Түсініктер, анықтамалар ТҚҚ терминдері.

Дә рістің тақ ырыбы. Тіршілік қ ауіпсіздігінің теориялық негіздері. Негізгі тү сініктер мен анық тамалар. «Тіршілік қ ауіпсіздігі негіздері» пә ні, мазмұ ны, мақ саты жә не шарттары. Тү сініктер, анық тамалар, терминдер.

Жер бетіндегі адамдардың саны 6 млрд еді, соң ғ ы 40 жылда 2-есеге артып кетті. Дү ниежү зілік шаруашылық іс-ә рекеттерді қ арқ ынды сипаттайтын энергия тұ тыну жыл сайын 2 %-ғ а ө сіп жатыр жә не ол 10-11¹² ватт –қ а жетті, ол дегеніміз табиғ и қ ұ былыстардың кү штілігімен бірдей дегенді білдіреді. Қ оршағ ан орта ластанып, қ ирауда. Жердің 9 млн. км.² бө лігі жарамсыз болып қ алғ ан. XVII ғ асырдың басында 6 млн. км.^{2 –}ден кө п орман жоғ алғ ан болатын. Топырақ тың, гидросфераның жә не атмосфераның жағ дайы мен ауа-райы да ө згеруде. Елдер мен қ ұ рлық тарда табиғ и жә не техногенді катастрофаларына ұ шырауда. Осы ө згерістердің масштабы ө те ауқ ымды, олардың кү штілігіне табиғ ат та адамзатта қ арсы тұ ра алмайды.

XXI ғ асырдың басты мә селесі антропогенді экологиялық апаттардан адамзатты қ орғ ау мү мкін емес екендігі айқ ын болып тұ р. Дамудың дә стү рлі типтері келешекте ә ртү рлі қ ауіптіліктерді арттырады, ал олардан қ орғ ану тиімділігі тө мендей бастады. Ө ркениеттің дамуында кейбір жақ тары ө зінің тиімсіз екендігін кө рсете бастады; адамзат мә дениетінің тірі қ алуына байланысты шешім қ абылдайтын ә ртү рлі қ ауіптіліктерді арттыра бастады.

«Тіршілік қ ауіпсіздігінің» кү нделікті қ ажеттілігіне материалдық ә лем мен адамзаттың жағ ымсыз ә серлерден қ орғ ану жағ дайын жатқ ызуғ а болады. Осы тү сініктерден тіршілік қ ауіпсіздігінің объектілеріне табиғ ат пен ұ йымды жатқ ызуғ а болады.

Егер біз шындығ ында біздің ә лемімізді максималды қ ауіпсіз етіп, тұ рақ тылығ ын арттырғ ымыз келсе, онда ө зіміздің сана сезімімізді тү бегейлі ө згертуіміз керек. Кө птеген апаттар мен катастрофалар, ірі апаттарды қ осқ анда кө бінесе «ә лсіз звено» кө здері тек техника мен апаттар ғ ана емес, адамдар себебші болады.

Қ азіргі таң да ө з болашағ ың ды екі –ү ш ұ рпақ қ а емес, ұ зақ мерзімге жобалау керек. Осы болашақ ты жасаудың маң ызды бө лігі, ө міріне тө нген қ ауіп қ атердің мү мкіндігін спектрін анық тау болып табылады.

«Қ ауіп» тү сінігі «қ ауіпсіздік» категориясымен тығ ыз байланысты, нақ ты тарихи сипатта болады. Осы тұ рғ ыдағ ы бізге белгілі тә жірибелер, ол бұ рынғ ы жинақ талғ андары. Ол келесідей кө рінуі мү мкін, мысалы мектеп партасынан белгілі физика заң дарында қ алыптасқ ан механика, электрлік, молекулярлы жә не заттардың ядролық қ ұ рылымы облыстарында, басқ а физика мен басқ а да ғ ылым салаларынан байқ алады. Ө мірде ә ртү рлі заң дарды біле отырып, ө зіне тө нетін қ ауіптердің алдын –ала алады. Адам осы алғ ан білімдерімен қ ауіптілікті басқ арады, қ ауіптіліктен қ ашады.

Даму кезең дерінде оазисті-аймақ тарда 200- 300 жыл бұ рынғ ы тө нген қ ауіппен салыстырғ анда артып кеткен, ал демографиялық жарылыс XIX-XX ғ асырларда адамдар кө птеген қ ауіп- қ атерлерді тани бастады жә не оны басқ аруды ү йрене бастады.

Адамзаттың даму ү рдісінде табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайларғ а жаң аша тү рде жә не жаң а технологиялармен жауап беруге жә не алдын-алуғ а болады: жер сілкінісі кезінде адамдарды кө шіру мен қ ұ рылыстағ ы инженерлік шешімдерді алуғ а болады; су басу кезінде –ө зен арналарын тосқ ауылдармен реттеу, су басу жағ дайында мониторниг жасау; эпидемияда-вакцинация, санитарлық ережелері - жер жә не жануарлар мә дениетін жасау жә не т.б. Бірақ қ азіргі таң да, жаң а катастрофалар мә селелері туындай бастады, тө нетін қ ауіп- қ атер адам ө зіне қ олайлы ың ғ айлы етіп жасағ ан технологиялардан туындап отыр. Осы жаң а қ олдан жасалғ ан апат қ ауіптері соншалық ты артып кетті, сондық тан одан тө нген қ ауіпті бір мемлекет ө здігінен шеше алмай отыр.

ТЖ мен ә леуметтік дамудың арасындағ ы себеп-салдарды бекіту ү шін, ТЖ, қ ауіпсіздік арасындағ ы ө зара байланысты қ арастырамыз.

Адамзаттың, ортаның, адамзатты қ оршағ ан табиғ и ортаның мү мкін ТЖ жағ дайындағ ы қ ауіпсіздігі – жеке адамдардың, ұ йымдардың, қ оршағ ан табиғ и ортаның табиғ и жә не техногенді сипаттағ ы ТЖ қ ауіпінен ө те маң ызды жақ тарының қ орғ алғ андығ ы.

Қ ауіптілік- белгілі бір жағ дайларда (кездейсоқ немесе ә дейілеп жасалынғ ан сипатта) жағ ымсыз жайттардың (ә скери, техникалық, табиғ и, экономикалық немесе ә леуметтік қ ақ тығ ыстар- апаттар, тө тенше жағ дайлар, эпизоотиялар, эпифитотиялар, эпидемиялар жә не т.б.) адамды қ оршағ ан ортада жү зеге асыру мү мкіндігі. Қ оршағ ан ортада сол қ ауіптердің туындауы жеке адамдарғ а, ұ йымдарғ а, табиғ атқ а зиян келтіреді. Қ ауіптілік тек ТЖ потенциалды пайда болу мү мкіндігі кезінде сипатталады.

ТЖ сандық бағ алау кезіне қ ауіптілікті жү зеге асыру мү мкіндігі ғ ана ескерілмейді, сонымен бірге қ арастырылып отырғ ан қ ауіптілік жү зеге асқ ан кезіндегі тө нген қ ауіп-қ атерге ұ йымның ә лсіздік дә режесі де ескеріледі. Демек, тө тенше жағ дай ә лсіздікке қ ауіптілікті кө бейтіп, жү зеге асыру нә тижесінде туындайды.

Ә лсіздік ү ш кезең дік даму тү рінде ұ сынылуы мү мкін:

1. негізгі себептер; ә леуметтік-экономикалық терең детілген факторлары, олар жиналып, ә лсіздікті сақ тайды.

2. ө су қ иындығ ы: ә ртү рлі қ олайсыз жағ дайлар жоғ ары қ ауіптілікпен байланысты жағ ымсыз факторларды тасмалдайтын ү рдіс. Осы ү рдістер дамудың жағ ымсыздығ ымен байланысты, мысалы ТЖ жоюғ а қ ажетті кү штер мен қ ұ ралдардың жоқ тығ ы (халық тың ө суі, урбанизация, қ оршағ ан ортаның жағ дайының нашарлауы).

3. жоғ ары қ ауіп жағ дайы: халық жоғ ары қ ауіп жағ дайында ө мір сү ретін ә леуметтік жә не табиғ и ортаның ә лсіздігі.

Қ ауіп қ атер дең гейі келесі компоненттермен анық талады:

- қ ауіптілікті жү зеге асыру мү мкіндігі мен жиілігімен немесе белгілігі бір уақ ыт аралағ ында оны жү зеге асыру жиілігімен;

- жеке адамзатқ а, ұ йымдарғ а, мемлекетке, экономикағ а жә не табиғ атқ а келген қ ауіптілікті жү зеге асыру кезінде туындағ ан жағ ымсыз факторлардың мү мкін ә серлерімен негізделетін шығ ын кө лемімен.

Қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету концепциясы мен методологиясы экономикалық, ә леуметтік, технологиялық жә не басқ а факторларды ескеру керек. Қ ауіптіліктерді анық тау кезінде кішігірім белгісіздіктер туындаса сандық бағ алауда осы қ ауіптіліктерден келетін мү мкін шығ ындар артып кетуі мү мкін. Соң ғ ы уақ ыттарда қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету облыстарында шешімдер қ абылдауда ғ ылыми концепциялар мен методологияларғ а емес, тә жірибе жү зіндегі қ олданылып жү рген қ арапайым білімдерге сү йеніп шешімдер қ абылданады.

Ә сіресе қ ауіпсіздік теориясы дамудың белгілі бір мақ сатына жету ү шін бағ ытталғ ан ә ртү рлі іс-ә рекеттермен материалдық қ орларды тиімді таратуда сандық негіздеу ү шін аспабы болуы қ ажет. Қ ауіпсіздік теориясының объектісі ретінде, ғ ылыми пә н ретінде, адам мен оны қ оршағ ан ортаның арасындағ ы ө зара жү йелі байланысты алуғ а болады-қ ауіптіліктен адамның туындағ ан қ ауіптен қ орғ ану жағ дайы.

Методология ретінде философиялық, экономикалық, ә леуметтік, экологиялық жә не басқ а аспектілерді ескеруге мү мкіндік беретін жү йелік талдау ә дісін қ олдануды ұ сынады.

Теорияның орталық бө лігі ретінде, қ ауіпсіздік критерийін функционал ретінде анық талатын, кү тілген ө мір сү ру ұ зақ тығ ын алуғ а болады. Осы критерий ұ зақ уақ ыт бө лігінде қ ауіпсіздікті қ оса отырып, ө мір шартын ескереді. Қ азір кең қ олданылатын критерийі-жасы бойынша ө лім жиілігін бө луден функционал ретінде анық талатын кү тілген ө мір сү ру ұ зақ тығ ы.

Келешек ұ рпақ ү шін кү тілетін ө мір шартын жә не олардың демографиялық сипаттамаларын ескеруін қ иындату. Қ ауіпсіздік теориясының принципиалды маң ызды кезең і, ол келесі ұ рпақ тың салмақ тық мә нділігі. Қ азір қ оршағ ан ортадағ ы болып жатқ ан ө згерістер адамдардың келесі ұ рпақ тарының ө мір сү ру ұ зақ тығ ына қ алай ә сер ететіндігін ескеру маң ызды болады. Қ орғ ау объектісі ретінде сонымен бірге қ оршағ ан орта объектісі, флора мен фауналар, табиғ и жә не жасанды білім берушілерін алуғ а болады.

Қ ауіпсіздік проблемасы кө п ө лшемді. Біріншіден, ө здерінің таралу мү мкіндіктері мен мү мкін шығ ын кө лемдерімен кө рінетін ә ртү рлі қ ауіпсіздік кө здері. Екіншіден, ө здерінің белігілі ә сер ету тү ріне ә лсіздік функциясы бойынша ә ртү рлі қ орғ аныс объектілері. Ү шіншіден, қ олайсыз оқ иғ аларды жоюдың ә ртү рлі шаралары, оладың алдын-алу ә дістері, жең ілдету, жою жә не т.б. Мұ ндағ ы мә селе сол, адам бір мезгілде қ ауіпсіздік туындататын субъекті болады, сонымен қ атар сол қ ауіптерге қ арсы тұ ратын субъекті болады.

Негізгі ә дебиеттер: 1 [50-75]

Қ осымша ә дебиеттер: 2[94-176]

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Тіршілік қ ауіпсіздігі дегенді қ алай тү сінуге болады?

2. Қ ауіптілік дегеніміз не?

3. Ә лсіздік қ алай болуы мү мкін?

4.Қ ауіпсіздік теориясындағ ы зерттеу объектісі не болады?

Дә ріс. «Тіршілік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету» пә ні, мазмұ ны, мақ саты жә не шарттары. Тү сініктер, анық тамалар, терминдер. Қ ауіптіліктер топтамасы. Тө тенше жағ дайлар туралы тү сінік. ТЖ бағ алау.

Тіршілік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету (ТҚ Қ) — техносферамен адамның қ ауіпсіздігі жайлы ө зара байланысы туралы ғ ылым, адамғ а тө нген қ ауіптілікті жә не адамның кез-келген тіршілік ету ортасындағ ы қ орғ аныс ә дістерін жасайтын, ғ ылыми білім облысы.

ТҚ Қ ү ш оқ у шартын шешеді: а) қ ауіптіліктерді идентификациялау (тану): қ ауіптіліктің тү рі, кең істіктік жә не уақ ыттық координаттары, шамасы, мү мкін шығ ыны, мү мкіндігі жә не т.б.; б) шығ ын мен пайданы салыстыру негізінде қ ауіптіліктерді топтау профилактикасы; в) қ алдық қ ауіп-қ атер концепциясымен сә йкес жекешеленген қ ауіптердің бір бө лігі жү зеге асуы мү мкін, демек, ү шінші шарттар тобы –тө тенше жағ дайлардағ ы ә рекеті.

ТҚ Қ адам ө з ө мірінде қ андай қ иындық тар мен қ ауіптіліктер кездеседі соның бә рін қ арастырады.

Демек: 1) ТҚ Қ — адамзаттың жан-жақ ты дамуы кезіндегі жалпы білім беру жиындарындағ ы қ ажетті бө лігі болып табылады; 2) осы пә н барлық мамандық тардың білім беру стандартына кіруі қ ажет жә не қ андайда бір жеке адамдардың, ұ йымдардың, мемлекеттің жеке ойына тә уелсіз болуы қ ажет.

Тіршілік қ ауіпсіздігін оқ ытудың мақ саты — сыртқ ы факторлар мен себептерден адамдардың ө лімі мен жоғ алымын тө мендетуге бағ ытталғ ан білімдерін қ алыптастыру мен бағ ыт беру. Техносферада антропогендік, техногендік жә не ө здігінен туындайтын сыртқ ы жағ ымсыз ә серлерден адамды қ орғ анысын қ алыптастыру қ ажет. Адам қ орғ аныс объектісі болады.

ТҚ Қ шарттар:

тану қ ауіптілігін топтау жә не қ оршағ ан ортаның жағ ымсыз ә серлерін сандық бағ алау;

адамғ а ә сер ететін жағ ымсыз факторларды немесе ә серлерінің алдын-алу;

қ ауіптіліктен қ орғ аныс;

қ ауіпті жә не зиянды факторлардың ә серлерінің кері салдарын жою;

қ алыпты, басқ аша айтқ анда адамның ө мір сү руі ү шін жайлы жағ дай жасау.

Тү сініктер, анық тамалар ТҚ Қ терминдері.

Қ ауіпсіздік — қ атты қ ауіп тө нбеген қ ауіптіліктің пайда болу мү мкіндігі белігілі бір жағ дайларда жойылуын айтамыз.

Іс-ә рекеті — қ оршағ ан ортағ а белсенді қ арым-қ атынас жасаудың арнайы адамдық формасы, оның мазмұ ны мақ сатқ а сай ө згеруі мен тү рленуі. Ә рбір іс-ә рекеттің мақ саты, кү штері, қ ұ ралдары, нә тижесі бар жә не сол ү рдістің нә тижесі бар. Іс-ә рекеттердің формасы ә ртү рлі. Олар ө мірдегі жү ріп жатқ ан тә жірибелік, инттелеллектуалдық, діни ү рдістерді жә не жалпы, мә дени ең бектік, ғ ылыми, оқ у сфераларын қ амтиды.

Іс-ә рекет шарттары — адамғ а ә сер ететін қ оршағ ан орта факторларының жиынтығ ы.

Денсаулық — қ андайды бір аурулық ө згерістерінің жоқ тығ ымен жә не қ оршағ ан ортамен тең естірілгендігін сипаттайтын ағ заның табиғ и кү йі.

Қ ауіптіліктің идентификациясы — қ ауіптілік тү рін тану ү рдісі, мү мкін себептерін анық тау, кең істіктік жә не уақ ыттық координаттарын, пайда болу мү мкіндігін, қ ауіптіліктің салдары мен шамасын тану ү рдісі.

Қ ауіптілік — адам денсаулығ ына белгілі бір жағ дайларда зиян келтіруге қ абілетті қ ұ былыс, ү рдіс, объектілер, заттардың қ асиеттері. Потенциальды — мү мкін, жабық (қ ұ пия).

Себебі — басқ а бір себепті туындататын салдары деп аталатын оқ иғ а.

Қ ауіп-қ атер — қ ауіптіліктің сандық бағ алануы. Бір оқ иғ адан екінші оқ иғ а пайда болғ анғ а дейінгі жиілігін анық тау сияқ ты, ә детте осы ө лшемсіз шама 0-мен 1 аралығ ында жатады. Ол қ олайлы ә дістермен анық талуы мү мкін.

Денсаулығ ына зиян келтіру — бұ л ауру, жарақ аттану, соның салдарынан ө ліп кетуі немесе мү гедек болып қ алуы мү мкін жә не т.б.