АСТАНА, 2013 ж

УДК 617 (075)

ББК 54.58 Я7

Н 32

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:

Ә.Е.Ерекешов - «Астана медицина университеті» АҚ балалар хирургиясы кафедрасының мең герушісі, медицина ғ ылымдарының докторы, профессор;

С.К.Рахимов - «Астана медицина университеті» АҚ, травматология жә не ортопедия кафедрасының профессоры, медицина ғ ылымдарының докторы;

Т.С.Анашев - « Травматология жә не ортопедия ғ ылыми-зерттеу институты» МҚ К бө лім мең герушісі, медицина ғ ылымдарының докторы, доцент.

Б.Ә.Орынбасарова - «Астана медицина университеті» АҚ Мемлекеттік тілді дамыту жә не тіл саясаты бө лімінің бас маманы;

Н 32 Нә биев Е.Н. Жарақ ат тану негіздері: - Оқ у қ ұ ралы. - Астана-2013.- 386 бет.

ISBN 978-601-244-088-1

Алғ аш рет мемлекеттік тілде баспадан шық қ алы отырғ ан “Жарақ ат тану негіздері ” аттыоқ у қ ұ ралы пә н бойынша оқ у бағ дарламасына сә йкес қ ұ растырылғ ан. Оқ у қ ұ ралында Қ азақ станда травматология жә не ортопедия салаларының даму тарихы, тірек-қ имыл аппараты жарақ аттарының жіктелуі, науқ астарды тасымалдау ә дістері, бейбіт заманда жиі орын алатын тірек-қ имыл аппаратының жарақ аттары, жарақ атты анық тау мен оларды емдеу ә дістері сипатталғ ан. Сү йек сынық тарының, буын шығ уларының тү рлері, шұ ғ ыл жағ дайларда алғ ашқ ы кө мек, емнің кезең дері кө рсетілген. Студенттердің білімінің дең гейін бақ ылау ү шін тест тапсырмалары қ ұ растырылғ ан.

Оқ у қ ұ ралы жоғ ары медициналық оқ у орындарының студенттеріне, резиденттер мен травматолог мамандарғ а арналғ ан.

УДК 617 (075)

ББК 54.58 Я7

© Е.Н.Нә биев, 2013

ISBN 978-601-244-088-1

Қ ЫСҚ АРТЫЛҒ АН СӨ ЗДЕР ТІЗІМІ

ДДСҰ - Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы

ЖИТС – Жү ре пайда болғ ан иммунитет тапшылығ ы синдромы

ІІМ – Ішкі істер министрлігі

ЖКО – Жол-кө лік оқ иғ асы

АҚ Ш– Америка Қ ұ рама Штаттары

ТМД – Тә уелсіз мемлекеттер достастығ ы

АХЖ (МКБ)– аурулардың халық аралық жіктемесі

Қ Р – Қ азақ стан Республикасы

ОТОИ (ЦИТО) – Орталық травматология жә не ортопедия институты (Центральный институт травматологии и ортопедии)

ТБ (ТП) – травматологиялық бекет

ТҚ А – тірек–қ имыл аппараты

БХТ – біріншілік хирургиялық тазалау

ЖОО – жоғ ары оқ у орны

КТ – компьютерлік томография

УЗ – ультрадыбыстық зерттеу

ЯМТ – ядролық магниттік томография

ЕДШ – емдік денешынық тыру

МАЗМҰ НЫ

Қ ЫСҚ АРТЫЛҒ АН СӨ ЗДЕР ТІЗІМІ 3

КІРІСПЕ 7

Ι ТАРАУ. ТРАВМАТОЛОГИЯНЫҢ ЖӘ НЕ ОРТОПЕДИЯНЫҢ Қ ЫСҚ АША ДАМУ ТАРИХЫ 10

1.1 Травматологияның жә не ортопедияның жалпы даму тарихы 10

1.2 Травматологияның жә не ортопедияның Қ азақ станда даму тарихы 24

Ι Ι ТАРАУ. ТРАВМАТИЗМ, ТРАВМАТОЛОГИЯЛЫҚ

КӨ МЕКТІ Ұ ЙЫМДАСТЫРУ 36

Ι Ι Ι ТАРАУ. ТРАВМАТОЛОГИЯДАҒ Ы ЖӘ НЕ

ОРТОПЕДИЯДАҒ Ы ЗЕРТТЕУ Ә ДІСТЕРІ 43

Ι V ТАРАУ. КЕУДЕНІҢ ЖАБЫҚ ЖӘ НЕ АШЫҚ

ЖАРАҚ АТТАРЫ 74

4.1 Кеуденің жабық жарақ аттары 76

4.2 Кеуденің ашық жарақ аттары 81

4.3. Кеуде жарақ аттарын емдеу 85

V ТАРАУ. ИЫҚ Ү СТІ СҮ ЙЕКТЕРІНІҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 95

5.1 Жауырын сынығ ы 95

5.2 Бұ ғ ана сынығ ы 100

5.3 Бұ ғ ана шығ уы 108

VΙ ТАРАУ. ТОҚ ПАН ЖІЛІКТІҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 124

6.1 Тоқ пан жіліктің проксимальдық бө лігінің сынығ ы 124

6.2 Тоқ пан жілік диафизінің сынығ ы 140

6.3 Тоқ пан жіліктің дистальдық бө лігінің сынығ ы 145

6.4 Иық шығ уы 154

VΙ Ι ТАРАУ. БІЛЕК СҮ ЙЕКТЕРІНІҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 161

7.1 Білек сү йектерінің проксимальдық бө лігінің сынығ ы 163

7.2 Монтеджи сынығ ы 175

7.3. Галеацци сынығ ы 179

7.4 Кә рі жілікке тә н жерден сыну 181

7.5 Білектің шығ уы 189

VΙ Ι Ι ТАРАУ. Қ ОЛ Ұ ШЫ СҮ ЙЕКТЕРІНІҢ СЫНЫҚ ТАРЫ

МЕН ШЫҒ УЛАРЫ 194

8.1 Білезік сү йектерінің сынығ ы 196

8.2 Білезіктің басқ а сү йектерінің сынық тары 200

8.3 Алақ ан сү йектерінің сынық тары 200

8.4 Саусақ сү йектерінің сынық тары 205 8.5 Білезік сү йектерінің шығ уы 207

8.6 Саусақ шығ уы 211

Ι X ТАРАУ. ОРТАН ЖІЛІКТІҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 214

9.1Ортан жіліктің проксимальдық бө лігінің сынығ ы 214

9.2Ортан жілік диафизінің сынығ ы 232

9.3 Ортан жіліктің дистальдық бө лігінің сынығ ы 239

9.4 Ортан жілік басының шығ уы 244

X ТАРАУ. ТІЗЕ БУЫНЫНЫҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 249

10.1 Тізе буыны жарақ аттарының жіктелуі 251

10.2 Тізе буынының гемартрозы 251

10.3Мениск жарақ аты 256

10.4Бү йірлік байламдардың жарақ аты 260

10.5Айқ ыш байламдардың жарақ аты 264

10.6.Тізе тобығ ының сынығ ы 267

XΙ ТАРАУ. СИРАҚ СҮ ЙЕКТЕРІНІҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 271

11.1 Проксимальдық метаэпифиз сынық тары 275

11.2 Диафиз сынық тары 280

11.3 Дистальдық метаэпифиз сынық тары 292

XΙ Ι ТАРАУ. СИРАҚ -АСЫҚ БУЫНЫНЫҢ

ЖАРАҚ АТТАРЫ 294

12.1 Сирақ -асық буыны байламдарының жарақ аты 295

12.2 Тобық тардың сынығ ы 298

XΙ Ι Ι ТАРАУ. АЯҚ БАСЫНЫҢ ЖАРАҚ АТТАРЫ 309

13.1 Асық сү йектің сынығ ы мен шығ уы 311

13.2 Ө кше сү йектің сынығ ы 313

13.3 Тілерсек сү йектерінің сынығ ы 318

13.4 Табан сү йектері жә не бақ ай фалангтарының сынығ ы 319

13.5 Аяқ басы сү йектерінің асық сү йек астына шығ уы 320

XΙ V ТАРАУ. ОМЫРТҚ А ЖАРАҚ АТТАРЫ 322

14.1 Омыртқ а денесінің асқ ынбағ ан сынық тары 328 14.2 Омыртқ аның кө лденең ө сіндісінің сынығ ы 344

14.3 Омыртқ аның қ ылқ анды ө сіндісінің сынығ ы 345

14.4 Омыртқ а денесінің асқ ынғ ан сынық тары 345

XV ТАРАУ. ЖАМБАС ЖАРАҚ АТТАРЫ 347

15.1 Шеткі сынық тар 355

15.2 Жамбас шең берінің бү тіндігі бұ зылмағ ан сынық 358

15.3 Жамбас шең берінің бү тіндігі бұ зылғ ан cынық 359

15.4 Жамбастың алдың ғ ы жә не артқ ы жарты шең берлерінің

бү тіндігі бір мезгілде бұ зылғ ан сынық тар (Мальгеня сынығ ы) 364

15.5 Ұ ршық ойығ ының сынығ ы 367

Қ ОРЫТЫНДЫ 369

ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ 372

Ә ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 382

_____________________________________________________________

КІРІСПЕ

Еліміз Тә уелсіздік алғ аннан кейін травматология бойынша мемлекеттік тілде оқ у ә дебиетін шығ ару мә селелері кө теріле басталды. Травматология жә не ортопедия бойынша мемлекеттік тілдегі оқ улық ты алғ аш рет 1994 жылы профессор К.С.Садырбаев баспадан шығ арғ ан болатын. 2002 жылы доцент Қ.Ғ.Сапарованың оқ улығ ы шық қ аннан бері 11 жылдан аса уақ ыт ө тті. Медициналық ғ ылым мен білімнің жылдан жылғ а қ арқ ынды дамуына байланысты дә рігер мамандарды, студенттерді даярлауғ а қ ойылатын талаптар мемлекеттік стандарттарда ө згертіліп, толық тырылып отырады. 2006 жылғ ы мемлекеттік жалпығ а міндетті стандарт бойынша «Жалпы медицина» факультетінің студенттеріне травматология пә нін оқ ытуғ а барлығ ы 52 сағ ат бө лінген, ал бағ дарламадан ортопедия, ә скери-далалық хирургия пә ндерінің алынып тасталғ аны ө кінішті жай.

Қ оғ амдағ ы урбанизация, ғ ылыми-техникалық прогресс жетістіктерінің адамның кү нделікті тұ рмысына, ө міріне, ө ндіріске жә не т.б. салаларғ а қ арқ ынды енуі табиғ и, техногендік жә не антропогендік апаттардың ө суіне ық палын тигізіп, травматизм дең гейін кү рт жоғ арылатты. Тірек-қ имыл аппаратының жарақ аттары мен аурулары уақ ытша жұ мысқ а қ абілетсіздіктің себебі ретінде екінші орында, мү гедектіктің жә не ө лім-жітімнің себебі бойынша - ү шінші орында.

Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының (ДДСҰ) деректеріне сү йенсек, жарақ ат салдарынан жыл сайын 3, 5 млн. адам қ аза болып, 2 млн. адам мү гедек болады.

Бейбіт уақ ыттағ ы тө тенше жағ дайларда кездесетін жол-кө лік апаттары жә не ө неркә сіптегі авариялар кө птеген, бірлескен жә не комбинацияланғ ан аса ауыр жарақ аттарғ а ә келеді, олар сипаттары жағ ынан ә скери жарақ аттарғ а аса жақ ын. Бірлескен жарақ аттарда қ антамырлар мен паренхималық ағ залар зақ ымданғ ан жағ дайда ө лімге жылдам ә келетін қ ан кету қ аупі ө те жоғ ары.

Статистика бойынша кө лік апаттарының 70%-ын автомобиль апаттары қ ұ райды. Ә детте осындай апаттар адам шығ ынына, ауыр жарақ аттарғ а ә келеді.

Ә дебиеттердегі деректерге сү йенсек, бү кіл планетада жол-кө лік апатынан жыл сайын 1, 2 млн. адам қ аза болып, 2 млн. мү гедек болса, тағ ы 50 млн-нан астамы зардап шегеді.

ДДСҰ болжамы бойынша 2020-шы жылдары кө ліктегі травматизм салдарынан болғ ан ө лім-жітімнің кө беюі туберкулез, ЖИТС сияқ ты аурулардан да маң ызды мә селеге айналуы мү мкін.

Қ азақ стан жә не дү ниежү зінің кө птеген елдерінде травматизм қ азіргі заманның ө зекті медициналық -ә леуметтік мә селелерінің бірі болуда. Ә сіресе, ө лім-жітіммен жә не орны толмас медициналық -ә леуметтік зардаптармен аяқ талатын травматизм санының ө суі ерекше мазасыздық тудыруда. Қ оғ амда жарақ аттану салдарынан мү гедектік алғ ан жандар саны артуда, оны ө ндірілмеген ішкі ө нім кө рсеткіштерінен ғ ана емес, сонымен қ атар мү гедектерге бө лінетін ә леуметтік тө лемнің ө суінен де кө руге болады.

Травматизм - ауыр сырқ аттарғ а себепші жағ дайлардың басым бө лігі (10%-ы), оның салдарынан адам ө з ө мірінің белсенді жылдарын жоғ алтады - DALYs (ДДСҰ, 2007).

Қ азақ стан Республикасының ІІМ Жол полициясы комитетінің деректері бойынша, соң ғ ы 10 жыл ішінде Қ азақ станда 127 мың жол-кө лік оқ иғ асы тіркеліп, 25 мың адам қ аза болғ ан, 151 мың адам ә ртү рлі жарақ аттар алғ ан.

Соң ғ ы 10-15 жыл арасында травматология саласында бірқ атар сапалы да санды ө згерістер орын алды. Сынық тарды емдеуде биологиялық тежегіш жабық остеосинтез технологиясы, сынық аймағ ындағ ы тіндердегі қ анайналымды сақ тап, тіндерге жарақ ат тү сірмей сынық бастарын жабық репозициялау, аз тілік жасау арқ ылы буындарды эндопротездеу, буындардың жарақ аттары мен ауруларында эндобейнескопиялық хирургияны пайдалану таң даулы емдеу ә дістері болып саналады. Қ азіргі таң да қ уыс сү йектерді бекітудің жаң а жү йесі пайда болды (LISS, МIРО жә не т.б.).

«Жарақ ат тану негіздері» оқ у қ ұ ралында травматология жә не ортопедия саласындағ ы озық жетістіктер мен инновациялық технологиялар сипатталып, диагностика мен емдеудің жаң а мү мкіндіктері баяндалғ ан. Сондай-ақ еліміздің травматология жә не ортопедия саласының даму тарихы, осы салалардың іргетасын қ алаушы ғ алым-тұ лғ алар, травматологияны одан ә рі дамытуғ а ық палын тигізген ғ алымдар мен практикалық мамандар туралы ақ парат ұ сынылып отырғ ан оқ у қ ұ ралының қ ұ ндылығ ын арттырады.

Оқ у қ ұ ралы жалпы медицина факультетінің 4 курс студенттеріне арналғ ан «Травматология» пә ні бойынша жұ мыс оқ у жоспарына жә не типтік бағ дарламасына сә йкес қ ұ растырылғ ан.

_______________________________________________

Ι ТАРАУ

ТРАВМАТОЛОГИЯНЫҢ ЖӘ НЕ ОРТОПЕДИЯНЫҢ Қ ЫСҚ АША ДАМУ ТАРИХЫ

1.1 Травматологияның жә не ортопедияның жалпы даму тарихы

«Травма» - грек тілінен алынғ ан термин, ол «жарақ ат, жаралану, анатомиялық бү тіндіктің бұ зылуы» деген ұ ғ ымды білдіреді.

Травматология мен хирургияның даму тарихы ұ лы ғ алым, философ, ә скери хирург, Ежелгі Греция медицинасының іргетасын қ алаушы Гиппократтың есімімен (біздің эрамызғ а дейінгі Ι V ғ асырда ө мір сү рген) тығ ыз байланысты (1-сурет). Гиппократтың « Сынық тар жө нінде», «Буындар жө нінде», «Бастың жаралануы жө нінде» атты ең бектерінде жарақ ат белгілері, сү йек сынығ ын жә не буын шығ уын емдеу ә дістері сипатталғ ан. Солардың негізінде кейіннен шық қ ан буынды салуғ а арналғ ан аппараттар қ ұ растырылғ ан, ал иық ты (тоқ пан жілікті) жә не ортан жілік басын Гиппократ ә дісі бойынша салу қ азіргі кезге дейін қ олданылып келеді.и т.др.

1.2 Травматология жә не ортопедияның Қ азақ станда даму тарихы

Ежелгі жазбалар мен фольклорларғ а сә йкес Орта ғ асырда Орта Азия мен Қ азақ стан аймағ ында емшіліктің бірнеше бағ ыты болды. Соның ішінде бастапқ ысына қ ұ дыретке, жұ мбақ тарғ а сенген емшілерге бақ сылар (шаман) жатты. Келесі бағ ыт дінге сенген емшілер: қ ажы, иман, муфтий, молдалар. Содан кейін тек тә жірибеге жү гінген емшілер: оташы (хирург), сынық шы, тамыршы, шө пші, кіндік шеше, тә уіптер.

Халық медицинасының дамығ ан бағ ыты хирургия болды. Қ азақ емші-оташылары араб, грек медицинасына, анатомия мен физиология бойынша білімдеріне жү гіне отырып, ірің дерді, жараларды, абсцесс, фурункул жә не карбункулдарды емдей білді, тіпті жазбалар мен қ азбалардан лапаротомия, іш жарығ ын емдеу белгілері табылғ ан.

Сынық шылар жарақ ат алғ ан адамды емдеуден бұ рын ұ зақ уақ ыт бойы жануарларды емдеп, тә жірибе жинағ ан. Олар қ олда бар заттардан иммобилизациялаушы шендеуіштерді (шиналар) даярлағ ан, мә селен, сынғ ан аяқ немесе қ олды бекіту ү шін ағ аш бұ тақ тарын, кепкен теріні, ағ ашты, кенепті, сынғ ан аяқ ты сау аяқ қ а байлауды қ олданғ ан. Сынғ ан сү йектің бітуін жеделдету ү шін мумие ішкізген, қ ұ рғ ақ жылуды, массаж жасауды пайдаланғ ан.

Олар буын ауруларын, радикулиттерді емдеуді білген, емдеуде науқ асты жаң а сойылғ ан жануардың терісіне орағ ан, ылғ алды жылы қ ұ ммен кө му арқ ылы емдеуді қ олданғ ан. Емшілер тұ зды кө лдердің емдік қ асиеттерін ертеден біліп, ем барысында оларды қ олдана білді. Қ ымыз бен жаң а сауылғ ан бие сү тін жаралыларды емдеуде тиімді пайдаланды. Жараны емдеуде жә не ісінуді қ айтару ү шін жарағ а қ ұ йрық майын тартты жә не жаң а сойылғ ан қ ойдың терісімен орады.

XVΙ Ι ғ асырдың аяғ ында Қ азақ стан аумағ ы шекара бойымен солтү стіктен шығ ысқ а, кейін оң тү стік-батыс бағ ытта: Оренбург-Троицк, Петропавловск, Қ останай, Павлодар, Ямышево, Семипалатинск, Усть-Каменогорск, одан Батысқ а - Сергиополь (қ азіргі Аягө з), Лепсинск, Қ опал, Верное, Тараз, Шымкент, Тү ркістан, Перово (қ азіргі Қ ызылорда), Уральск, Гурьев жә не т.б. қ амал-қ алалар қ ұ ру арқ ылы Ресейге қ осыла бастады, барлық қ амал-қ алаларда госпитальдар немесе лазареттер ашылып, оларда ә скери-хирургтар ө з контингенттеріне жә не жергілікті тұ рғ ындарғ а хирургиялық кө мек кө рсеткен.

Бірнеше жыл ө ткеннен кейін, XVΙ Ι Ι ғ асырдың аяғ ы жә не XΙ X ғ асырдың басында «земская» медицинасы ұ йымдастырылып, «земскалық» учаскелік дә рігерлер Қ азақ станда медициналық кө мек кө рсете бастайды, соның арасында амбулатория жағ дайындағ ы хирургиялық кө мек те бар и т.др.

Ι Ι ТАРАУ

ТРАВМАТИЗМ, ТРАВМАТОЛОГИЯЛЫҚ КӨ МЕКТІ Ұ ЙЫМДАСТЫРУ

Бү кіл ә лемнің елдеріне бірдей дерт болып жайлағ ан жарақ ат эпидемиясы осы кездегі қ оғ амның жә не денсаулық сақ тау мекемелерінің ең кө п шығ ын шығ аруды қ ажет ететін жә не шешімі ө те қ иын мә селесі болып отыр. Кенеттен болғ ан қ ауіпті оқ иғ алардан жә не жарақ аттардан болатын шығ ын жә не олардан қ алатын қ олайсыз, орны толмайтын жоғ алтулар (ө лім, мү гедектік, уақ ытша ең бекке жарамсыздық) кү ндер, жылдар санап ө суде.

Қ азақ стан ү шін травматизм ө те маң ызды медициналық жә не ә леуметтік мә селелердің бірі болып табылады.

Тұ рғ ындар арасындағ ы жалпы ө лім-жітім қ ұ рамында жарақ аттар 13%-ды қ ұ растырады. Жарақ аттар салдарынан жыл сайын 22 мың нан астам адам қ аза болса, олардың 83% ең бекке жарамды ересектер (Батпенов Н.Ж., 2012).и т.др.

ТАРАУ

ТРАВМАТОЛОГИЯ ЖӘ НЕ ОРТОПЕДИЯДАҒ Ы ЗЕРТТЕУ Ә ДІСТЕРІ

Тірек-қ имыл аппаратының жарақ аттары немесе аурулары бар науқ астарды тексеру сұ растыру (шағ ымы жә не жарақ ат анамнезін), қ арау, пальпация, перкуссия, аускультация жасаудан, буындағ ы қ имыл-қ озғ алыс кө лемін анық таудан, аяқ -қ олдың ұ зындығ ы мен білік ө сін, бұ лшық еттердің кү шін анық таудан тұ рады. Тек осылардан кейін ғ ана қ осымша тексеру ә дістеріне жү гінеді: рентгенологиялық (рентгенография, рентгеноскопия, артрография), КТ, МРТ, ультрадыбыстық, лабораториялық (қ ан, зә р, жұ лын сұ йығ ы), артроскопия жә не т.б.

Сұ растыру. Жарақ аттанғ ан науқ астарды тексеру сұ растырудан басталады. Егер жарақ ат алғ ан науқ ас есінен танбаса, оның айтқ ан шағ ымдары тексеруші дә рігерді ауырсыну кө зіне бағ ыттап, жарақ аттанғ ан сегментті тез анық тауғ а септігін тигізеді.

Шағ ымдары. Кө птеген травматологиялық науқ астардың басты шағ ымы ауырсыну болып табылады. Дә рігер ауырсынудың орналасқ ан жерін, иррадиациясын, қ арқ ынын жә не ұ зақ тығ ын анық тау керек. Ауырсыну кө бінесе жарақ аттанғ ан аймақ та орналасады жә не жарақ аттанғ ан сегментті қ озғ ағ анда ө ршиді. Кейбір ауруларда, мә селен ұ ршық буынының патологиясында науқ астар тізе буынының ауырғ анына шағ ымданады.

ТАРАУ

КЕУДЕНІҢ ЖАБЫҚ ЖӘ НЕ АШЫҚ ЖАРАҚ АТТАРЫ

Анатомиялық -физиологиялық ерекшеліктері.

Кеуде торы (compages thoracis) қ абырғ алардың кеуде омыртқ алармен (артынан) жә не тө спен (алдынан) бірігуінен қ ұ ралады.

Қ абырғ а, costae, жің ішке иілген табақ шалар болып табылады. Олардың артқ ы, ұ зындау бө лігі ұ зын кеуекті сү йектерге жататын сү йектен, os costalеs, ал алдың ғ ы қ ысқ алау бө лігі шеміршектен, cartilagо costalis, тұ рады (49 -сурет).и др