Мазмұны

Билет

Психика -1. Тү йсіну, қ абылдау, елестету, ойлау, сезім, ерік жә не т.б. тү рінде шынайы ө мірді бейнелеу тү рінде кө рсететін мидың қ ызметі; адамның ө зіне тә н сапалы тә лім-жосығ ын анық тайды; қ оғ амдық ең бек ү дерісі мен тілдің дамуы арқ асында пайда болуымен байланысты психиканың жоғ ары нысаны — адам санасы.. Адамның рухани жетілушілігі, оның рухани сапасы, кө ң іл-кү й иірімдерінің жиынтығ ы.^[1]

Психика (гр. psychikos — ішкі сезім, кө ң іл-кү й) жинақ тайтын рухани бірлестігі. Психика биологиялық эволюцияның жемісі жә не жалғ асы. Психика сыртқ ы қ ұ былыстар мен заттардың кө рінісін белсенді жә не озық тү рде бейнелейді. Негізінде психика заттық ортаның дұ рыс бейнесін жә не тіршілік иесінің ө з ортасына бейімделетін бағ дарын қ ұ райды. Психиканың рефлекторлық сипаты оның объективті жағ дайғ а тә уелділігін, қ абылдау жү йесі қ ұ рамының қ имыл атқ ару заң дылығ ын білдіреді. Психиканың рефлекторлық табиғ атын алғ ашИ.М.Сеченов дә лелдеді. Адамның психикасы оның қ имыл-ә рекетін реттейтін жә не қ оғ амдық қ атынасқ а бейімдейтін жаң а қ ұ рылымның — сананың негізін қ ұ райды. Осыдан адам психикасының дамуының жеке тұ лғ алық жә не ә леуметтік зандылығ ы қ алыптасады.

Психика —1) объективті шындық ты тү йсік, қ абылдау, елестету, сезім, ерік, ойлау арқ ылы белсенді бейнелейтін мидың жү йелі қ асиеті; 2) адамның жан-дү ниесінің сапалық кү йі мен сипатын жинақ тайтын рухани бірлестігі.

Психиканың екінші сатысында адамның мінез-қ ұ лқ ы мен іс-ә рекетін ө зінше ұ йымдастыратын жә не оқ иғ аның ө ткенін, бү гінін жә не болашақ кү йін реттей алатын қ абілет қ алыптасады. Адам ө ткен оқ иғ аны есінде сақ тайды, бү гінгі кү йін қ обалжу актісімен, ал болашақ тағ ы мү мкін жайын ү міті, мақ саты, арманы, тү с кө ру арқ ылы жеткізе алады. Психика — биологиялық эволюцияның жемісі жә не жалғ асы. Психика сыртқ ы қ ұ былыстар мен заттардың кө рінісін белсенді жә не озық тү рде бейнелейді. Организм осы фактор арқ ылы ә р нә рсенің ерекшелігіне сай қ имыл-ә рекет жасауғ а жә не ортағ а бейімделуге мол мү мкіндік алады. Негізінде психика заттық ортаның дұ рыс бейнесін жә не тіршілік иесінің ө з ортасына бейімделетін бағ дарын қ ұ райды. Адам психикасы іс-ә рекеті нә тижесін ә рдайым ортаның жағ дайымен салыстыра отырып, индивид ахуалын қ айтарымды байланыста ұ стауғ а мү мкіндік алады, оның тү сінік сезімін ық шамдайды. Психика жү йке жү йесін тітіркендіретін ә серді заттың бейнесіне тү рлендіреді, мінез-қ ұ лық қ а ынта-ық ылас дарытады. Психиканың рефлекторлық сипаты оның объективті жағ дайғ а тә уелділігін, қ абылдау жү йесі қ ұ рамының қ имыл атқ ару заң дылығ ын білдіреді. Психиканың рефлекторлық табиғ атын алғ аш И.М Сеченов дә лелдеді. Адамның психикасы оның қ имыл-ә рекетін реттейтін жә не қ оғ амдық қ атынасқ а бейімдейтін жә не қ ұ рылымдық -сананың негізін қ ұ райды. Осыдан адам психикасының дамуының жеке тұ лғ алық жә не ә леуметтік заң дылық тары қ алыптасады.^[2]

Психика биологиялық эволюцияның жемісі жә не жалғ асы Психиканың рефлекторлық сипаты оның объективті жағ дайғ а тә уелділігін, қ абылдау жү йесі қ ұ рамының қ имыл атқ ару заң дылығ ын білдіреді. Психиканың рефлекторлық табиғ атын алғ аш И.М.Сеченов дә лелдеді. Адамның психикасы оның қ имыл-ә рекетін реттейтін жә не қ оғ амдық қ атынасқ а бейімдейтін жаң а қ ұ рылымның — сананың негізін қ ұ райды. Осыдан адам психикасының дамуының жеке тұ лғ алық жә не ә леуметтік зандылығ ы қ алыптасады. Психиканың екінші сатысында адамның мінез-қ ұ лқ ы мен іс-ә рекетін ө зінше ұ йымдастыратын жә не оқ иғ аның ө ткенін, бү гінін жә не болашақ кү йін реттей алатын қ абілет қ алыптасады. Адам ө ткен оқ иғ аны есінде сақ тайды, бү гінгі кү йін қ обалжу актісімен, ал болашақ тағ ы мү мкін жайын ү міті, мақ саты, арманы, тү с кө ру арқ ылы жеткізе алады. Психика — биологиялық эволюцияның жемісі жә не жалғ асы. Психика сыртқ ы қ ұ былыстар мен заттардың кө рінісін белсенді жә не озық тү рде бейнелейді. Организм осы фактор арқ ылы ә р нә рсенің ерекшелігіне сай қ имыл-ә рекет жасауғ а жә не ортағ а бейімделуге мол мү мкіндік алады. Негізінде психика заттық ортаның дұ рыс бейнесін жә не тіршілік иесінің ө з ортасына бейімделетін бағ дарын қ ұ райды. Адам психикасы іс-ә рекеті нә тижесін ә рдайым ортаның жағ дайымен салыстыра отырып, индивид ахуалын қ айтарымды байланыста ұ стауғ а мү мкіндік алады, оның тү сінік сезімін ық шамдайды. Психика жү йке жү йесін тітіркендіретін ә серді заттың бейнесіне тү рлендіреді, мінез-қ ұ лық қ а ынта-ық ылас дарытады. Психиканың рефлекторлық сипаты оның объективті жағ дайғ а тә уелділігін, қ абылдау жү йесі қ ұ рамының қ имыл атқ ару заң дылығ ын білдіреді. Психиканың рефлекторлық табиғ атын алғ аш И.М Сеченов дә лелдеді. Адамның психикасы оның қ имыл-ә рекетін реттейтін жә не қ оғ амдық қ атынасқ а бейімдейтін жә не қ ұ рылымдық -сананың негізін қ ұ райды. Осыдан адам психикасының дамуының жеке тұ лғ алық жә не ә леуметтік заң дылық тары қ алыптасады.

Билет

Іс-ә рекет ү ш қ ырлы анық талады, яғ ни бір уақ ытта ү ш кең істікте іске асырылып, кө рініс береді, ол: тұ лғ а (іс-ә рекет субъекті), объект (іс-ә рекет пә ні) жә не ішкі праксис (тү рліше белсенді процесстер).

Іс-ә рекеттің психологиялық қ ұ рылымын тө мендегідей бейнелеуге болады:

Бұ л блоктардың сол жағ ында іс-ә рекеттің интенционалды аспектісі, ал оң жағ ында амалдық аспектісі кө рсетілген.

Мақ сат дегеніміз, болашақ ә рекет нә тижесін саналы тү рде елестету. Бұ л тұ лғ аның ә рекет мә нін қ абылдауы. Мысалы, саяхатқ а аттану ү шін билет сатып алу керек, киімдерді жинап, межелі жерге жету қ ажет. Осылардың барлығ ы мотивтер аясына қ атысты болғ андық тан, алғ а қ ойылғ ан жә не қ абылданғ ан мақ саттарғ а тұ лғ аның қ ол жеткізуі қ ажет. Ә йтпегенде, олар субъект ү шін мә нсіз болар еді.

Ә рекет – мақ сатты бағ ындыруғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекеттің бір бө лігі, бірлігі. Саналы аң ғ арылғ ан мақ сат — мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекет болып табылады. Алайда, ә рекет тү рткісі мақ сат емес, жалпы ә рекет мотиві болады. Мақ сат тү рткі қ ызметін атқ армайды, ол тек ә рекетті орындайды жә не ө зіне «бағ ындырады», яғ ни ә рекетті бағ ыттайды, нә тижеге жетелейді. Сондық тан, мінез-қ ұ лық ты талдау барысында психологтің бұ л кезіктіргені іс-ә рекет пе, ә лде ә рекет пе екендігін, жә не, сә йкесінше, бұ л процестердің мотивке, я мақ сатқ а бағ ынатындығ ын анық тауы маң ызды.

Емтиханғ а даярланғ ан студент «Ұ лағ ат» журналын оқ ып отыр делік. Оның жанына келген курстасы бұ л сабақ тан емтихан тапсыру ү шін лекцияларды білген жеткілікті екендігін айтты. Осыдан былай, студентен екі тү рлі ә рекет-қ ылық кү туге болады: журнал оқ уын доғ арады, не жалғ астырады. Бірінші жағ дайдағ ы ә рекет емтихан тапсыру мотивіне жү гінген іс-ә рекеттің қ ұ рамдас бө лігі болды. Енді, мотивінен айырылғ ан мақ сат мә нсіз болып, ә рекет тоқ татылды. Егер журнал оқ у жалғ асатын болса, мотивация бір басқ а сипатта болады. Онда, мақ ала мазмұ нын білу (мақ сат ретінде) емтихан тапсыру шең берінен ә лдеқ айда ауқ ымды мотивтің ә рекетіне қ атысты болады. Журнал оқ у тұ лғ а ү шін басқ а мә нге ие болып, іс-ә рекет емтиханғ а даярлық тан кең ірек мотив қ ұ рамында жалғ аса береді.

Мотив пен мақ саттың динамикалы қ атынасы сана мен іс-ә рекетті қ ұ растырып, психологиялық маң ыздылық қ а ие. Біркелкі ә рекет ә р-тү рлі іс-ә рекеттің қ ұ рамына ене алады, ал бір мақ сат – тү рліше мотивтерге жауап береді. Мотив мақ сатқ а тұ лғ алық бағ а, мә нділік береді, сол сияқ ты, ә рекеттердің қ осындысы да толық іс-ә рекетті сипаттамайды. Бір ғ ана мотив ә р-тү рлі мақ сатта кө рінуі ық тимал, бұ дан ә рекет те, іс-ә рекет те, тұ лғ а да ө згереді.

Мотив пен мақ саттың бірігуі жә не сә йкесуі, іс-ә рекет, мотивация, тұ лғ а динамикасының кезең і ретінде, тек «екінші ретте» ғ ана мү мкін болады. Бұ л мотивтің мақ сатқ а жылжуы атты белгілі феномен, мұ нда бұ рыннан белгілі мақ сат ө збетті тү рткі қ ызметін атқ арады. Бұ л мақ саттың психологиялық статусының ө згерісі, іс-ә рекеттегі жаң а мотивтің пайда болуы, қ алыптасуы.

Мысалы, мұ ғ алім оқ ушылардың алдына белгілі бір кітапты оқ ып шығ у мақ сатын қ ояды. Мақ сат оқ ушы ү шін маң ызды мотивке қ атысты болғ андық тан, ө з міндеттерін орындау мотиві делік, қ абылданады. Оқ ушы ө зге шаруасын шегіндетіп, қ ажетті мө лшерде ерік-кү шін жұ мсай отырып, кітапты оқ иды. Осыдан соң мұ ғ алім тағ ы бір кітапты оқ уғ а тапсырады, т.с.с. Нә тижесінде, оқ ушығ а ешбір тапсырма бермей-ақ ө здігінен сол саладағ ы кітаптарды оқ у кезең і келеді. Кітап оқ у мақ саты маң ызды мотивке айналды. Сә йкесінше жаң а іс-ә рекет пайда болды. Оқ ушы қ ажеттілік-мотивациялық, іс-ә рекеттік, тұ лғ алық тұ рғ ыда ө згерді.

Іс-ә рекет жә не тұ лғ а «ө мірінде» мақ саттың мотивке жылжуы атты кері феномен де бар. Бұ л мотивті ығ ыстырып, жойып оның психологиялық мә нін «кішірейтіп», мақ сат категориясына айналдыру. Мотив тұ лғ алық мә нін жойса, оғ ан қ атысты іс-ә рекет тоқ тайды, қ ажеттілік пен тұ лғ а ө згереді, адамның мінез-қ ұ лқ ы алмасады.

Осығ ан дейін саналы қ абылданбағ ан мотивті тұ лғ а саналы аң ғ арғ анда мотив пен мақ сат сә йкеседі. А.Н. Леонтьев бұ л процесті мотив-мақ саттың пайда болуы деп атағ ан, мұ нда автоматты тү рде орындалатын жұ мыс саналы, қ ұ ндылық тар мотиві сатысына ө теді, сенімді тұ лғ алық мә нді иеленеді. Бұ л іс-ә рекет пен мінез-қ ұ лық ты ө збетті басқ арудың жаң а белесі, саналы дү ние аясының кең еюі.

Іс-ә рекет қ ұ рылымы сұ лбасындағ ы соң ғ ы тү сінікке тоқ талайық, ол – міндет. Міндет – мақ саты жә не ә рекеттің орындалу тә сілі белгілі, яғ ни амалы бар нақ тылы жағ дай. Мысалы, қ андай да бір затты қ олына тү сіруді мақ сат еткен адамның мақ сатқ а қ ол жеткізу жағ дайы (міндеті) объективті не субъективті тү рде ә р-тү рлі болуы мү мкін: дү кеннен сатып алу, немесе досынан сұ рап алу. Міндеттің қ андай тә сілмен іске асырылуына байланысты нақ ты амалдар қ ұ рылады: кө лікте жү руден бастап затты сө мкеге салуғ а дейін.

Мотивке қ атысты мақ сат қ ою сияқ ты, міндеттерді тағ айындау да тұ лғ а ү шін кездейсоқ, сыртқ ы жағ дайларғ а тә уелді болмайды. Міндеттер жү йесінен мотивтерді, мә н-мағ ынаны, тұ лғ аны кө руге болады. Іс-ә рекетті психологиялық талдауда мақ сат пен міндеттерді, ә рекеттер мен амалдарды ажырату маң ызды. Мысалы: инжинерлік психологиядан белгілі жай, адам мен машина арасында қ ызметтерді бө лісуде адамғ а мақ сатқ а бағ ынатын ә рекеттер дең гейін сеніп тапсырғ ан жө н, сонда амалдар дең гейіндегі машина жұ мысы адамның орындағ анынан сенімді болады.

Іс-ә рекеттің психологиялық қ ұ рылымын сипаттау ү шін кең інен тарағ ан ү ш тү сінікті анық тау керек, ол жоғ арыдағ ы сұ лбада формальды тү рде кө рсетілмеген, алайда оғ ан бітісе жү ретін – дағ ды, білім жә не ә дет.

Дағ ды – қ алыптасуы барысында автоматтанатын жә не ә лдеқ айда кү рделі іс-ә рекетті қ ұ растырушы амалдар жиынына айналатын ә рекет. Бұ л анық тамада, алғ ашында мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекет ретінде жү ретін, дағ дының динамикасы, тарихы сипатталғ ан. Ә рекеттің автоматтандырылуы дегеніміз, ә рекетті психологиялық тұ рғ ыда дағ дығ а айналдыру, мақ саттың санадан шығ арылып, келесі мақ саттарды тағ айындауғ а санада орын босатылады.

Дағ ды неғ ұ рлым кү рделі болса, оны орандауғ а соғ ұ рлым кө бірек уақ ыт пен кү ш жұ мсалады. Дағ ды – моториканың, сенсориканың, естің, ойлаудың, ерік-жігердің, бір сө збен, тұ тастай психиканың еренді ең бегінің нә тижесі. Қ айсы бір дағ дыны алсақ та ол адамның кез-келген ә рекетін қ аруландырады, негіздейді, тиімді етеді. Дағ дысыз ә рекеттің тиімді орындалуын былай қ ойғ анда, тіпті іске асырылуы да мү мкін емес.

Іскерлік — тұ лғ аның тұ рақ ты қ асиеттері дең гейінен орын алатын амалдар мен ә рекеттерді біріктіретін дағ дының жоғ арғ ы формасы. Бұ л ө мірлік жағ дайлар ө згерісінде тұ лғ аның мақ саттар мен міндеттерге қ ол жеткізуге, дағ дылар мен ә рекеттерді орындауғ а, мінез-қ ұ лқ ын реттеуге мү мкіндік береді. Іскерлікті тұ лғ а бағ ыттылығ ының қ олданбалы қ ыры ретінде қ арастыруғ а болады. Іскерлік туа не кездейсоқ пайда болмайды, ол адамның қ ажеттіліктеріне, қ абілеттіліктеріне, мінезіне, кә сіби жене ә леуметтік статусына сә йкеседі. Ә р индивидтің іс-ә рекеттің, мінез-қ ұ лық тың, ө мірдің тү рліше салаларында дамып, іске асырылатын ө зіндік іскерліктер жү йесі болады.

Ә дет – бағ ыттылық пен іс-ә рекеттің психологиялық, тұ лғ алық қ осындысы. Бұ л тұ рақ ты, тұ лғ а ү шін дә стү рлі ұ мтылыстар, мінез-қ ұ лық пен ә рекет етудің қ абылданғ ан жә не ың ғ айлы тү рі, ә леммен қ арым-қ атынасы жә не кү йзеліс стильі, психологиялық бекіген, тұ рақ ты тұ лғ а тә жірибесі. Адам кө п нә рсені «ойланбастан», ә деттегідей жасайды. Бұ л оның объективті жә не субъективті жағ дайлардағ ы, тұ рмыс-тіршілігінің кү рт ө згерісіндегі ө мірін жең ілдетеді. Ә деттер ө мір ағ ысын тұ рақ тайды, реттейді, жү йелейді. Бұ л шектен тыс ө згермелі объективті ө мір жағ дайынан психологиялық қ орғ анудың бір тү рі. Ә детсіз тұ лғ а жоқ: қ арапайым ө з-ө зіне қ ызмет кө рсетуден бастап, субъективті қ атынас, кү йзеліс, кә сіби жә не отбасылық мінез-қ ұ лық қ а дейін.

Билет

Сана — пә лсапалық санат.

Сана тү сінігі пә лсапа саласында негізінен адам болмысы тұ рғ ысынан, яғ ни қ оғ амдық ү дірістердің кө рінісі, қ ұ былыс жә не адамзаттық тарих пен мә дениетті жалғ астыруды қ амтамас етуші ә діс ретінде қ арастырылады. Сана қ оғ амдық жә не жеке «ө лшем» бірлігінен кө рінеді. Шын мә нісінде, сана арқ ылы қ оғ амдағ ы байланысты жеке адам ө зінде бекітеді.

Сана — бейнеге сү йене қ оғ аммен қ арым-қ атынасқ а тү се алатын адам қ абілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-ә рекеті, табиғ и жә не мә дени қ атынасы, қ ашық тағ ы, жақ ындағ ы адамдар ө зара қ атынасы мен қ ызметі, яғ ни осы образдарды ө зінің мінез-қ ұ лық бағ ытында ә діс-тә сілі ретінде пайдалану. Сана тү сінігі бұ л психика тү сінігі; психика тірі жанның қ оршағ ан ортамен тікелей байланыс тә сілі (сондай-ақ жеке адам) деп тү сіндіріледі, демек олардың ө мірлік ү рдістерінде ә серлендірушісі жә не кө рінісі ретіндегі, психикалық қ абілеттілік жыйынтық, табиғ и жә не ғ арыштық ырғ ақ тар байланыстарында адамның қ оғ амдық жә не мә дени іс-ә рекеттерінде ө з-ө зіне бағ ыт-бағ дар жасай алуы мен басқ ара алатын қ абілеттілікпен қ амтамасыз етуі.

Адам санасы, оның қ оршағ ан ортамен байланыс ерекшелігіне қ арай, «тү зу сызық ты» болып келмейді. Онда адамнан тыс жә не оғ ан тә уелді адамның іс-ә рекетінінің ерекшелігіне қ арай, адамның адаммен, заттармен, табиғ атпен қ атынас байланыстары тү йіскен жә не жекелеген ә рекеттері бекітілген. Бұ л қ абілеттер ә ртү рлі ү йлесімділікте — анық жә не жасырын — байланыстар байқ алмайтын сана «орталығ ы». Бұ л қ абілеттіліктердің қ ұ рылуы сананың жетілгендігін, «жауапқ а қ абілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияғ а ұ шырауы сананың қ ұ лдырауына ә келеді.

Ә ртү рлі уақ ыт кезең дерінде адам санасы бір нә рсеге шоғ ырлана бекітілген. Оның белгілі бір затқ а қ атысты айқ ындалып кө рінуін, «ашылуын», ол ө зі анық тайды. Бұ л — оның қ алыпты жұ мыс жағ дайы. Сана жеке адамның затқ а, формағ а жә не кейінгісі адамның адаммен байланысы ретінде, ә рекеттерде оларғ а тә н қ атынасты бекітеді. Жеке адамның басқ а адамдармен, заттармен қ арым-қ атынас ү дерісіндегі байланысы жә не оның арғ ы жағ ында жасырын жатқ ан қ ұ былыстары сана арқ ылы енгізіледі.

Сана қ арапайым жолмен зерттеуге жә не тү сіндіруге келе бермейтін, ерекше нысан. Ол адам ө мірінің «мү шесі» ретінде қ ызмет атқ арғ анымен, бірақ оның ө мірі, адам дене мү шесімен ғ ана шектеліп қ алмайды, керісінше одан шығ атын кү штер оның сыртында, — адамзаттық қ арым-қ атынастар ә лемінде, адамдар ә рекеттерінің ә діс-тә сілдерінде, мә дени формалар мен ә ртү рлі табиғ и кү штердекө рініс табады.

Қ азіргі кезге дейін сана жә не оның табиғ аты мен қ ызметі аз зертттелмеген. Олар жайында ә р кезең нің пә лсапашылары ө з ойларын қ орытып келді.

Мазмұ ны

[жасыру]

· 1 Сана қ ұ рылымы.

· 2 Сана мен іс-ә рекеттің бірлігі

· 3 Санасыз

· 4 Санасыз ә рекет

· 5 Сананың бү лінуі

· 6 Дереккө здер

Сана қ ұ рылымы.[ө ң деу]

Сана мидың айналадағ ы объективтік шындық ты бейнелеуінен туады, яғ ни ми қ ызметінің жемісі. Адамның психикалық ө мірінде кездесетін негізгі психикалық процестерге таным процестері — тү йсік, қ абылдау, зейін, елес, ес, қ иял, ойлау мен сө йлеу: эмоциялық, процестер адамның кө ң іл-кү йлері сезімі; ерік процестері — адамның алдына қ ойғ ан мақ сатына ұ мтылуы, талаптануы жә не соғ ан байланысты ә рекет жасауы жатады. Осы психикалық процестердің қ ұ рылымы деп сана қ ұ рылымын айтады.

Сана мен іс-ә рекеттің бірлігі[ө ң деу]

Сана мен іс-ә рекеттің бірлігі - сананың генетикалық жә не функционалдық байланыс бірлігі. Бұ л ұ станым ғ ылыми психологияның философиялық жә не методологиялық іргетасын қ алайды. Психология ғ ылымының негізгі принциптерінің бірі — сана іс-ә рекетті, іс-ә рекет саналы болуғ а тиісті дегенді ұ станады. Санаастылы — психиканың тү рлі саналанбайтын жү йелерін (мысалы: санаалды мен санасыздық) немесе олардың жиынтығ ын білдіретін жинақ таушы ұ ғ ым.

Санасыз[ө ң деу]

Санасыз — санасыз акт, адамның жан дү ниесінде санадан тыс атқ арынатын ә рекет. Санасыз ә рекетке адам мә н бере қ оймайды. Санасыздық, субъект ө зіне ә сері бар екенін есеп бере алмайтын шынайы қ ұ былыстың ық палымен болатын психикалық ү рдістер, актілер мен кү йлер жиынтығ ы немесе психикалық бейнелеудің формасы. Санасыздың санадан айырмашылығ ы: санасыздық ты ырық ты бақ ылау жә не ондай ә рекеттерді бағ алау мү мкін емес. Санасыздық та ө ткен, қ азіргі жә не болашақ жай бірігіп бір психикалық актіде іске асады (мысалы, тү с кө руде). Санасыздық балада ертеректе болатын (таным ә рекетінде): ойлауында, интуициясында, аффектісінде, ү рейленгенде, тү стерінде, гипноздық жағ дайда кө рініс береді. Санасыздық қ ұ былыстарды психоанализ бағ ытымен тү сіндіруге ә рекеттеніп 3. Фрейд " санасыздық ты динамикалық ығ ыстыру" терминін ғ ылымғ а енгізді. Ол санасыздық та ә леуметтік нормалардың талабына байланысты іске аспағ ан ә уесқ ойлық пен қ ұ штарлық тар болады деп тү сінген. Психолошяда санасыздық ты зерттеуге қ азіргі кезде кө п кө ң іл бө лінуде.

Санасыз ә рекет[ө ң деу]

Санасыз ә рекет — адамның жан дү ниесінде санадан тыс атқ арылатын ә рекет. Санасыз ә рекетке адам мә н бере қ оймайды, қ ашан, қ алай болғ аны жө нінде есеп бере алмайды. Санасыз ә рекеттің қ арапайым мысалына адамның ой жү гіртпей істелетін дағ дылы ә рекеттері, тү с кө ру, кейбір мә селенің шешімін кенеттен аян бергендей табуы, т.б. жатады. Санасыз ә рекет туралы ойлар Г. Лейбниц, В. Вундт, З. Фревд. т.б. ғ алымдардың ең бектерінде кездеседі. Санасыз ә уестік — белгілі бір уақ ытта адамның ө зі тү сінбейтін, бірақ оның психологиясы мен қ ылығ ына ә сер ететін адамның ішкі тү рткілері, қ ажеттіліктері, қ ылық себептері (мотивтері).

Сананың бү лінуі[ө ң деу]

Сананың бү лінуі — орталық жү йке жү йкесінің зақ ымдалуынан туындайтын психикалық ауру адамның миы ә р тү рлі жағ дайларғ а байланысты ауруғ а шалдығ уы мү мкін. Ми зақ ымдалғ ан кезде оның жоғ ары жү йке қ ызметі ө згеріске ұ шырайды. Адамның қ абылдауы, ойлауы, кө здеген ә рекегі бұ зылады. Балаларда сананың бү лінуі ә р тү рлі кезең де орталық жү йке жү йесінің зақ ымдалуынан болады. Біреуінде зақ ымдану қ ұ рсақ та жатқ ан кезде болса, енді біреуінде туғ аннан кейін 3 жасқ а дейін болады. Процестің ө зін тікелей миғ а ә сер еткен дә л осы кезең де оның зақ ымдануын органикалық зақ ымдану, ал балалардың ө здерін олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақ ым келген, санасы бү лінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы — дефектология ғ ылымы қ арастырады. Балалардың орталық жү йке жү йесінің бұ зылуы ә ртү рлі себептерге (ә йелдердің жү кті кезде жарақ аттануы, анасының немесе баласының жұ қ палы аурулармен ауыруы, анасының теріс резус-факторы, зат алмасудың бұ зылуы жә не т.б.) байланысты болады. Ал мидың зақ ымдануынан жоғ ары жү йке жү йесінің қ ызметі қ атты бү лінеді. Бұ дан бү кіл психикалық процестердің дамуы бұ зылады. Кейде 3 жастан кейін де баланың санасы бү лінуі мү мкін. Оғ ан ә р тү рлі жарақ аттар, мидың қ абынуы, психикалық аурулар жә не т.б. себеп болады. Бұ дан балалардың бү кіл психикалық процестері — ойлау, сө йлеу, есте сақ тау, қ абылдау жә не т.б. қ абілеттерінің дамуы бұ зылады. Ақ ыл-ойы кем мектеп оқ ушыларындағ ы басты белгі жә не психикалық ерекшелік — ойлау процестерінің жетілмеуі (атап айтқ анда, ой қ орытындылаудың, талдап жинақ таудың нашарлығ ы) болып табылады. Мұ ның бә рі сананың бү лінуінен болады.^[1]

6 билет

Тү йсік – қ оршағ ан орта заттары мен қ ұ былыстарының жеке қ асиеттерін бейнелейтін қ арапайым процесс. Басқ а сө збен айтқ анда, адам қ оршағ ан ортаның барлығ ын тү йсінеді. Тү йсік пен қ абылдау бір-бірімен ө те тығ ыз байланысты. Кез-келген тү йсінуді қ абылдауғ а, бү тіндей қ абылдауғ а дейін жеткізуге болады. Тү йсіктің жіктелуі Тү йсіктің модалдылығ ы бойынша жіктелуі кең тарағ ан болып табылады (сезім мү шелеріне тә н). Тү йсінудің осы критерилеріне сә йкес келесі тү рлерге бө леді: кө ру, есту, вестибулярлық, сипап сезу, иіс сезу, дә м сезу, қ озғ алыс, висцералдық. Интермодалды тү йсіну де бар – синестезия. Ч. Шерингтонның тү йсікті жіктеуі де танымал, ол келесі тү рлерге бө леді: Экстероцептивті тү йсіну дененің сыртқ ы бетінде орналасқ ан рецепторларғ а сыртқ ы тітіркендіргіштердің ә сер ету кезінде пайда болады; Проприоцептивті (кинестетикалық) тү йсіну бұ лшық ет, буындарда, сің ірлерде орналасқ ан рецепторлардың кө мегімен дене бө ліктерінің қ озғ алысын бейнелейді; Интероцептивті тү йсіну арнайы рецепторлардың кө мегімен ағ задағ ы алмасу процесін бейнелеу кезінде пайда болады. Тү йсіктің барлық тү рлері ортақ психофизиологиялық заң дылық тарғ а бағ ынышты. Қ андай да бір тү йсінудің пайда болуы ү шін тітіркендіргіш белгілі бір кө лемдегі қ арқ ындылық қ а ие болуы керек. Ә лсіз байқ алатын тү йсінуді шақ ыратын тітіркендіргіштің минималды кө лемі тү йсінудің абсолютті тө менгі табалдырығ ы деп аталады. Бұ л ә лсіз тітіркендіргіштерді сезіну қ абілеттілігі абсолютті сезгіштік деп аталады. Ол ә рқ ашан абсолюттік сандарда кө рінеді. Мысалы, тү йсінудің пайда болуы ү шін 1 кв.мм денеге 2 мг-дық ә сер ету болса жеткілікті. Абсолютті сезгіштікпен қ атар айырма сезгіштікті де бө ліп кө рсетуге болады - ә р тү рлі интенсивтегі ә сер етуге сезімталдылық. Айырма сезгіштік тү йсіктің болар-болмас айырмашылығ ын тудыратын екі тітіркендіргіштің минималдық айырмасын шақ ыратын айырма табалдырық пен сипатталады. Айырма табалдырық – бұ л берілген тітіркендіргіш кү шіндегі тү йсінудің ә лсіз ө згеруін алу ү шін алғ ашқ ы тітіркендіргіш кү шін қ осу (немесе тө мендету) керек. Мысалы, 1 кг жү ктің ү стіне 10 гр қ осса, айырмашылығ ын ешкім сезбейді; салмақ тың артқ анын сезу ү шін алғ ашқ ы салмақ тың 1/3 бө лігін қ осу қ ажет, яғ ни 33 г. Сонымен жү к ауырлығ ына қ атысты айырма табалдырық алғ ашқ ы тітіркендіргіш кү шінің 1/30 бө лігіне тең. Айырма табалдырық қ а қ атысты сауленің жарық тығ ы 1/100-ге; дауыс кү ші 1/10-ғ а; дә м сезу 1/5-ке тең. Бұ л заң дылық ты тұ ң ғ ыш рет ашқ ан Бугер мен Вебер болды. Бугер-Вебер заң ы тітіркендіргіш қ арқ ындылығ ының ортақ аймағ ына қ атысты. Басқ аша айтқ анда, бұ л табалдырық тар ө те ә лсіз жә не ө те кү шті тітіркендіргіштер болғ анда ө з мә нін жояды. Мұ ны Фехнер айтқ ан. Бұ л заң бойынша тітіркендіргіштің кү ші геометриялық прогрессия жолымен кү шейсе, сол тітіркендіргішті тудыратын тү йсінудің кү ші арифметикалық прогрессия жолымен арта тү седі. Тү йсіктің тө менгі жә не жоғ арғ ы абсолюттік табалдырық тары (абсолюттік сезгіштік) адамзат сезгіштігінің шегін сипаттайды. Бірақ ә рбір адамның сезімталдылығ ы ә р тү рлі жағ дайғ а байланысты ө згереді. Мысалы, қ араң ғ ы бө лмеге кіргенде, алғ ашында заттарды айыра алмаймыз, бірақ біртіндеп жағ дайдың ә серінен анализатор сезгіштігі артады. Темекі шеккен немесе басқ адай иісі бар бө лмеде тұ рып, біз біраз уақ ыттан кейін осы иістерді сезбей қ аламыз (анализатор сезгіштігі тө мендейді). Қ араң ғ ы бө лмеден жарық қ а шық қ анда кө ру анализаторының сезгіштігі тө мендейді. Қ оршағ ан орта тітіркендіргіштеріне бейімделу нә тижесіндегі анализаторлар сезгіштігінің ө згеруі адаптация (бейімделу) деп аталады. Ә р анализаторлардың бейімделу диапазоны жә не жылдамдығ ы ә р тү рлі. Кейбір тітіркендіргіштерге жылдам, ал кейбіреулеріне баяу бейімделеді. Жылдам бейімделетін сипап сезу жә не тактильді анализаторлар. Йодтың иісіне толығ ымен бейімделу бір минуттан кейін болады. Ү ш секундтан кейін тітіркендіргіш кү шінің 1/5 тү йсінуге болады. Тағ ып тұ рғ ан кө зә йнекті орнынан қ озғ алту. Есту, кө ру, дә м сезу анализаторлары баяу бейімделеді. Қ араң ғ ығ а толығ ымен бейімделу ү шін 45 мин керек. Осы уақ ыттан кейін кө ру сезгіштігі 200 000 есе ү лкейеді (бейімделудің ең жоғ арғ ы диапазоны). Адаптация жағ дайы мақ сат-бағ дарлы биологиялық мә нге ие. Ол ә лсіз тітіркендіргіштердің сезілуіне кө мектеседі жә не анализаторларды ө те кү шті тітіркендіргіштерден қ орғ айды. Сезгіштік тек сыртқ ы тітіркендіргіштердің ә серіне ғ ана емес, сонымен қ атар ішкі жағ дайғ а да байланысты. Ішкі (психикалық) факторлардың ә серінен анализаторлар сезгіштігінің жоғ арылауы сенсибилизация деп аталады. Мысалы, ә лсіз дә м сезу тү йсігі кө ру сезімталдылығ ын жақ сартады. Бұ л анализаторлардың ө зара байланысымен, олардың жү йелі жұ мысымен тү сіндіріледі. Сенсибилизация, сезгіштіктің асқ ынуы тек тү йсіктердің ө зара ә рекетімен ғ ана емес, сонымен қ атар ағ зағ а кірген физиологиялық факторлардың ә серімен де шақ ырылуы мү мкін. Мысалы, кө ру сезгіштігін жоғ арылату ү шін А витаминінің маң ызы зор. Адам қ андай да бір ә лсіз тітіркендіргішті кү ткенде, тітіркендіргіштерді айыру сияқ ты арнайы тапсырма берілген кезде сезгіштік жоғ арылайды. Жеке адамның сезгіштігі жаттығ у нә тижесінде ширайды. Мысалы, дегустаторлар иіс сезу жә не дә м сезу сезгіштіктерін арнайы жаттық тыра отырып, ә р тү рлі шарап, шай сорттарының айырмашылық тарын, қ айда жә не қ ашан жасалғ анын анық тай алады. Қ андай да бір сезгіштіктен айырылғ ан адамдарда осы кемшілігінің орнына басқ а мү шелерінің сезгіштігі артып, компенсация жү реді (мысалы, соқ ыр адамдарда есту жә не иіс сезу сезгіштіктері жоғ ары болады). Тү йсіктердің ө зара ә рекеті кейбір жағ дайда сезгіштіктің жоғ арылауына, сенсибилизацияғ а, ал кей жағ дайда сезгіштіктің тө мендеуіне, десенсибилизацияғ а ә келеді. Бір анализаторлардың кү шті қ озуы ә рқ ашан басқ а анализаторлар сезгіштігінің тө мендеуіне ә келеді. Мысалы, шулы цехтағ ы шудың жоғ ары дең гейі кө ру сезгіштігін тө мендетеді. Тү йсіктердің ө зара ә ркетінің кө ріну дең гейі тү йсінудің контрастылығ ы деп аталады. Тү йсінудің контрастылығ ы – бұ л қ арама-қ арсы қ асиеті бар бір нә рсенің ә серінен екіншісінің сезгіштігінің артуы. Мысалы, сұ р тү стегі бір фигура ақ фонда қ ою, қ арада ашық болып кө рінеді. Сезім мү шелерінің жұ мысы кезінде пайда болатын тү йсінудің ә р тү рлілігіне қ арамастан, олардың қ ұ рылуы мен қ алыптасуында бірқ атар ортақ белгілерді табуғ а болады. Жалпы анализаторлар ағ за ішінде жә не одан тыс жү ретін қ ұ былыстар туралы ақ параттарды қ абылдау жә не талдауды жү зеге асыратын орталық жә не шеткі жү йке жү йесінің ө зара ә рекеттесіп қ алыптасуының жиынтығ ын қ ұ райды деп айтуғ а болады. Анализатор – тү йсіктің органикалық негізін қ ұ райтын кү рделі нейрофизиологиялық жү йе. Ол ө зіне рецепторларды, ми мен рецепторларды байланыстырушы жү йке жолдарын жә не жү йке импульстарын ө ң дейтін арнайы бө лімдерді қ осады. Анализаторлардың жалпы қ асиеттері: адекватты тітіркендіргіштерге ө те жоғ ары сезгіштік. Сезгіштіктің сандық шегі табалдырық тық қ арқ ындылық болып табылады, яғ ни, тітіркендіргіштің тө менгі қ арқ ындылығ ы тү йсінуді тудыратын ә сер ету; дифференциалды сезгіштіктің болуы, (ә р тү рлілігі, айырмашылығ ы, контрастылығ ы) яғ ни, тітіркендіргіштер арасындағ ы интенсивтілік бойынша айырмашылық ты ажырату қ абілеті; бейімделу – тітіркендіргіштер қ арқ ындылығ ына ө з сезгіштік дең гейін икемдеудегі анализаторлардың қ абілеті; анализаторлардың жаттығ уы – сенсорлық іс-ә рекеттің ә серінен бейімделу процестерін жылдамдату сезгіштігінің артуы; тітіркендіргіштер ә рекеті аяқ талғ аннан кейін де біраз уақ ыт тү йсінуді сақ тауғ а анализаторлардың қ абілеттілігі. Мұ ндай тү йсінудің “инерциясы” бірізді образдар ретінде тү сіндіріледі; анализаторлардың ү немі ө зара ә рекеттесуі жә не қ алыпты қ алыптасу жағ дайы. Қ абылдауды кез-келген басқ а психикалық феномен сияқ ты процесс ретінде де, нә тиже ретінде де қ арастыруғ а болады. Қ абылдау жеке қ асиеттерді бейнелейтін тү йсікке қ арағ анда, қ оршағ ан орта заттары мен қ ұ былыстарын тұ тастай бейнелеп, шындық тың интегралды бейнесін қ ұ рады. Қ абылдау қ орытындысы – субъектінің сезім мү шелеріне тітіркендіргіштердің тікелей ә сер етуінен пайда болатын қ оршағ ан ә лемнің интегралды, тұ тас бейнесі. Заттардың, нақ ты қ ұ былыстар немесе процестердің қ асиеті ретінде қ абылданбайтын тү йсіктен айырмашылығ ы, қ абылдау бізді қ оршағ ан ә лемдегі заттардың тү рі ретінде рә сімделетін субъективті қ атыстылық ретінде жү реді. Сонымен қ атар, біз иллюзиямен жұ мыс істегенде немесе қ абылданатын қ асиет салыстырмалы қ арапайым болғ анда, ол қ арапайым тү йсінуді шақ ырады (бұ л жағ дайда тү йсік қ андай да бір қ ұ былысқ а немесе обьектіге қ атысты болып, олармен ассоциацияланады). Тү йсік біздің ө зімізде болса, заттардың қ абылданатын қ асиеттері, олардың образдары кең істікте локализацияланады. Бұ л процесс қ абылдауғ а тә н болады жә не оның тү йсіктен айырмашылығ ы жалпылау деп аталады. Тү йсіктің пайда болуының нә тижесі кейбір сезімдер (мысалы, жарық ты, дауысты, аштыны, дауыстың жоғ арылығ ын, тепе-тең дікті тү йсіну) болып табылса, қ абылдаудың нә тижесінде адамзат санасымен затқ а, қ ұ былысқ а, процеске біріктірілетін ә р тү рлі тү йсіктердің ө зара байланысының кешенін қ осатын образды қ алыптастыру қ абылдаудың тү йсіктен тағ ы бір айырмашылығ ы болып табылады. Кейбір заттар қ абылдану ү шін образды зерттеуге, қ ұ руғ а, нақ тылауғ а бағ ытталғ ан қ андай да бір қ арама-қ арсы белсенділік таныту керек. Жеке тү йсіктер арнайы анализаторларғ а “байланғ ан” болады жә не тү йсіктің пайда болуы ү шін олардың рецепторларына стимулдың ә сер етуі жеткілікті. Қ абылдау процесінің нә тижесінде қ алыптасатын бейне бірнеше анализаторлардың координацияланғ ан жұ мысының ө зара ә рекетін болжайды. Олардың қ айсысының жұ мысы белсенді болғ анына сә йкес ақ парат соғ ұ рлым кө бірек ө ң деліп, қ абылданатын обьектінің қ асиеті туралы мә нді белгілер кө п алынады жә не қ абылдаудың тү рлерін бө леді. Соғ ан сә йкес қ абылдау кө ру, есту, сипап сезу деп бө лінеді. Тө рт анализаторлар – кө ру, есту, тері жә не бұ лшық ет – кө біне қ абылдау процесінде негізгілер болып табылады. Сонымен, қ абылдау мағ ыналы (шешім қ абылдау) жә не бү тін заттардан немесе бү тін қ ұ былыс ретінде қ абылданатын кү рделілерден алынатын ә р тү рлі тү йсіктердің белгіленген (сө йлеумен байланысты) синтезі ретінде қ ызмет атқ арады. Бұ л синтез белсенді бейнелеу барысында қ алыптасатын зат немесе қ ұ былыстың бейнесі ретіндежү реді.

Билет

Ес^[1]— адамның бұ рын кө рген, естіген, білген нә рселері мен бейнелерін ойында ұ зақ уақ ыт сақ тап, қ ажет кезінде қ айта жаң ғ ырту қ абілеті, жү йке жү йесінің негізгі қ ызметтерінің бірі. Адамның есте сақ тау қ абілеті ү немі дамып, жетіліп отырады.

1. Психикалық белсенділікке қ арай:

· 1) Қ озғ алыс есі - ең бек ә рекетіне байланысты қ имыл-қ озғ алыстарды есте қ алдырып, оны қ айта жаң ғ ырту есі;

· 2) Сезімдік ес - бұ л адамның басынан ө ткізген сезімдерін есте қ алдыру;

· 3) Бейнелі ес - заттар мен қ ұ былыстардың қ асиеттерінің нақ ты бейнесін есте қ алдырып жә не қ айта жаң ғ ырту;

· 4) Сө з логикалық ес - бұ л адамның ойының тү рлі формаларын есте қ алдыруды айтамыз.

2. Мақ сатқ а қ арай:

· 1) Ырық ты ес – тү рлі мә ліметтерді есте сақ тауғ а саналы мақ саттың қ ойылуы;

· 2) Ырық сыз ес – адамның мақ сат қ оймай материалды есте сақ тауы.

3. Материалды есте сақ тау ұ зақ тығ ына қ арай:

· 1) Қ ысқ а мерзімді есте қ алдыру;

· 2) Ұ зақ мерзімді есте қ алдыру (ұ зақ мерзімді ес);

· 3) Оперативті ес - ө зімізге керекті материалдарды дер кезінде еске тү сіру, есте сақ тау жә не қ айта жаң ғ ыртуды айтамыз.

Ес адамның ә р алуан іс-ә рекеттерімен байланысты болып, тіршілікте аса маң ызды қ ызмет атқ аратын болғ андық тан, оның тү рлері мен кө ріністері де ә р қ илы. Психикалық белсенділік сипатына байланысты ол қ имыл-қ озғ алыс есі, эмоциялық -сезімдік ес, бейнелі-кө рнекілік ес жә не сө здік-мағ ыналық (логикалық) ес болып бө лінеді. Іс-ә рекеттің мақ сат сипатына қ арай ерікті ес, еріксіз ес болып бө лінеді. Адамның ақ паратты қ анша уақ ытқ а дейін есте сақ тай алатындығ ына қ арай қ ысқ а ес жә не ұ зақ мерзімді (тү пкілікті) ес, сондай-ақ, шұ ғ ыл ес болып бө лінеді. Естің кейбір тү рлері арнайы аспап — мнемометр арқ ылы ө лшенеді. Қ имыл-қ озғ алыс есі дегеніміз — ойын, спорт, ең бек, оқ у ә рекеттеріне байланысты ә р тү рлі қ имыл-қ озғ алыстар мен ә рекеттерді есте қ алдырып, оларды қ айта жаң ғ ыртып отыру. Эмоциялық ес бойынша адам басынан кешіргендерін еске тү сіргенде бозарады не қ ызарады. ґйткені, оның басынан ө ткен ә р алуан жағ дайлар оғ ан кү шті ә сер етіп, эмоциялық кү йге ұ шыратады. Бейнелі-кө рнекілік ес заттар мен қ ұ былыстардың қ асиеттерін, нақ ты бейнесін ойда қ алдырып, қ айта жаң ғ ыртуда айқ ын кө рініс береді. Естің бұ л тү рі арқ ылы табиғ ат кө рінісі, бастан кешкен оқ иғ алар, дыбыс, иіс, дә м жаң ғ ыртылады. Егер қ алыпты дамығ ан адамдар ү шін есту есі мен кө ру есінің маң ызы зор болса, ал соқ ыр, саң ырау адамдарда мұ ның есесіне сипау, иіс, дә м естері ө те жақ сы дамып, басқ а естердің кемістіктерін толық тырады. Бейнелі ес, ә сіресе, кө ркемө нер кә сібімен шұ ғ ылданатын адамдарда жоғ ары ә рі ө те нә зік тү рде дамығ ан. Сө здік-мағ ыналық (логикалық) ес ұ ғ ым, пікір, ой қ орытындылары сияқ ты тү рлі пішімдер арқ ылы із қ алдырып отырады. Ойдың қ андай формасы болса да тілмен, сө збен байланысты. Естің бұ л тү рінің сө здік-мағ ыналық (логикалық) деп аталуы да сондық тан. Сө здік-мағ ыналық ес оқ ушылардың білім жү йесі мен оқ у материалдарын есте сақ тауында жетекші мә нге ие. Естерді ерікті ес жә не еріксіз ес деп бө лу орындалуғ а тиісті ә рекеттердің маң ыздылығ ы мен қ ажеттілігіне байланысты. Белгілі мақ сат қ оймай-ақ, арнайы есте қ алдырмай-ақ есте сақ тау мен жаң ғ ырту, еске тү сіру еріксіз ес деп аталады. Егер мақ сат қ оятын болсақ, онда бұ л ерікті ес болады. Қ ажетті материалдар мен нә рселерді есте сақ тау ү шін адам тиісті ә діс-тә сілдер қ олданып, оны қ алай да жадында қ алдыруды мақ сат етеді. Бұ л сол ә сер еткен нә рселер ізінің есте берік қ алуы деп аталады. Мұ ндай жағ дайда осыдан біршама уақ ыт бұ рын қ абылдағ ан нә рселердің бейнесі адамның кө з алдына елестеп, қ ұ лағ ына дауысы естіледі. Естің бұ л тү рі қ ысқ а мерзімді ес деп аталады. Психология ғ ылымында қ ысқ а мерзімді ес “шұ ғ ыл” ес (тү рлі амал-тә сілдер есі) деп аталады. Ал тү пкілікті ес қ абылдағ ан нә рселерді, қ ұ былыстарды олардың белгі-қ асиеттерін ұ зақ уақ ыт бойы есте қ алдырады. Тү пкілікті есте қ алдырудың тағ ы бір ерекшелігі — ә сер еткен нә рселердің ұ зақ мерзімге созылуына жә не адамның арнайы мақ сатына да қ атысты болуы. Ес тү рлері бір-бірімен ө зара байланысты. Мысалы, сө здік-мағ ыналық ес мағ ыналы болумен бірге еріксіз не ерікті де болады. Сондай-ақ, ол қ ысқ а мерзімді не тү пкілікті болуы да мү мкін. Ес бірнеше дара процестерден тұ рады. Олардың негізгілері: есте қ алдыру, қ айта жаң ғ ырту, ұ мыту. Есте қ алдыру дегеніміз жаң адан қ абылданғ ан бейнелер мен материалдарды, олардың мә нін есте бұ рынғ ы сақ талғ андармен байланыстырып отыру. Есте қ алдыру арнайы есте қ алдыру, еріксіз есте қ алдыру болып екіге бө лінеді. Еріксіз есте қ алдыруда адам алдына арнайы мақ сат қ оймайды.

Естің негізгі механизмдері мен процесстері. Есте сақ таудың негізгі тү рлері: ырық ты жә не ырық сыз. Жаттау. Мнемикалық іс-ә рекет жайлы тү сінік. Мағ ыналау жә не механикалық жаттау. Қ айталау ә дісі. Есте сақ таудың тұ тас, жеке жә не комбинациялық тә сілдері. Ақ паратты диеамикалық жә не статикалық сақ тау. Ә дейі жә не ә дейі емес қ айта жаң ғ ырту. Еске тү сіру. Танудың қ айта жаң ғ ыртудан айырмашылығ ы. Ұ мытудың негізгі формалары. “Ес дең гейлері”. Эббингауздың ұ мыту заң ы. Ұ мыту процессін баяулату ә дістері.

8 билет

Ойлау дегеніміз–сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының байланыс– қ атынастарының мида жалпылай жә не жанама тү рде сө з арқ ылы бейнеленуі.

Ойлау –жаң а ой репрезентациясы қ алыптасатын процесс; ол міндеттерді шешу жә не қ иялдау, пайымдау, дерексіздену, пікір айту тә різді ой атрибуттарының кү рделі ө зара ә рекетінде қ ол жеткізілеген ақ параттарды қ айта эасау жолымен жасалады. Ойлау–ақ ыл–ой процесінен ү ш қ ұ рамдас бө лігінен қ ұ ралғ ан айтарлық тай мазмұ нды элемент жә не ерекшелігінен гө рі бә рін қ амти алатындығ ымен сипатталады. Біз кітап оқ ығ анда ақ параттар сенсорлық сақ тау қ орынан ес сақ тау қ орына жү йелі тү рде беріледі. Содан кейін, бұ л жаң а ақ парат қ айта ө згереді, “қ орытылады”, нә тижесінде қ айталанбайтын ерекше нә тиже алынады.

Егерде сіз, Германиямен соғ ыс кезінде II Николай патша Ресей азаматтарының негізгі мұ қ таждық тарын елемеді деп оқ ысаң ыз, онда ұ зақ мерзімді естен Николайдың ә йелі Александра тегі бойынша неміс болғ ан деген мә лімет жайлы ақ паратты алып шығ уы мү мкін, ал бұ л екі жағ дай бірігіп Ресей тарихына ә сер етті деген ұ йғ арымғ а итермелейді. Ә рине бұ л мысал осы жерде кө рсетілгеннен де гө рі кү рделірек, себебі жоғ арыда келтірілген қ арапайым ойлардың дамыту ү шін міндетті шешу жә не қ иялдау, пайымдау, дерексіздену мен пікір айтуғ а сү йенуге тура келеді.

Тү йсіктер мен қ абылдау ақ иқ ат дү ние қ ұ былыстарының жеке қ асиеттерін, кө біре ретсіз кездейсоқ тү рде бейнелендіреді. Ал ойлау адамғ а заттар мен қ ұ былыстардың қ асиеттері мен олардың ө зара қ атынастарын салыстырып, ажыратуғ а, олардың сезімдік тү рде берілмеген қ асиеттерін, жаң а қ атынастары мен қ ырларын ашады. Сө йтіп, ойлау сезім мү шелері арқ ылы алынғ ан мә ліметтерді ө ң дейді.

Сонымен, жекеден жалпығ а жә не жалпыдан қ айта жекеге кө псатылы ауысу ерекше психикалық процесс ойлау негізінде жү зеге асады.

Ойлау процесі елестермен де тығ ыз байланысты.

Ойлау проблемасын қ арастырғ ан А.А. Смирнов ойлау жә не интеллектуалдық процестердің ассоциативті ағ ымын ажырату қ ажеттілігін атап кө рсеткен. Мұ ның себебі, ойлау іс-ә рекетінде біз ассоциацияларды ө те кең қ олданамыз олар ойлау есептерін шығ аруғ а елеулі септігін тигізеді. Мысалы, біз қ азір тап болғ ан жағ дайғ а ұ қ саса, оқ иғ аларды жиі, арнайы еске тү сіреміз. Мұ нда пайда болғ ан ассоциациялар біздің ой мә селесін шешуімізде пайдаланылады. Олар бізді одан алыстатпай, оның жауабына, шешіміне жақ ындатады.

Адамның ойы ә рқ ашан да сө з арқ ылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге пікірін білдіргенде, ө зін естісін деп дауыстап сө йлейді. Ой толық сө з кү йінде білдірілгенде ғ ана айқ ындалып, дә йектеліп, дә лелдене тү седі. Ойлау мен сө йлеуді бірдей деп, бұ лардың арасына тең дік белгісін қ ою дұ рыс емес. Ой сыртқ ы дү ниені бейнелеудің ең жоғ арғ ы формасы болса, ал сө з ойды басқ а адамдарғ а жеткізетін қ ұ рыл болып табылады.

Бала тілі шық пай тұ рғ ан кезде де ойлай алады. Нә ресте айналасындағ ы дү ниені бірінші сигнал жү йесінің қ ызметі арқ ылы танып біледі. Ойлаудың бұ л тү рі оның танымын онша кең іте алмайды. Баланың тілі шығ ып, сө з арқ ылы ү лкендермен қ арым қ атынасқ а тү скенде ғ ана оның ойлау шең бері кең ейетін болады.

Ойлау адамның сыртқ ы дү ниемен қ арым–қ атынас жасау процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұ нын билейтін–объективтік шындық. Адамғ а мақ сат қ ойып, оғ ан жетуге ұ мтылдыратын–оның қ ажеттіліктері.

Ойлау-ө зіндік ішкі қ арама–қ айшылық тарғ а толы процесс. Бұ л қ айшылық тар ойлау дамуының жә не іске асуының қ озғ аушы кү штері болып табылады, яғ ни ойлау осы қ арама–қ айшылық тарды, басқ аша айтқ анда, проблемалық жағ даяттарды шешу барысында ө рбиді.

Ойлау “ішкі” процесс пе немесе ол мінез–қ ұ лық та кө рінгендіктен бар болып санала ма, міне осы даулы мә селелер ә лі кү нге дейін жалғ асып келеді. Шахмат ойнаушы ө зінің келесі жү рісін орындамас бұ рын ең алдымен бірнеше минут алдын ала ойланып алуы мү мкін. Ол ө зінің ә рекеттерін таразылап тұ рғ ан кезде ойлау қ атыса ма? Ә рине, қ атысады жә не ешқ андай да сыртқ ы мінез–қ ұ лық байқ алмағ андық тан бұ л жағ дайда кейбіреулер қ орытынды элепирикалық бақ ылауғ а емес, ө з пайдасына негізделген деп айтар еді. Ойлаудың жалпы анық тамасы бұ л шиеленісті ішінара шеше жә не онда біздің талқ ылауымызғ а кө мектесе алар еді. Ә детте ойлау ү ш негізгі кезең мен сипатталады (Mayer. 1983);

1. Ойлау когнитивті болып табылады, яғ ни “іштей” ақ ыл ойда ө теді, алайда оны мінез–қ ұ лық бойынша бағ алайды. Шахмат ойнаушы жү ріс жасағ анда ө зінің ойлауын кө рсетеді.

2. Ойлау–ол процесс, онда когнитивті жү йеде білімдермен кейбір айлалы ә рекет жасалады. Ө зінің жұ мысын ойластыра отырып шахмат ойнаушы сол сә тте ө тіп жатқ ан ақ параттармен бұ рынғ ы есіндегілерді біріктіреді жә не жағ дай жайлы ө з білімін ө згертеді.

3. Ойлау бағ ытталғ ан сипатқ а ие, оның нә тижелері кейбір мә селелерді “шешетін” немесе оның шешілуіне бағ ытталғ ан мінез–қ ұ лық та кө рінеді. Шахматшының ойындағ ы ә рбір келесі жү рісі жең іске жетуге бағ ытталғ ан. Барлық ә рекет сә тті болмайды, бірақ та ойыншының ойында олардың барлығ ы шешуге бағ ытталғ ан.

Ойлау, ұ ғ ымдарды қ алыптастыру, логика жә не шешім қ абылдау сияқ ты когнитивті процестерді қ арастырмастан бұ рын, біз ә рине, алдың ғ ы тақ ырыптарды талдауды аяқ таймыз, себебі ол ақ параттарды ө ң деу тізбегінің соң ғ ы буыны болып табылады, сонымен қ атар олар “жоғ ары дең гейдегі” танымдық іс-ә рекетке жатады. Ойлау “жоғ ары дең гейдегі” танымдық іс- ә рекет ретінде сипатталады, себебі ол ақ параттарды ө ң деу процесінің анағ ұ рлым іргелірек компонентіне тә уелді болып табылады, Осы ақ параттардың ө ң деудің бірізділігінде қ абылдау, паттерндерді тану жә не ес феномендері ерте пайда болғ ан жағ дайда ғ ана олар “симметриялық ” деген мағ ына негізінде танымдық іс-ә рекеттің “тө менгі дең гейін” қ ұ райды.

Ойлау танымдық теориялық іс-ә рекет ретінде ә рекетпен тығ ыз байланысты. Адам ә сер ету арқ ылы ақ иқ атты таниды, дү ниені ө згерту арқ ылы оны тү сінеді. Ә рекет ойлаудың жү зеге асуының бірінші ретті формасы болып табылады. Ойлау операцияларының барлығ ы (анализ, синтез жә не т.б.) ең алғ ашында практикалық операциялар тү рінде пайда болып, содан соң барып теориялық ойлаудың операцияларына айналды, Яғ ни ойлау ең бек іс-ә рекеті барысында практикалық операция ретінде немесе практикалық іс-ә рекеттің бір компоненті ретінде туындап, содан кейін барып дербес теориялық іс-ә рекетке айналады. Бірақ тә жірибе ә рқ ашан да ойлау ақ иқ аттығ ының негізі, мә нді критерийі болып табылады. Бірақ егер де біз бір есепті тек практикалық тү рде ғ ана шешетін болсақ, онда оның тек кө рнекі жә не мазмұ нымен ә рекет жасап, оны тек берілген жеке жағ даятты ескере отырып шешеміз. Ал ә рбір келесі жағ дайларда қ айтадан есепті шешуге тура келеді, жә не тағ ы да бұ л жеке міндетті ғ ана шешу болып табылады. Ал егер берілген есептің жалпыланғ ан мазмұ нын қ ұ растырып, оны шешудің жалпыланғ ан тә сілін табатын болсақ, бұ л есеп ө зінің тек белгілі бір жағ дайғ а сә йкес болатын, практикалық –шешімін ғ ана емес, сонымен қ атар, теориялық та, яғ ни принциптік біртекті жағ дайлардың барлығ ына ортақ шешімін таба алады.

Айтып ө ткеніміздей, когнитивті модельдің берілген компоненттері бір– бірінен оқ шауланбайды; осығ ан с&#