Абылай ханның мемлекеттік қызметі 4 страница

44. ХХғ. басындағ ы Қ азақ станның ә леуметтік – экономикалық жә не саяси жағ дайы.

1905 – 1907 жж. бірінші орыс революциясының Қ азақ станғ а ә сері. Қ азақ стан ең бекшілерінің 1905–1907 жыл­дардағ ы ереуілдері орыс халқ ының ре­волю­ци­ялық кү ресімен тығ ыз бай­ла­ныс­ты еді. 1905 жы­лы ақ пан­да Орал, Пе­ровск, Тү ркістан, Шалқ ар теміржол­шы­лары ө здерінің эко­номи­калық жағ дай­ла­рын жақ сар­ту та­лабын қ ойғ ан ереуіл жа­сады. 1904 жы­лы пай­да болғ ан Сібір со­ци­ал-де­мок­ра­ти­ялық одағ ы, оның Ом­бы, Орын­бор, Са­ратов ко­митет­тері Қ азақ стан жерінде ре­волю­ци­ялық жұ мыс­ты кү шей­те тү сті. 1905 жыл Қ азан айын­дағ ы Бү кілре­сейлік ереуілдің ә серімен Қ азақ стан­ның бар­лық қ ала­ларын­да ше­рулер, ми­тингілер мен жи­налыс­тар бо­лып ө тті. Пе­ровскідегі, Орал­дағ ы, Қ арқ ара­лыдағ ы, Пав­ло­дар­дағ ы ма­нифес­та­ци­ялар неғ ұ рлым ірі бол­ды. Олар­ды орыс­тар ара­сынан жә не қ азақ тар­дан шық қ ан жергілікті зи­ялы­лар ұ йым­дастыр­ды. Қ арқ ара­лыдағ ы 1905 жылғ ы 15 қ ара­шадағ ы ү лкен са­яси ми­тинг­ке қ азақ тар­дан, та­тар­лардан, орыс­тардан жә не басқ ала­рынан тұ ра­тын 400-дей адам қ атыс­ты. Олар пат­ша ө кіметіне қ ар­сы бірқ атар та­лап­тар қ ой­ды, отар­шы­лық ә кімшілікке қ ар­сы кү ре­суге шақ ыр­ды. Кейіннен Қ арқ ара­лы оқ иғ асы­ның бас­шы­лары қ уғ ынғ а ұ шы­рады. А. Байтұ рсы­нов Орын­борғ а, Ж. Ақ ба­ев Яку­тияғ а жер ауда­рыл­ды. Пат­ша ө кіметі 1905 жы­лы 17 қ азан­да ел­дегі ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс­ты ба­су мақ са­тын­да ар­найы ма­нифест қ абыл­да­ды. Бірақ бұ л жоғ ары мә рте­белі ма­нифест жұ мыс­шы қ озғ алы­сын бә сең дет­кен жоқ, қ ай­та кейбір жер­лерде кү шей­те тү сті. Қ азақ жұ мыс­шы­лары мен ша­ру­ала­ры пат­ша ө кіметіне орыс жұ мыс­шы­лары­мен жә не қ оныс­танғ ан ша­ру­алар­мен қ ол ұ ста­са оты­рып қ ар­сы шық ты. Қ азақ ша­ру­ала­ры ең ал­ды­мен жер, су ү шін, тең дік, бос­тандық пен тә уелсіздік ү шін кү ресті. 1905 жы­лы жаз­да Се­мей, Торғ ай жә не Орал об­лыста­рын­да жер ү шін толқ улар бол­ды. Мә ске­удегі жел­тоқ сан қ ару­лы кө терілісінің ә серімен 1905 жыл 11 жел­тоқ сан­да Ус­пен руд­нигіндегі жұ мыс­шы­лар­дың ірі ереуілі ө тті. Ереуіл ба­рысын­да орыс жұ мыс­кері Петр То­пор­нин мен қ азақ жұ мыс­шы­сы Ә лімжан Бай­шағ ыров басқ арғ ан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ы» қ ұ рыл­ды. Жұ мыс­шы­лар ө здерінің жал­пы жи­налы­сын­да қ абыл­дағ ан та­лап­та­рын «Пе­тиция» ретінде руд­ник бас­шы­сы Н. Фелль­ге тап­сырды. Оның бірде-бір пункті қ абыл­данбағ ан­дық тан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ының» шақ ыру­ымен руд­никте ереуіл бас­талды. Руд­ник кең сесі ү стіне қ ызыл жа­лау кө терілді. Ус­пен руд­нигі жұ мыс­шы­лары­ның ереуілі 1905–1907 жыл­да­ры Қ азақ стан­да болғ ан ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс та­рихын­да кө рнекті орын ала­ды. Яғ ни, ол ө лке­де ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс­тың ең жоғ арғ ы ша­рық тағ ан кезі деп са­нала­ды. 1906 жы­лы 6 қ аң тар­да пат­ша­ның ар­на­улы жар­лығ ымен Ақ мо­ла жә не Се­мей об­лыста­рының бү кіл аумағ ына соғ ыс жағ дайы енгізілді. Солтү стік Қ азақ станғ а Мел­лер-За­комель­скийдің жа­залау экс­пе­дици­ясы ә келінді. 1905–1907 жж. болғ ан ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс­тармен бай­ла­ныс­ты Қ азақ стан жұ мыс­шы­лары­ның кә сіпо­дақ ұ йым­да­ры бой кө терді. Алғ ашқ ылар­дың бірі бо­лып Орал­дағ ы теміржол­шы­лар­дың кә сіпо­дағ ы (1905 ж. қ ара­ша) қ ұ рыл­ды, оғ ан Н. Сму­ров, Н. А. По­кати­лов жә не Н. И. Ульянов бас­шы­лық жа­сады. 1905–1906 жж. Орын­бор-Таш­кент теміржол­шы­лары­ның кә сіпо­дағ ы ең ірі ұ йым бо­лып са­нал­ды. Оның 6 мың мү шесі болғ ан. 1905 жы­лы жел­тоқ сан айын­да I Мем­ле­кеттік Ду­маны шақ ыру ту­ралы пат­ша ү кіметінің жар­лығ ы шығ ып, оғ ан Қ азақ стан­нан 9 де­путат, оның ішінде 4 қ азақ сай­лан­ды. Олар: Ә. Бө кей­ха­нов, А. Бірімжа­нов, А. Қ ал­ме­нов, Б. Қ ұ лма­нов. 1906 жы­лы та­мыз айын­да II Мем­ле­кеттік Ду­ма шақ ырыл­ды. Оғ ан Қ азақ стан­нан 14 де­путат сай­лан­ды, оның ал­та­уы қ азақ ха­лық ө кілдері бол­ды. Олар: Ш. Қ ошығ ұ лов – Ақ мо­ла об­лы­сынан, Х. Нұ ре­кенов – Се­мей об­лы­сынан, Б. Қ ара­та­ев – Орал об­лы­сынан, А. Бірімжа­нов – Торғ ай об­лы­сынан, Т. Ал­ла­бер­ге­нов – Сыр­да­рия об­лы­сынан, М. Ты­ныш­ба­ев – Жетісу об­лы­сынан. Ұ лттық қ озғ алыс­тың Ә. Бө кей­ха­нов, А. Байтұ рсы­нов бас­тағ ан же­текшілері ха­лық тың азат­тық қ озғ алы­сын конс­ти­туци­ялық мо­нар­хия, ли­берал –де­мок­ра­ти­ялық ре­фор­ма­лар жү ргізу ү шін кү рес­ке бағ ыт­тағ ысы келді. 1905 жы­лы қ азан­да ұ лттық ин­телли­ген­ция ө кілдері Орал­да бес об­лыстағ ы қ азақ тар­дың де­легат­та­рының съезін ө ткізіп, он­да олар­дың ұ лттық мү ддесін қ орғ ауғ а тиісті Ре­сейдің конс­ти­туци­ялық -де­мок­ра­ти­ялық пар­ти­ясы­ның фи­ли­алын қ ұ рмақ шы бол­ды. 1906 жы­лы сә уір-ма­мыр ай­ла­рын­да Се­мей­де қ азақ тар­дың екінші съезі бо­лып ө тті. Қ азақ ең бекші бұ қ ара­сының 1905–1907 жыл­дардағ ы ұ лт-азат­тық қ озғ алы­сы кө п жағ дай­да ұ йым­даспағ ан тү рде ө тті.

45Қ азақ стандағ ы 1916 жылғ ы ұ лт – азаттық кө теріліс

1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілістің себептері, барысы, нә тижесі жә не маң ызы. 1916 жылғ ы Қ азақ стандағ ы ұ лт-азаттық кө теріліс қ азақ халқ ының азаттық қ озғ алысы жылнамасының жарқ ын беттерінің бірі. Ол ә лемдік империалистік соғ ыстың шиеленіскен уақ ытында. Ресейде шаруалар мен жұ мысшылар қ озғ алысының белең алғ ан кезінде ө тті. Ресейден шаруаларды жаппай қ оныс аудару саясаты, қ азақ шаруашылығ ының қ ұ лдырауы, азамттық қ ұ қ ық тың шектелуі Қ азақ станда ұ лттық қ атынастың шиеленісуіне ә келді. 1916 жылы патша ә кімшілігі ресейлік отаршылдар ү шін жаң адан жер тартып алуды ойластырды. А.Байтұ рсынұ лы сонау 1913 ж ө зінде: «Қ азақ ұ лтының ө мір сү руінің ө зі проблемағ а айналды», -деп жазғ ан еді. Кө терілістің негізгі себебі ұ лттық жә не ә леуметтік езгінің халық тың кегін қ айнататын дең гейге жетуінен болды. Қ азақ тан қ ара жұ мысқ а жігіт алу- кө теріліске себеп болғ ан негізгі фактор еді. 1916ж 25маусым кү ні орыс емес «бұ ратана» халық тардың 19-43 жас аралығ ындағ ы ер-азаматтары соғ ысып жатқ ан армия ауданында қ орғ аныс қ ұ рлыстарын салу мен тыл жұ мыстарына «реквизицияланатыны» жө ніндегі патша жарлығ ы жарияланды. Алдын ала жасалғ ан есеп бойынша, 390 мың адам алу кө зделді.Аталғ ан Жарлық қ азақ далысын ө те ауыр жағ дайғ а қ алдырды.Тыл жұ мыс-тарына жұ мылдыру егін ө німдері мен пішін жинау, малды қ ысқ ы жайылымдарғ а айдауғ а дайындық кезінде жү ргізілді.Іс жү зінде жұ ртшылық аштан қ ырылуғ а душар болды.Байырғ ы халық ты тыл жұ мыстарына ша-қ ыру халық тың ашу-ызасын тудырып, Орталық Азия халық тарының Ресей отаршылдығ ына қ арсы қ уа-тты кө терілісінің басталуына себепші болды.Кө терілістің қ ұ лаш сермеуінен сескенген патшалық ө кімет орындары 20 шілдеде шақ ыруды егін ө німдерін жинағ анғ а дейін, ал 30 шілдеде 1916жылдың 15 қ ыркү йегіне дейін кейінге қ алдыра тұ ру жө нінде хабарлады.Бірақ ө кімет орындарына отарлық езгіге қ арсы кө теріліс жалынын ө шірудің сә ті тү спеді.Кө терілістің негізгі ә леуметтік-экономикалық жә не саяси сипатты факторлары: отарлық езгінің кү шеюі, ең бекшілерді аяусыз қ анау, кү шпен орыстандыру жө ніндегі патша саясаты, ұ лт араздығ ын қ оздыру, ең бекші бұ қ араның соғ ысқ а байланысты жағ дайының нашарлауы. Стихиялы тү рде басталғ ан қ озғ алыс біртіндеп ұ йымдасқ ан сипат ала бастады. Оның Торғ ай мен Жетісуда дала халқ ы-ның танымал ө кілдері, кө пке белгілі жетекшілері Амангелді Иманов, Ә ліби Жангелдин, Тоқ аш Бокин, Бекболат Ә шекеев т.б.бастағ ан ірі орталық тары пайда болды.Қ азақ тарды тыл жұ мыстарына алу жө ніндегі патша Жар-лығ ы Орынборғ а 1916жылғ ы 28 маусымда жетті.Торғ ай обл-ның ә кімшілігі метро-полияның тікелей ө кілдігі ретінде патша жарлығ ын сө зсіз, бұ лжытпай орындау жө ніндегі шешім қ абылдады.Алайда ха-лық наразылығ ы кү н санап ө се тү сті.Қ останай, Ырғ ыз, Ақ тө бе уездерінде шаруалардың стихиялық бас кө терулері басталды.Кө терілісшілер тау шатқ алда-рына топтасып, пошта бекеттеріне шабуыл жасады, темір жолды бұ зды, болыстық басқ армаларды тал-қ андап, болыстарды ө лтірді.Кө теріліс Солтү стік Қ азақ станның кө птеген облыстарын қ амтыды.Торғ ай уезінде А.Иманов бастағ ан ірі кө терілісшілер жасағ ы қ ұ рылды.Кө теріліске дейін-ақ Амангелді даладағ ы халық бостандығ ын жақ таушы, орталық тә тіптің бітіспес қ арсыласы ретінде танылғ ан еді.Ол бірнеше рет те тү рмеге де тү сті, заң сыз сотталғ ан жерлесте-рінің ісімен Петербургке де сапар шекті1916ж шілдеде Амангелді қ азақ жасақ тарын кө терілісшілердің бірың ғ ай сапына жинай бастады.Кө терілісшілер Амангелдіні кө терілісшілер ә скерінің бас қ олбасшысы–сардарбек, Оспан Шолақ ты оның кө мекшісі етіп, Ә бдіғ апар Жанбосыновты хан етіп сайлады.Амангелдінің ә скері кө терілісшілердің басқ а жасақ тарынан ұ йымдасқ андығ ы жә не тә ртібімен ерекшеленді.Сарбаздар ондық, жү здіктер мен мың дық тарғ а бө лінді.Басқ ару жұ мысы штаб міндетін атқ арғ ан Ә скери Кең ес арқ ылы жү зеге асырылды.Ақ пан революциясының қ арсаң ында, Қ азақ станның басқ а облыстарында ә скери қ имылдар тоқ тағ ан-да, Торғ ай даласында жазалаушылар отрядтары мен кө терілісшілер арасындағ ы шайқ астар жалғ асып жатты.Ақ пан тө ң керісінің жең ісінен соң даладағ ы кө терілісшілер отрядтарының саны шұ ғ ыл ө сті, ал 1917 ж-ң соң ында Амангелді Торғ айды алды.Кө теріліс Жетісу ө лкесіне кең тарады.Мұ ндағ ы ө згешелік жаппай бой кө рсетулерге тек қ азақ ең бекшілері ғ ана емес, бас-қ а халық тардың ө кілдерінің де қ атысуы еді.1916-1917 ж-ы кө теріліс бү кіл Қ азақ станды қ амтып, ұ лт-азаттық қ озғ алыс дә режесіне дейін ө сті.Ол патшаның ә скери-басқ ыншылық саясатына, ә рі белгілі дә режеде даланың жемқ ор бай феодалдарына қ арсы бағ ытталды.Бұ л кө терілістің негізгі мақ саты ұ лттық жә не саяси жағ ынан азаттық қ а қ ол жеткізу, Қ азақ станның барлық азаматтарына тең қ арым-қ атынас пен қ ұ рметті талап ету еді.Кө те-рілістің негізгі қ озғ аушы кү ші қ азақ шаруаларының қ алың бұ қ арасы, сонымен бірге қ алыптасып келе жатқ ан жұ мысшы табының ө кілдері, қ олө нершілер болды.Кө теріліс сипаты жағ ынан ұ лт-азаттық, соғ ысқ а, патшағ а қ арсы кө теріліс болды. Антифеодалдық сипаты да бар еді.1916 ж кө теріліс Қ азақ стан мен Орталық Азия халық тарының ұ лттық сана сезімінің ө суіне қ уатты тү рткі болды Сонымен бірге зиялы қ ауым ө кілдері майданғ а қ ара жұ мысқ а аттанғ ан жігіттерге барынша жә рдем жасады, арнайы майдан даласынада барды.Тарихи маң ызы: Қ азақ халқ ының рев-қ таптық санасы ө сті, Қ азақ стан халық тары ұ лттық мү дделерінің ортақ тығ ын ұ ғ ынды, қ озғ алыс барысында ө кімет қ ұ рылымы, қ арулы кү штер, басқ ару аппараты қ ұ рылды, Ресей империясындағ ы азаттық кү рестің шырқ ау шың ы болды.

46– ХХ ғ. басындағ ы Қ азақ стан мә дениеті.

Қ азақ тың ұ лы ағ артушылары мен ойшылдары Ш. Уә лиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қ ұ нанбайұ лы жә не т.б., ғ ылым мен мә дениетке қ осқ ан ү лесі мен маң ызы. XIX ғ. 60-жыл­да­ры Қ азақ стан­да бас­та­уыш мек­тептердің ашы­луы Ы. Ал­тынса­риннің есімімен тығ ыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868 жыл­дардағ ы ре­фор­ма­лар­дан кейін мұ ндай мек­тептер Қ азақ ө лкесінің кө пте­ген ай­мақ та­рын­да жұ мыс істей бас­та­ды. 1868–1869 жыл­дарды Орал об­лы­сын­да 24 орыс-қ азақ мек­тебі, 2 екі сы­нып­тық, 6 се­лолық 1 сы­нып­тық, 14 жоғ ары сы­нып­тық мек­теп жә не 2 же­кеше учи­лище бол­ды. 1877 жылғ а қ арай Орал ка­зак ә скерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қ ыз­дар мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­дардың ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едә уір жан­да­на тү сті. Ер ба­лалар жә не қ ыз­дар гим­на­зи­яла­ры мен про­гим­на­зи­яла­ры, мұ ғ алімдер да­яр­лай­тын се­мина­рия, ер ба­лалар оқ итын уездік при­ход учи­лище­лері, ок­ругтік ә ске­ри учи­лище, ста­ница­лық жә не басқ а да оқ у орын­да­ры ашыл­ды. 1883 жы­лы қ азақ ба­лала­рын оқ ытуғ а ар­налғ ан ер ба­лалар ин­терна­ты об­лыс ор­та­лығ ы Се­мей­де, уездік қ ала­лар Пав­ло­дар­да, Ө ске­мен мен Зай­сан­да жұ мыс істеді, ал қ азақ қ ыз­да­рын оқ ытуғ а ар­налғ ан ин­тернат­тар Се­мей мен Пав­ло­дар­да ғ ана бол­ды. Сыр­да­рия об­лы­сын­дағ ы орыс­тарғ а ар­налғ ан алғ ашқ ы мек­тептер 1860 жы­лы Райым (Қ аза­лы) бекінісінде жә не Пе­ровскіде (Қ ызы­лор­да) ашыл­ды. Жетісу об­лы­сының аумағ ын­да алғ ашқ ы мек­тептер 1868 жыл­дан бас­тап ашы­ла бас­та­ды. Вер­ный жә не Қ апал бекіністерінде при­ход мек­тептері қ ұ рыл­ды. Об­лыстың қ алғ ан уез­дерінде 12 ста­ница­лық жә не по­сел­келік бас­та­уыш мек­теп болғ ан еді. XIX ғ. Екінші жар­ты­сын­да бо­лыс­тар мен ауыл­дардағ ы қ азақ ба­лала­ры ә дет­те мұ сыл­ман мек­тептері мен мед­ре­селер­де оқ ыды. Пат­ша ү кіметі Қ азақ да­ласын­да мұ сыл­ман мек­тептерінің ашы­лу­ына жол бер­меу ү шін ша­ралар қ ол­данды. Ол жергілікті отар­лық ор­гандар мен оқ у бас­тық та­рына мұ сыл­ман мек­тептерін қ атаң бақ ылау жө нінде нұ сқ аулар мен ере­желер жіберді. Қ ан­дай да бол­ма­сын шек­те­улер­ге қ ара­мас­тан жер-жер­де, ә сіре­се Қ азақ стан­ның ис­лам дінінің ық па­лы кү шті болғ ан оң тү стік об­лыста­рын­да мұ сыл­ман мек­тептері ашы­ла берді. Қ азақ ба­лала­ры жаз­дыгү ні киіз ү й­лер­де, ал қ ыс­тыгү ні жертө ле­лер­де оқ ыты­латын. Бұ л ке­зең нің оқ у қ ұ ра­лы «Ша­ри­ат-ул-иман» не­месе «Иман-шарт» бол­ды. Қ ұ ран оқ умен бірге, та­тар жә не араб тілдеріндегі кітап­тар бойын­ша ис­ламның негізгі қ ағ ида­лары мен бас­ты ғ ұ рып­тық ере­желер оқ ытыл­ды. Мек­тептер­де кө біне­се 8–17 жасқ а дейінгі ба­лалар білім ал­ды. Мед­ре­селер­де мек­тепте білім алғ ан жә не ө з білімін те­рең де­туге тілек білдірген адам­дар оқ ыды. Мед­ре­сеге тү скен­дер «та­либ-улам» (білімге ұ мты­лушы­лар) не­месе шә кірттер деп атал­ды. Олар Ор­та Азияғ а жә не Еділ та­тар­ла­рына жал­пы белгілі оқ улық тар мен оқ у қ ұ рал­да­ры бойын­ша араб фи­лоло­ги­ясын жә не мұ сыл­ман діні қ ұ қ ығ ын, сон­дай-ақ діни фи­лосо­фияғ а қ атыс­ты басқ а да бірқ атар пә ндерді оқ ыды. Мед­ре­селердің «мұ ғ алімдеріне» ке­летін бол­сақ, олар негізінен алғ ан­да дін жо­лын ұ ста­нушы­лар­дың ұ сы­нысы бойын­ша тиісті ү кіметтік ор­гандар бекітіп, тағ айын­дағ ан мол­да­лар бол­ды. Бұ л мол­да­лар мешіттер­де діни қ ыз­мет атқ ара жү ріп, мед­ре­селер­дегі істерді басқ ар­ды жә не шә кірттерді оқ ыту­мен ай­на­лыс­ты. XIX ғ асыр Қ азақ стан­ның мә де­ни ө міріндегі ағ ар­ту­шылық ғ асыр деп ата­лады. Білім мен мә де­ни­еттің да­му­ына ал­дың ғ ы қ атар­лы орыс зи­ялы­лары ү лкен ық пал жа­сады. 1847–1857 жыл­дарда ук­ра­ин ақ ыны Т. Г. Шев­ченко Қ азақ стан­да ай­да­уда бол­ды. Қ азақ стан Орыс ге­ог­ра­фи­ялық қ оғ амы бө лімше­лерінің зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұ нда мә де­ни-ағ ар­ту ме­кеме­лері мен ста­тис­ти­калық ко­митет­тер жұ мыс істеді; ө лке­тану мұ ра­жай­ла­ры ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіштер, ха­лық тың ауыз­ша шығ ар­ма­шылығ ы жә не қ ұ қ ық тық заң дар, со­ның ішінде қ азақ тар­дың дағ ды­лы қ ұ қ ығ ы зер­де­ленді; орыс-қ азақ мек­тептері мен кітап­ха­налар ашыл­ды. Қ азақ тар ө з ба­лала­рына білім бе­руге ұ мты­лыс жа­сап, ба­лала­рын ка­дет кор­пуста­ры бар Ом­бы мен Орын­борғ а жібе­ру ү шін мү мкіндік іздестірді. Білім алуғ а де­ген жап­пай ұ мты­лыс пен ық ылас жағ дайын­да Шоқ ан Уә ли­ханов, Абай Қ ұ нан­ба­ев, Ыбы­рай Ал­тынса­рин бас­тағ ан қ азақ ағ ар­ту­шыла­рының то­бы қ алып­тасты. Шоқ ан Уә ли­ханов (1835–1865). Аса кө рнекті ағ ар­ту­шы, ғ алым жә не зерт­те­уші Ш. Уә ли­ханов Қ ұ смұ рын бекінісінде туғ ан. 12 жа­сына дейін Шоқ ан Қ ұ смұ рын­дағ ы же­ке меншік мек­тепте оқ ып, мұ сыл­ман діні ілімімен та­ныс­ты. 1847 жыл­дың кү зінде Шоқ ан Ом­бы ка­дет кор­пу­сына оқ уғ а тү сті. Ка­дет кор­пу­сын­да Шоқ ан Уә ли­ханов белгілі ғ алым, ге­ог­раф жә не Ази­яны зерт­те­уші Г. Н. По­танин­мен бірге оқ ып, дос­та­сып кетті. Ол орыс тілін та­маша мең герді. Дос­то­евс­кий мен Ш. Уә ли­ханов­тың дос­тық қ арым-қ аты­нас­та­рын олар­дың тү рлі уақ ыт­та жа­зысқ ан хат­та­ры дә лел­дейді. Ф. М. Дос­то­евс­кий ө зінің хат­та­рын­да дос ретінде Шоқ анғ а пай­да­лы кең ес­тер беріп, ру­хын кө теріп, оның ал­ды­на аса зор игі міндет­тер қ ояды. 1853 жы­лы Шоқ ан ка­дет кор­пу­сын бітірген­нен кейін Сібір ка­зак ә скеріне қ ыз­метке жіберіледі. Кө п ұ за­май Ба­тыс Сібір ге­нерал-гу­бер­на­торы Гас­форт оның қ абілеттілігіне на­зар ауда­рып, 1854 жы­лы Шоқ ан оғ ан адъютант бо­лып тағ айын­далды. 1855 жы­лы Ш. Уә ли­ханов Гас­форт­тың Ом­бы­дан Іле Ала­та­уына дейінгі са­пары­на қ аты­сады. Бұ л са­пар қ ара­пайым ха­лық тың ө мірін та­нып-білудің ба­сы бол­ды, олар­дың та­рихи аң ыз-ә ң гіме­лері мен жыр­ла­рын жа­зып алуғ а мү мкіндік берді. 1856 жыл­дың кө ктемінде бо­лашақ тағ ы Шығ ыс зерт­те­ушісінің ө мірінде ө шпес із қ ал­дырғ ан ай­ту­лы оқ иғ а бол­ды – ол аса кө рнекті ғ алым, белгілі ге­ог­раф П. П. Се­менов-Тянь-Шанс­кий­мен та­ныс­ты. Сол жы­лы Шоқ ан Уә ли­ханов екі экс­пе­дицияғ а қ атыс­ты – біреуі Ор­та­лық Тянь-Шань арқ ылы Алакө лден Ыс­тық кө лге дейінгі; екіншісі дип­ло­мати­ялық тап­сырма бойын­ша Қ ұ лжағ а са­пар. 1857 жы­лы Уә ли­ханов ала­тау қ ырғ ыз­да­рына тағ ы да са­пар ше­геді, он­да кө шпелі қ ырғ ыз халқ ының ө мірімен, тұ рмы­сымен бұ рынғ ыдан да жақ сы та­нысып, оның та­рихын, эт­ногра­фи­ясын жә не ха­лық тық по­эзиясын те­рең ірек зерт­те­уге мү мкіндік ал­ды. Осы жо­лы ол қ ырғ ыз халқ ының эн­цикло­педи­ялық дас­та­ны «Ма­нас­ты» жа­зып ал­ды. Ш. Уә ли­ханов­тың ғ ылы­ми қ ыз­метінің жаң а ке­зең і 1858 жылғ ы Қ ашғ арияғ а қ ұ пия са­пары бол­ды. 1859 жыл­дың кү зінде Шоқ ан Ә ске­ри ми­нистрліктің шақ ыру­ымен Пе­тер­бург­ке са­пар шекті. Оның «Қ ыр­дағ ы мұ сыл­маншы­лық ту­ралы», «Қ ырғ ыз­дардың кө ші-қ он­да­ры ту­ралы», «Сот ре­фор­ма­сы ту­ралы» жаз­ба ең бек­тері бар. 1864 жыл­дың кө ктемінде Уә ли­ханов Чер­ня­евтің Оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын Ре­сей­ге қ осып алу­ды мақ сат ет­кен ә ске­ри жо­рығ ына қ аты­сады. 1864 жыл­дың жа­зын­да Вер­ныйғ а қ ай­та­ды. Со­дан соң ал­бан ру­ының ағ а сұ лта­ны Те­зек тө ренің ауылы­на ба­рып тұ ра­ды. Тө ренің қ арын­да­сына ү й­ле­неді. Сол кездің ө зінде Шоқ ан ө зін на­шар сезініп, жо­рық тағ ы ө мірдің ауырт­па­лық та­рын кө те­ре ал­ма­са ке­рек. Ол 1865 жыл­дың сә уірінде Ал­ты­немел жо­тасы­ның етегіндегі Кө шен-тоғ ан де­ген жер­де Те­зек сұ лтан ауылын­да қ ай­тыс бол­ды. Ыбы­рай Ал­тынса­рин (1841–1889). Аса кө рнекті ағ ар­ту­шы Ыбы­рай Ал­тынса­рин 1841 жы­лы 20 қ азан­да Қ ос­та­най об­лы­сын­да туғ ан. Ә кесі ер­те­рек қ ай­тыс бо­лып, ата­сы – Орын­бор ше­кара­лық ко­мис­си­ясы­ның ә ске­ри стар­ши­насы Балғ ожа (Жаң быр­шин) бидің қ олын­да тә рби­еленді. 1850 жы­лы Ыбы­рай ше­кара­лық ко­мис­сия жа­нынан қ азақ ба­лала­рына ар­нап ашылғ ан мек­тепке тү сіп, оны ал­тын ме­даль­мен бітірді. Мек­теп бітірген­нен кейін Ал­тынса­рин ү ш жыл­дай (1857–1860) ата­сының қ олас­тында кең се қ ыз­меткері, со­дан соң 1859 жыл­дың 1 та­мызы­нан бас­тап Орын­бор басқ ар­ма­сын­да тілмаш бо­лып қ ыз­мет етті. 1860 жы­лы об­лыстық басқ ар­ма оғ ан Орын­бор бекінісінде (Торғ ай) қ азақ ба­лала­рына ар­налғ ан бас­та­уыш мек­теп ашу­ды тап­сырды да, ө зін сол мек­тепте орыс тілінің мұ ғ алімі етіп тағ айын­да­ды. 1864 жы­лы 8 қ аң тар­да мек­теп сал­та­нат­ты тү рде ашыл­ды. 1868 жы­лы Ал­тынса­рин Торғ ай уездік басқ ар­ма­сына іс жү ргізуші ретінде қ ыз­метке ор­на­ласып, со­дан соң уезд бас­тығ ының ағ а кө мекшісі жә не уақ ыт­ша уездік судья міндет­терін қ атар атқ ар­ды. Ал­тынса­рин пат­ша ө кіметінің са­яса­тына қ ар­сы бол­ды. 1879 жы­лы Ал­тынса­рин Торғ ай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры бо­лып тағ айын­далды. Қ азақ стан­да қ ыз ба­лаларғ а білім бе­рудің бас­та­луы да Ы. Ал­тынса­риннің есімімен бай­ла­ныс­ты. 1888 жы­лы ол Ырғ ыз қ ала­сын­да қ азақ қ ыз­да­рын оқ ыта­тын, ин­терна­ты бар мек­теп ашып, пат­ша ә кімшілігінен ин­тернат­та­ры бар қ ыз­дар учи­лище­лерін ашуғ а рұ қ сат ал­ды. Ал­тынса­рин кө зінің тірі кезінде тө рт екі сы­нып­тық ор­та­лық «орыс-қ азақ» учи­лищесін, бір қ ыз­дар учи­лищесін, бес бо­лыс­тық учи­лище, орыс ша­ру­ала­рының ба­лала­рына ар­налғ ан екі учи­лище аш­тырды. Ол орыс-қ азақ мек­тептерінің оқ ушы­лары­на ар­нап «Қ ырғ ыз (қ азақ) хрес­то­мати­ясы» жә не «Қ ырғ ыз­дарғ а (қ азақ тарғ а) орыс тілін ү й­ре­туге алғ ашқ ы бас­шы­лық» ат­ты екі оқ у қ ұ ра­лын жаз­ды, олар­ды Торғ ай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры қ ыз­метіне тағ айын­далғ ан­нан кө п бұ рын бас­тап, 1869 жы­лы аяқ та­ды. Абай Қ ұ нан­ба­ев (1845–1904). Абай Қ ұ нан­ба­ев 1845 жы­лы 10 та­мыз­да Се­мей об­лы­сының Шың ғ ыс та­уын­да туғ ан. Абай­дың ә кесі Қ ұ нан­бай то­бық ты ру­ының стар­шы­ны бол­ды. Алғ ашын­да ауыл мол­да­сынан са­бақ алғ ан Абай­ды ә кесі Се­мей­дегі имам Ах­мет-Ри­за мед­ре­сесіне оқ уғ а жіберді. Алай­да­Абай­дың қ ала­дағ ы оқ уын бітіртпей, ә кесі оны қ ай­та­дан ауылғ а шақ ыр­тып алып, бірте-бірте дау-шар­ды тек­серіп тө релік ай­туғ а, ке­лешек­тегі ру­басы­ның ә кімшілік қ ыз­метіне ү й­ре­те бас­та­ды. Абай ше­шендік ө нерінің тү рлі тә сілдерін ше­бер мең герді. Сот ісі қ азақ тар­дың ғ асыр­лар бойы қ алып­тасқ ан дағ ды­лы қ ұ қ ығ ы негізінде жү ргізілді. Ру тар­ты­сына еріксіз ара­ласқ ан Абай да­улы мә се­лелерді ше­шу ба­рысын­да жө нсіздікке, ә ділетсіздікке жә не қ аты­гездікке, би­ле­уші топ пай­да­сын кө зде­ген та­лап, мү дде­ге қ ар­сы­лық білдіріп отыр­ды. 1886 жыл Абай­дың ө міріне ү лкен ө згеріс ә кел­ген жыл бол­ды. Ол алғ аш рет ө лең іне («Жаз») ө з атын жа­зып, кө ркем шығ ар­ма­шылық қ а то­лығ ымен ден қ ояды. Абай қ ала­мынан ө лең дер­мен қ атар, қ ара сө збен жа­зылғ ан ғ иб­раттар, «Ес­кендір», «Масғ ұ т», «Ә зім ә ң гімесі» дас­танда­ры дү ни­еге келді. Абай­дың мол ә де­би мұ ра­сын­да аудар­ма­лары еле­улі орын ала­ды.

47 Ақ пан буржуазиялық – демократиялық ревалюциясы жә не патшалық жойылғ аннан кейінгі Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси жағ дайы.

Ақ пан революциясы — 1917 жылғ ы 27 ақ панда (12 наурыз) Ресей империясында патша ү кіметін қ ұ латып, елде буржуазиялық -демократиялық республика орнатқ ан тө ң керіс. Ақ пан революциясының жең ісі саяси жү йенің жоғ арғ ы сатысы — республикалық қ ұ рылысқ а кө шуге жағ дай туғ ызумен қ атар отаршыл жү йенің кү ш-қ уатын ә лсіретуге де мү мкіндік берді. Ақ пан революциясы нә тижесінде ресми билікті қ олына алғ ан Мемлекеттік Думаның шешімімен қ ұ рылғ ан Уақ ытша ү кімет қ азақ халқ ының 1916 жылы ө зін-ө зі билеуге қ ұ қ ық ты болғ андығ ын мойындады. 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліске қ атысқ андарды жазалау экспедицияларының ә рекеттері тоқ татылды. Ақ пан революциясының жең ісінің ең маң ызды нә тижесі бұ рынғ ы Ресей империясы аумағ ында кең кө лемде саяси бостандық тар орын алып, бү кіл қ оғ амдық ө мірдің демократиялануы болды. Бү кіл аймақ та буржуазиялық мә ндегі бостандық тар (саяси ұ йым қ ұ ру, сө з, баспасө з т.б.) жү зеге асырыла бастады, жасырын тү рдегі партиялар жариялық жағ дайғ а шық ты, жаң а партиялар мен басқ а да саяси ұ йымдар қ ұ руғ а рұ қ сат етілді. Алайда Ақ пан революциясы жең ісі қ оғ амдық ө мірдің барлық мә селелерін шеше алғ ан жоқ (мысалы, соғ ыс жә не жер мә селелерін). Ақ пан революциясы монархияны қ ұ латқ анымен жер-жердегі ескі басқ ару аппаратын тү бегейлі жоя алмады. Жаң а ү кімет органдарын қ ұ ру ү шін кү рес кү рделі болып, ұ зақ қ а созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уақ ытша ү кіметтің органдарымен қ атар орталық та Петроград кең есі басқ арғ ан жұ мысшы, солдат жә не шаруалар Кең естері қ ұ рылды. Революция жең ісіне жеткеннен кейінгі алғ ашқ ы кү ндерде Кең естердің қ олында айтарлық тай кү ш болды. Елде қ ос ү кіметтілік (ресми Уақ ытша ү кімет жә не оның жергілікті жү йесі мен нақ тылы кү шке ие болғ ан Кең естер) жү йесі қ атар орын алды. Уақ ытша ү кімет Ресей империясының Қ азақ стан сияқ ты отар аймақ тарында кадеттерден, эсерлерден жә не ө зінің саяси бағ ытын жү зеге асыруғ а сенімді деп табылғ ан қ азақ тың ұ лттық -демократиялық интеллигенциясының жекелеген ө кілдерінен ө лкелік, облыстық жә не уездік комиссарларын тағ айындады. Мысалы, Ә.Бө кейханов Уақ ытша ү кіметтің Торғ ай облысындағ ы, М.Тынышбаев Жетісу облысындағ ы комиссарлары болып тағ айындалса, М.Шоқ ай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Тү ркістан ө лкесі мен Торғ ай ө ң іріндегі Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдарында жауапты қ ызметтер атқ арды. Қ азақ станның облыс, уезд орталық тарында Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары — атқ ару катеттер, коалициялық катеттер, азаматтық катеттер жү йесі қ алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясының, кә сіпкерлердің, банкирлердің ө кілдерінен қ ұ рылып, кадеттердің, ә серлердің жә не соларғ а жақ ын саяси партиялар мен қ озғ алыстардың мү шелері болды. Уақ ытша ү кіметтің ө лкедегі ұ лттық тірегі 1917 жылғ ы наурыз айынан қ ұ рыла бастағ ан қ азақ жә не мұ сылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылғ ы шілде айында қ азақ тың ұ лттық Алаш партиясын ұ йымдастырғ ан Ә.Бө кейханов басқ арғ ан ұ лттық -демократиялық интеллигенцияның жетекшілігімен қ ұ рылды. Ақ пан революциясы жең іске жетісімен ұ лттық -демократиялық қ озғ алыс (1917 жылы шілдеден — Алаш қ озғ алысы) басшыларының халық қ а ұ сынғ ан саяси бағ дарламасы жалпы алғ анда тү бірлі тү рде Уақ ытша ү кіметтің жә не оның саяси тірегі болғ ан кадеттер партиясының ел басқ арудағ ы бағ ытына қ айшы келген жоқ. Сондық тан да ұ лттық -демократиялық интеллигенция басшылары Уақ ытша ү кіметке қ айшы келетін жолды ұ стағ ан кең естерге ә уел бастан-ақ оң кө зқ араста болмады, олардан ө з іргесін қ ашығ ырақ салды. Кейінірек, Кең естер жаппай қ ұ рылып, Уақ ытша ү кіметке ашық қ арсы шығ а бастағ ан кезде қ азақ тың ұ лттық -демократиялық қ озғ алысы кү рделі жағ дайғ а душар болды.

Қ осө кіметтілік ө зінің дү ниеге келуі арқ ылы 1917 жылы Ақ пан революциясының ішкі қ айшылық тарын бейнеледі, елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінің тұ рақ сыз екенін кө рсетті. Мұ ндай жағ дай ұ зақ қ а созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, қ осө кіметтілік жойылып, барлық билік буржуазия мен оның одақ тастарының мү ддесін қ орғ айтын Уақ ытша ү кіметтің немесе 1917 жылғ ы кө ктемде ә леуметтік жә не ұ лттық езгінің ауыртпалығ ын кө терген халық тың басым кө пшілігі жұ мысшылар мен шаруалардың айтарлық тай бө лігінің сеніміне ие болғ ан Кең естердің қ олына кө шуге тиіс еді. Ақ ырында Ақ пан революциясынан басталғ ан саяси тұ рақ сыздық Қ азан революциясына ұ ласып, Уақ ытша ү кімет биліктен тайдырылды

48.«Алаш», «Ү ш жү з» партияларының қ ұ рылуы.

1917 ж екінші жалпық азақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұ ны жә не оның маң ызы. Алашорда ү кіметінің қ ұ рылуы. Екінші жалпық азақ съезі - 1917 жылы 5-13 желтоқ сан аралығ ында Орынбор қ аласында XX ғ асыр басындағ ы қ азақ қ айраткерлері Алашорда ү кіметін жариялағ ан съез. Бұ л съез Ресейде қ азан тө ң керісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағ айып кезең де ұ йымдастырылды. Сиез шақ ыру жө ніндегі комиссия мү шелері Ә.Бө кейхан, А.Байтұ рсынұ лы, М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны ұ йымдастыруда айрық ша белсенділік танытты. Ұ йымдастыру кадеті тарапынан ө р уезден, ә р облыстық қ азақ кадеттерінен келетін екі ө кілден бө лек 30-ғ а жуық кісіге арнайы шақ ыру қ ағ аздары жіберіліп, «Сарыарқ а», «Ұ ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ә ртү рлі ұ йымдардан бір-бір ө кілден шақ ырылды. Сиезге Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқ ан облыстарынан жә не Бө кей Ордасынан барлығ ы 200-ден астам ө кіл қ атысты. Осының ішінде сиезге Б.Қ ұ лманов, Ж.Досмұ хамедұ лы. Ғ.Қ араш, Х.Досмұ хамедұ лы, М.Шоқ ай т.б. белгілі тұ лғ алар арнайы шақ ырылды. Сиездің тө ралқ асына Б.Қ ұ лманов (тө рағ а), Ә.Бө кейхан, Х.Досмұ хамедұ лы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қ араш сайланды. Съездің кү н тә ртібіне Сібір, Тү ркістан автономиясы һ ә м оң тү стік-шығ ыс одақ туралы, Қ азақ автономиясы, милиция, Ұ лт Кең есі, оқ у мә селесі, ұ лт қ азынасы, мұ фтилік мә селесі, халық соты, ауылдық басқ ару, азық -тү лік, т.б. мә селелер енгізіліп, маң ызы зор шешімдер қ абылданды.. Съез Қ азақ автономиясы мен милиция туралы Х.Ғ аббасов жасағ ан баяндаманы тың дап, осы мә селе бойынша «Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз билігін ө з қ олына алады» деген қ аулы шығ арды. М.Дулатов оқ у мә селесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия қ ұ руды ұ сынды. Сиездегі ең басты мә селе автономия мә селесі жө нінде Ғ.Ғ аббасовпен бірге Тү ркістан автономиясы жө нінде М.Шоқ ай сө з сө йледі. Осы негізгі мә селеге байланысты съез аса маң ызды тарихи қ аулы қ абылдады. Онда: «Қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, ү стіндегі тү гі, суы, астындағ ы кені - «Алаш» мү лкі болсын», «Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лт Кең есін қ ұ руғ а, мұ ның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағ засы - 25 болып, он орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылды. Алашордасының уақ ытша тұ ратын орны - Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз халқ ының билігін ө з қ олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұ дан соң Алаш автономиясын жариялау мә селесі кө терілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқ алды. Ресми жариялауды жақ таушылар: Х.Досмұ хамедұ лы, Ж.Досмұ хамедұ лы, А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қ араш, С.Досжанұ лы жә не т.б. барлығ ы - 33 адам; ресми жариялауды тоқ тата тұ ралық деушілер: Ә.Бө кейхан, М.Дулатов, А.Байтұ рсынұ лы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.Ғ аббасов жә не т.б. барлығ ы - 42 адам, қ алыс қ алғ андар - А.Шегіров, М.Шоқ ай, Ә.Кенесарин болды. Нә тижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланғ ан қ азақ -қ ырғ ыз ісін басқ арушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақ ытша ү кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тоқ тамғ а келді. Съез Сырдария облысы қ азақ тарының сиезін шақ ыруды қ ажет деп тауып, ө з араларынан Б.Қ ұ лманов, Т.Қ ұ нанбаев, М.Дулатовты ө кілдер ретінде жіберу туралы шешім қ абылдады. Қ азақ зиялылары Алаш автономиясын аяғ ынан тік тұ рғ ызу ү шін жә не большевиктермен кү ресу мақ сатында ұ лттық ә скер қ ұ ру жә не кең естерге қ арсы ә р тү рлі саяси кү штермен одақ тасу ісіне ү лкен мә н берді. Съез бұ л мә селені жан-жақ ты талқ ылап, қ азақ милициясының ә р облыс, уезд орталық тарындағ ы саны, оларғ а ә скер ғ ылымын ү йрету жә не қ ажетті заттармен (қ ару-жарақ, қ аржы, кө лік жә не т.б.) қ амтамасыз ету тә ртібін анық тап, «26 500 адам тіркелген халық тық милиция қ ұ рылуы қ ажет» деген қ аулы қ абылдады. Бұ л идеяны Алашорда ү кіметінің мү шесі Ж.Ақ паев ұ сынды. Ә скер қ ұ ру ісіне қ ажетті қ аражатты 6 облыстың қ азақ тары есебінен алатын болды. Алашорда ү кіметі Ұ лт кең есіне мү шелер сайланғ ан соң, Алашорданың тө рағ асын сайлау мә селесі ө ткізілді. Оғ ан Ә.Бө кейхан, Б.Қ ұ лманов, А.Тұ рлыханов тү сті. Сайлау қ орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинағ ан Ә.Бө кейхан Алашорданың тө рағ асы болып сайланды. Бұ дан соң оқ у комиссиясының қ ұ рамына А.Байтұ рсынұ лы, М.Жұ мабаев, Е.Омаров, Б.Сә рсенов, Т.Шонанов сайланды. Бұ л съез ғ асыр басынан бергі ұ лт-азаттық қ озғ алысының ұ лы қ орытындысы болды. Ол ө зінің тарихи маң ызы жағ ынан ұ лтымыздың сан ғ асырлық ө міріндеғ і аса маң ызды оқ иғ алардың қ атарынан орын алады. 1918 жылы ұ лан-байтақ қ азақ даласын бір орталық тан басқ арудың қ иындық тарына байланысты Алашорданың Батыс бө лімшесі қ ұ рылып, оны белгілі заң гер жә не ағ артушы Жанша Досмұ хаммедов басқ арды. 1918-1920 жылдардағ ы азамат соғ ыскынан кейін жең іске жеткен Кең ес ө кіметі «Алаш» ү кіметін таратып, оның жетекшілерін қ уғ ынғ а ұ шыратты.

19.1917ж. Қ азан ревалюциясы жә не Қ азақ станда Кең естер билігінің орнауы.

1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі: мә ні мен мазмұ ны. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнауы. Қ азан тө ң керісі —Қ азан тө ң керісі кең естік тарихнамада, Кең ес Одағ ы Коммунистік партиясының қ ұ жаттарында кү ллі адамзат тарихына тү бірлі ө згеріс енгізген, жаң а заманды капитализмнен социализмге ө ту дә уірін ашқ ан 20 ғ -дың басты оқ иғ асы деп дә ріптеліп келді. Шын мә нінде Қ азан тө ң керісі кө п ұ лтты Ресейдің, оның қ ұ рамына енген кө птеген елдер мен халық тардың табиғ и, эволюцияның даму жолын кү штеп [[революция |революцияшыл]] қ айта ө згерістер ү рдісіне тү сірді. 74 жыл ө мір сү рген Кең ес Одағ ында ел ө мірінің барлық салалары (экономика мен саясат, мә дениет пен руханият) сталиндік нұ сқ ада, ә міршілдік мә ндегі тә жірибелер жасау алаң ына айналды. Олардың барлығ ы да қ азан тө керісі, социализм идеяларын жү зеге асыру ү шін жү зеге асырылды деп тү сіндірілді. Тү бегейлі ө згерістер жасау тә жірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қ атарына ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру мен кө шпенділердің зорлап отырық шыландырылуы нә тижесінде елді жайлағ ан ашаршылық салдарынан сан мың дағ ан адамдардың қ ырылуы мен басқ а елдерге ауа кө шуін, кө птеген мемлекет, қ оғ ам, мә дениет, ғ ылым қ айраткерлерінің ә міршілдік жү йе ұ йымдастырғ ан саяси қ уғ ын-сү ргіннің қ ұ рбандарына айналуын, демографиялық саясат пен мә дени-рухани салада орын алғ ан келең сіздіктерді жатқ ызуғ а болады. Солай болса да, қ азан тө ң керісінен кейінгі 74 жыл Кең ес Одағ ы ү шін, оның қ ұ рамдас бө лігі болғ ан Қ азақ стан ү шін, тек қ ана бос кеткен кезең емес. Атап айтқ анда, Республиканың материалдық ө ндіріс жү йесі тү бегейлі жаң арды, халық тың білім дең гейі кү рт ө сті, сапалы ғ ылым жү йесі қ алыптасты, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар жақ сарды. Кең ес ү кіметі орнауының екі тү рлі жолы болды. 1. Ө неркә сіп орталық тары мен темір жолғ а жақ ын, жұ мысшылар басым оң тү стік жіне солтү стік аймақ тарда бейбіт жолмен. 2. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контррнволюциялық кү штер басым аудандарда қ арулы кү рес жолымен орнады. Кең ес ү кіметін орнату ү шін Ақ мола даласы мен ертіс бойында табан тірескен шайқ астар жү ргізілді. 1917 ж қ арашада Петропавлда Уақ ытша рев Комитет(тө рағ асы Дубинин) қ ұ рылды.Осы жылы қ арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялық тө ң керіс жасап, ү кң мет билігі казактардың «Ә скери ү кіметі» қ олына кө шті. «Жетісу ә скери ү кіметі» де бү кіл ү кімет билігін басыр алды. Ең алғ аш рет кең ес ү кіметі 1917 ж 30 қ азанда Перовскіде орнады. 1 қ арашада Ташкентте кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен орнады. 1917 ж аяғ ында торғ ай облысындағ ы саяси жағ дай қ иындап кетті. Атаман Дутовтың казактар тобы, Алашорда ү кіметі, меньшевиктер кең ес ү кіметіне қ арсы бірікті. Дутовшыларғ а қ арсы кү рес жү ргізіліп, шұ ғ ыл ә скери кө мек кө рсетілді. Нә тижесінде: 1918 ж 18 қ аң тарда Орынборда қ арулы кү респен кең ес орнады. 8 қ аң тарда Ақ тө беде орнады. 15-16 қ аң тарда Қ останайдағ ы Кең естер съезінде бү кіл уезде кең ес ү кіметін орнату туралы шешім қ абылданды. Оралда кең ес ү кіметі қ иын жағ дайда орнатылып, 1918 ж 15 қ аң тарда жең іп шық ты. Орал ө ң ірінде қ алыптасқ ан контрреволюция ошағ ы сол жылы 28-29 наурызда тө ң керіс жасап Кең ес ү кіметін қ ұ латты. Кең ес ү кіметі осындай ө иыншылық тармен Орал ө ң ірінде азамат соғ ысы жылдарында ғ ана біржола орнатылды. Жетісуда таптық кү штер арасында соғ ыс жағ дайы енгізілді. Контрреволюциялық кү штер 1917 ж желтоқ санда Верный Кең есін таратып, большевиктер жағ ында болғ ан Симбирск жасағ ын қ арусыздандырып, прапорщиктер мектебін ашты. 1918 ж 2-3 наурызда революцияшыл кү штер кө теріліс жасап, Верныйда Кең ес ө кіметі жең ді. 1917 ж қ азан 1918 ж наурыз аралығ ы Кең ес ү кіметі ө лкеде тү гел орнап бітті.