ан жү рдек пойыздың дауысымен ұ қ сас келетін ағ ыннан байқ ауғ а болады. Сел ағ ынымен тиімді кү рес ретінде уақ ытылы ұ йымдық -шаруашылық кешеннің жү зеге асырылуы, агротехникалық, орман-мелиорациялайтын жә не гидротехникалық іс-шаралардың орындалуын қ адағ алау қ ажет.

Ауылдық жайылымдық жерлерде ормандық ты жоюдың, жер бө луді жү ргізуді, ү й малын жаюды қ атаң қ адағ алағ ан жө н. Сел қ аупі тө нгенде оның жолында жергілікті елді-мекендерге қ оршаулар орнатылады, себінділер мен уақ ытша тірек қ абаттар, сел қ ұ рық тары, шайынды арналары жә не т.б. салынады. Ә рбірінің парызы – мү мкіндігінше осы жұ мыстарғ а қ атысу болып табылады. Кө шкіндер, сел ағ ындары тә різді, бә рінен бұ рын, қ атты жауыннан жә не топырақ эрозиясынан болады. Олар сонымен қ атар, адамдардың ойлап тапқ ан жолымен болып жатады, нә тижесінде, грунт тұ рақ тылығ ы шарты ө згеріске ұ шырайды (орман массивтерінің жойылуы жә не шеттен жеке ағ аштарды алдыру, шектен тыс суарылатын жү йелерді пайдалану, геологиялық жердің тү зілуіндегі жеткіліксіз етжең діліктен, тау жә не жер жұ мыстарын жү ргізу жә не т.б).

Кө шкін қ озғ алыстарының алғ ашқ ы басталу белгілері болып ғ имараттардағ ы жарық шақ тардың пайда болуы, жолдардың екіге жарылуы, жағ алау бекіністері жә не жағ алаулары, жердің тасыраюы, тү рлі биіктіктегі конструкциялардың араласуы жә не тіпті жоғ арығ а қ арағ анда тө менгі бө ліктеріндегі ағ аштардың болуы.

Сел ағ ынының қ ауіп тө нген кезде немесе кө шкінде тұ рғ ындардың қ ауіпті ауданнан қ ауіпсіз жерге кө шіру міндетті; эвакуациялау жаяу ә діспен жү ргізіледі, яғ ни, дә л солай транспортпен де орындалады. Адамдармен бірге материалдық қ ұ ндылық тар тасымалданады, ауыл шаруашылық малдарын айдау жү ргізіледі. Тұ рғ ындарды жақ ындап келе жатан сел туралы хабарлау, сонымен қ атар, оның пайда болуының алғ ашқ ы белгілерімен таныстыруда ең алдымен аймақ ты тастап кеткен жө н екендігін ұ ғ ындыру қ ажет, айналасындағ ыларғ а тө нген қ ауіп туралы айтып, алдымен жанып жатқ ан пешті ө шіру қ ажет, газ крандарын жабу жә не жарық пен электрқ ұ рылғ ыларын ө шіру қ ажет. Бұ л ө рттің алдын алуғ а жә рдемін тигізеді.

Сел ағ ындары мен кө шкіндер маң ызды қ ауіпті сезіндіреді. Бұ л жағ дайда барлығ ынан бұ рын қ ауіптісі - дү рбелең салу болып келеді.

Қ озғ алмалы ағ ынның кімді болсын алып кеткен жағ дайында зардап шегушіге қ олда бар қ ұ ралдармен кө мектескен жө н. Мұ ндай қ ұ ралдар есебінде, сырқ, арқ ан жіп немесе жіп болуы мү мкін. Қ ұ тқ арылатын адамдарды ағ ыннан шығ ару қ ажет, ол ағ ыннаң бағ ыты бойынша біртіндеп жағ ағ а қ арай шығ а беретін болады.

Кө шкін кезінде адамдар грунтпен кө міліп тасталуы мү мкін, оларғ а қ ұ рылыс материалдарымен, ағ аштармен соқ қ ы мен жарақ ат алып келуі мү мкін. Бұ л жағ дайларда зақ ымданушығ а, қ ажетті жағ дайда жасанды дем беру арқ ылы алғ ашқ ы кө мекті жасау қ ажет.