Абылай ханның мемлекеттік қызметі 3 страница

Патша ү кіметінің жең істері:

1863жыл-Ресей қ ұ рамына 4мың шаң ырақ Қ оң ырат, 5мың шаң ырақ Бестаң балы рулары кірді.

1864жылғ ы кө ктемде Қ оқ ан хандығ ына қ арсы жіберілген патша ә скері Шу алқ абын, Мерке, Ә улиеата, Тү ркістан бекіністерін алды.

1865жылы шілдеде Ташкентті ү ш кү ндік шайқ астан кейін алды.

1866жыл Бұ қ ар хандығ ын орыс ә скерлері жаулап, 1867жылы хандық иеліктері Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кірді.

1868жылғ ы қ аң тар-Қ оқ ан хандығ ына тә уелді қ азақ жерлері Ресей қ ұ рамына еніп, Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына бағ ындырылады.

1873жыл-Хиуа хандығ ының жең ілістері Хиуа хандығ ы билігінен қ азақ тардың толық бө лініп шығ уын тездетті.

Қ азақ елінің Ресей қ ұ рамына қ осылу процесі XVIIIғ асырдың 30жылдарынан басталып, 1, 5 ғ асырғ а созылды.

Бұ л оқ иғ аның пргресті жағ ы:

-Шаруашылық, саяси, қ оғ амдық қ атынаста феодалдық -патриархалдық белгінің жойылуына жол ашты.

-Патшалық билік қ ысымының кү шеюі ұ лттық сананың оянуына ә сер етті.

ХІХ ғ асырдың басында Ресейде егіндікке жарайтын 140 млн. десятина жер болды. Соның 70 миллионын 30 мың помещик ө зара иеленіп алды. Ал, қ алғ ан 70 млн. десятина жер ондағ ан млн. мұ жық -шаруағ а жетпеді. Мұ жық тар бұ ғ ан наразылық танытып, помещиктерді ө лтіріп, бү лік кө теруге дейін барды. Сібір казак ә скері 5 млн. десятина, Орал казак ә скері – 6 млн. десятина, Жетісу казак ә скері – 610 484 десятина жерді бауырына басты. (С. Асфендияров.«История Казахстана», Алматы, 1993, с.187).Ресейлік отарлау ісін зерттеуші маман М.А.Терентьев 1906 жылы жарық кө рген ең бегінде, жергілікті халық тың жерін тартып алғ ан казактар оны немқ ұ райлы пайдаланып, орман-тоғ айын жоқ етті де, келесі жақ сы жерді тартып алып отырды, дейді. (М.Қ ойгелдиев. «Алаш қ озғ алысы», Алматы, 1995, 27-бет) Бұ л қ азақ жерін отарлаудың бірінші тә сілі. Екінші тә сіл – Ресейдің ішкі ө лкелерінен қ азақ даласына кедей шаруаларды кө птеп қ оныстандыру жұ мысы қ олғ а алынды. Мемлекет қ оныстанушыларғ а тү рлі жең ілдіктер беріп, артық шылық тар жасап отырды. 1906-1912 жылдары 17 млн. десятина жер орыс шаруаларына иелік етуге берілді. Ресей ү кіметі шаруаларғ а агрономиялық кө мек деген желеумен 1908-1909 жылдары 550 мың сом қ аржы бө ліп, қ оныстанушылардың орнығ ып отыруына барлық жағ дайды жасады.Отарлық қ оныстандыру басқ армасының ерекше тапсырмалар бойынша шенеунігі С.Н.Велецкий «жергілікті тү земдіктерге (қ азақ тар) деген адами жанашырлық болмауы тиіс жә не аяусыз жаныштап, кү ш қ олдану қ ажет» деп ашық мә лімдесе, (Қ Р. ОМА, 19-қ., 1-т, 41-іс, 21-п.) патшаның қ ұ пия кең есшісі, сыртқ ы істер министрі болғ ан Нессельрод патшағ а жасағ ан мә лімдемесінде: «Шекаралық шепті ішке қ арай жылжыту арқ ылы егін егетін жердің кө лемін барынша ұ лғ айтуғ а болады. Ол ү шін осы арада кө шіп жү рген қ азақ тарды жоқ қ ылу қ ажет» деп ұ сыныс жасайды.Қ ысқ асы, кең кө сіліп жатқ ан қ азақ даласын заң сыз нормалап, баса кө ктеп иеленіп алғ ан от­арлаушылар бұ рын-соң ды болмағ ан қ арқ ынмен талауғ а кірісті. Профессор С.П.Швецовтың мә ліметіне сү йенсек, жоғ арыдағ ы Щербина экспедициясы 4, 4 млн десятина қ азақ жерін бө ліп алып, орыстарды қ оныстандыру қ ажет деп тапқ ан. Атап айтқ анда, 1870-1905 жылдар аралығ ында сырттан келетін 169 603 адамғ а арнап жаң а қ оныс даярланса, 1906-1909 жылдары бұ л сан 197 232- ге жеткен. Тек Жетісу ө ң ірінде жаң адан пайда болғ ан орыс селолары 1900-шы жылдардың басында-ақ 100-ден асып кеткен. Дала генерал- губернаторы Шмит 1910 жылы орталық ү кіметке жолдағ ан ресми хатында: «Соң ғ ы 16 жылда қ азақ жеріне қ оныстанғ ан орыстардың саны 15 есе ө сті» деп мақ танышпен баяндайды. (М.Қ ойгелдиев, «Алаш қ озғ алысы», Алматы, 1995 ж. 45-бет) Жерімізді баса кө ктеп отарлаудың нә тижесінде, жергілікті қ азақ халқ ының саны кү рт азайды1990-шы жылдардың басында Канадада жарық кө рген «Ә лем қ алалары» атты кітапта: «Алматы дейтін қ алада 83, 5 пайыз орыс ұ лты тұ рады, қ алғ аны басқ а халық тар» деп жазғ анын білеміз.Отарлаушылар ең алдымен отарлап алғ ан жер атауларын ө згертуді қ олғ а алды. Осы мақ сатты кө здеген «Тү ркістан ведомствосы» басылымы 1899 жылғ ы бір санында: «Қ азақ тардан тартып алынғ ан жерлердің байырғ ы атауын ө згертіп, орысша ат қ ою керек. Жергілікті халық тың (қ азақ тардың) орыстарғ а сің ісіп кетуіне мұ ның ық палы зор» деп жазғ ан екен. (М.Мырзахметов, «Қ азақ қ алай орыстандырылды», Алматы, 72-бет).Патша ағ зам отарланғ ан жерлерге Романовтар династиясына қ ызмет еткен кінә здер мен отарлауды іске асырғ ан ә скери қ олбасшылардың есімі берілсін деп тапсырды. Мысалы: Алматы бекінісінің алғ ашқ ы аты Омбы генерал-губернаторы Гасфорттың қ ызы Вераның қ ұ рметіне «Верина» деп аталып, 1867 жылы «Верный» деп ө згертілген. Қ азақ тар Кереку атап кеткен қ алашық ты, 1861 жылы ген-губ Госфорд ІІ Александр патшаның баласы Павелдің бір жасқ а толу қ ұ рметіне орай «Павладор» (Павелге сый) деп ө згертті. Апостол Петр мен Павелдің қ ұ рметіне орай Қ ызылжар ө ң іріне салынғ ан бекініске «Петропавловск» деп ат берді.. Отарлау ісінің бел ортасында жү рген генерал-губернатор Куропаткин жеке кү нделігінде: «Жетісу ө ң іріндегі 1916 жылғ ы қ азақ тардың кө терілісіне себеп болғ ан басты оқ иғ а – майдан шебіне азамат алу емес, жерлерін тартып алғ андық тан болды», – деп ашық мойындағ ан. Ө лкетанушы марқ ұ м Баянбай Хұ сайынұ лы «Есіл ө ң ірі: тарих жә не тағ ылым» атты жазбасында: 1916 жылғ ы кө теріліс кезінде кө терілісшілердің бетін қ айтару ү шін Ресей ү кіметі переселендердің ішінен 32 адамды қ аруландырып, қ азақ тарғ а қ арсы айдап салғ аны айтылады. атша ү кіметі Ресейдегі жер шиеленісін қ азақ жеріне орыс мұ жық тарын қ оныстандыру арқ ылы шешті. Олар кө шіп келген орыс шаруаларын мемлекеттің ә леуметтік-саяси тірегіне айналдыру арқ ылы Орта Азияғ а плацдарм ашты; қ азақ тың жер байлығ ын тонап, елді шикізат кө зіне айналдырды; орыстардың санын арттыру арқ ылы жергілікті халық ты мә ң гү рттендірді; сө йтіп, қ азақ елі.Ресейдің тү пкілікті отарына айналдыру мақ сатын кө здеді.Бұ л саяси отаршылық кө зқ арас Кең ес Одағ ы орнағ аннан кейін де толастағ ан жоқ. 1917 жылы Алаш Автономиясы жарияланғ анда қ ұ рамында болғ ан Алтай ө лкесін 1920 жылы Қ азАССР- дің қ ұ рамынан бө ліп тастады. Одан кейін де кең естік отарлаушылар 1924 жылы Орынбор ө лкесін, 1929 жылы Қ арақ алпақ Республикасын Қ азақ иядан бө ліп алып, алғ ашқ ысын Ресейге, соң ғ ысын Ө збекстанғ а қ осып берді. 1955 жылдың 12 қ арашасында Н.Хрущев қ ол қ ойғ ан СОКП ОК Президиумының қ аулысымен Бостандық жә не Мырзашө л аудандары Ө збекстанғ а ө тті. 1965 жылы тағ ы да Қ останай облысының 1833 гектар аса шұ райлы жерін РСФСР-дің Челябі облысына қ осты. Кешікпей Маң ғ ыстау тү бегін Тү ркіменстанғ а қ осуды жос-парлап жатты. Бірақ, бұ л қ иянат Бас хатшы Хрущевтің тақ тан тү сіп қ алуына байланысты іске аспады.Осылай Кең ес кезінде де қ азақ жерін жырымдаудың сан тү рлі айла-тә сілі жасалды. Сол замандардан шешілмей қ алып, тә уелсіз Қ азақ станғ а мұ ра боп жеткен шекаралық аймақ тардағ ы жер дауының ә серінен соң ғ ы жылдардың ө зінде біршама территориядан айырылдық. Атап айтқ анда, 1994 жылдың сә уір айында Қ ытайғ а аумағ ы 946 шаршы шақ ырымдық жерді бере салдық. 1997 жылы тағ ы да (Алматы жә не Шығ ыс Қ азақ стан облыстарынан) шамамен 530 шаршы шақ ырым территория Қ ытайғ а ө тті. 2002 жылы Оң тү стік Қ азақ стан облысы Сарыағ аш ауданы жерінің бір бө лігін, Тү ркістан ауылын қ осып, Ө збекстанғ а бердік…

41ХIХ ғ. 60-90 жылдардағ ы Қ азақ стандағ ы ә кімшілік –саяси реформалар.

Патшалық Ресейдің Оң тү стік Қ азақ станды жаулап алу барысы... 1861ж Орынбор губернаторы қ ызметін уақ ытша атқ арғ ан генерал А.П.Безак Катениннің саяси бағ ытын жалғ астырып, ә скери министр Милютинді Орта Азия хандық тарына қ атысты ә скери шараны қ олдау қ ажеттігіне сендірді. А.П.Безак Сырд ө зені бойымен Ресей шекарасын қ ұ рудағ ы ө зінің ұ сынысын дә лелдеп, ә скери қ имыл/дың Орынбор мен Сібір линиясын тез арада қ осуғ а бағ ытталуын айтты. А.П.Безак тек Тү ркістанды басып алумен шектелмей, Орынбор мен Сібір линиясын қ осатын жер Ташкентті де басып алуды ұ сынады. Бұ л тапсырма/ды жү зеге асыруды ол Ресей ү шін бірнеше пайдамен байланыстырды. Ресейдің Оң т Қ аз-ы экспансиясы жә не де Ақ мешітті, Тү ркістанды, Ә улие-Атаны, Шымкентті қ орғ аушы/ды талқ андауы ерекше қ атыгезділікпен жү ргізілді. Шымкент алынғ аннан кейін орыс ү кіметінде Орта Азияғ а қ атысты ә скери жә не саяси шара/ бойынша қ арама-қ айшылық кү шейді. Континенттегі халық аралық жағ дайдың шиелінісуін ескеріп, А.М.Горчаков Орт Шығ -ы Ресейдің бірдей саяси бағ ытын жү ргізу қ ажеттігіне сенді. 1864 ж қ арашада Сыртқ ы істер министрлікпен бірігіп патшағ а ортаазиялық аймақ тағ ы қ имылдардың нақ ты бағ дарламасы кө рсетілген, арнайы баяндаманы дайындады. Орт Азиядағ ы орыс ү кіметінің экспансиялық саясатын ақ тап, екі министрлік те оның сипатын Ресейге бағ ынышты территориядағ ы кө шпенді/дің шапқ ыншылық /ынан елдің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан «қ орғ аныс» бағ ытында кө рсетті. Сол уақ ыттағ ы баяндамада тө мендегі жайт сенімді айтылғ ан: басып алынғ ан аймақ та Ресей позициясын кү шейту қ ажеттілігі, алдағ ы шапқ ыншылық /дан бас тарту, Орта Азиялық билеушілермен адал қ атынасты сақ тауғ а жә не о/ғ а орыс/ жағ ынан «ық палдастық ты» кү шейту. 1864ж 21 қ арашада екі министрліктің жоспарын патша мақ ұ лдап, Орта Азиялық мә селе бойынша ү кіметтік бағ дарлама маң ызғ а ие болды. Алайда ақ ырында Орынбор мен Омбыда жергілікті ә кімшілік орган/ ә скери топ/ Петербург кабинетінің «ү нсіз келісуімен бірнеше рет бұ л бағ дарламадан бас тартып отырды». Ташкенттің болашақ тағ ы қ ұ қ ық тық мә ртебесі жө нінде кө пке созылмағ ан пікір сайыс/дан кейін 1866ж жазда ІІ Александр оны Ресей қ ұ рамына қ осу туралы ереже шығ арды. Бір жылдан соң 1867ж шілде айында қ айта қ ұ рылғ ан Жетісу мен Сырд облыс/ы кірген орталығ ы Ташкент қ аласы болғ ан Тү ркістан генерал-губернаторлығ ын қ ұ ру туралы заң жариялайды. Оң т Қ аз-а Ресейдің мем-к ә кімшілік жү йесінің тарауы мен оны ү лкен этникалық империя қ ұ рамына қ осуғ а дайындалды. Содан бері Қ аз-н Ресейдің отарлық шебіне айналды1867-1868 жж. «Уақ ытша ереже» енгізілуіне қ арсы Орал, Торғ ай жә не Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ тардың кө терілістерінің барысы жә не нә тижесі. Орал, Торғ ай об­лыста­рын­дағ ы кө теріліс (1868–1869 жж.) «Уақ ыт­ша ере­женің» енгізілуі Ор­та жү зде қ ар­сы­лық қ а кез­деспеді, сө йтіп кө теріліс негізінен Кіші жү зді қ ам­ты­ды. Зерт­те­уші Н. А. Се­реда Орал об­лы­сын­дағ ы ашу-ыза­ның се­бебі «ха­лық пен ре­фор­ма­лар­да» емес, қ азақ тар­ды сұ лтан­дар арқ ылы басқ ару ә дісінде деп білді. Кө шпелі ха­лық тың ашу-ыза­сын туғ ызғ ан фак­торлар­дың бірі ү кіметтің фис­калдық са­яса­тының қ атай­ты­луы еді. Оның ү стіне қ атар­дағ ы кө шпелілер мен ауқ ат­ты от­ба­сылар бірдей міндет­керлік атқ ар­ды. Мұ ның ө зі пат­ша ө кіметінің қ азақ қ оғ амы­ның ар­тық шы­лық та­ры, топ­та­ры жө ніндегі қ амқ ор­шы­лық са­яса­тының кө рінісі бол­ды; са­лық тар мен басқ а да міндет­керліктердің кү рт кө бейтілуі Орал, Торғ ай об­лыста­рын­да ха­лық тық бой кө рсе­тулердің бас­та­лу­ына тү рткі бол­ды. Пат­ша «Уақ ыт­ша ере­жені» мақ ұ лдағ ан­нан кейін ү кіметтің бірден дерлік жү зе­ге асы­рыла бас­тағ ан са­лық са­яса­тына қ азақ тар­дың на­разы­лығ ы 1868 жылғ ы қ ара­шаның аяғ ына қ арай қ ару­лы қ ар­сы­лық қ а ұ лас­ты. На­шар қ ару­ланғ ан, бірақ жер жағ дайын та­маша білген кө терілісшілер­ге қ ар­сы қ имыл­дағ ан шағ ын ка­зак шолғ ын­шы­лары олар­дың те­ге­урінін ә лсіре­те ал­ма­ды. Жа­зала­ушы­лар­дың неғ ұ рлым ұ йым­дасқ ан қ имыл­да­ры 1869 жыл­дың кө ктемінен бас­та­лады. На­урыз айының ба­сын­да Орын­бордан Жем ауда­нына екі жү здік ка­зак от­ря­ды жіберілді. Бірақ да­лада ке­ле жатқ ан кезінде от­ряд ү кіметтің ә лі де ре­фор­ма енгізу­ге ба­тылы бар­май отырғ ан Қ об­да жә не Елек ө зен­дерінің бойын­да қ имыл жа­сап жү рген «қ азақ тар қ арақ шы­лары­ның» ша­бу­ылы­на ұ шы­рады. Кө терілісшілердің бұ л то­бы біріне Ханғ али Арс­ла­нов сұ лтан, екіншісіне Ық ылас До­сов бас­шы­лық ет­кен екі жа­сақ тың біріккен кү ші болғ аны анық тал­ды. Кө теріліс Орал об­лы­сының солтү стік-ба­тыс аудан­да­рын, атап айтқ ан­да, бұ рынғ ы ха­лық кө терілістері бойын­ша да отар­шылдық қ а қ ар­сы қ озғ алыс­тарғ а бел­се­не қ атысқ аны аң ғ арылғ ан жа­уын­гер та­бын, шекті ру­лары­ның қ оныс­та­рын кең қ ам­тығ ан. Бұ л жо­лы да та­бын­дар ре­фор­ма­дан кейінгі ке­зең дегі отар­шылдық қ а қ ар­сы кү рес­ке еле­улі ү лес қ ос­ты. Маң ғ ыс­та­удағ ы кө теріліс (1870 ж.) «Уақ ыт­ша ере­же» Маң ғ ыс­та­уда 1870 жы­лы енгізілді. Пат­ша ә кімшілігі Маң ғ ыс­та­удың негізгі халқ ы – адай руы «Уақ ыт­ша ере­жені» кү рессіз қ абыл­да­май­ды деп қ ауіптенді жә не оны жү зе­ге асы­ру ү шін неғ ұ рлым қ олай­лы жағ дай­лар­ды кү тті. Маң ғ ыс­тау прис­та­вы под­полков­ник Ру­кин да­ла тұ рғ ын­да­рының қ иын жағ дайымен са­нас­пай, адай­лар­дан 1869–1870 жыл­дар ү шін шаң ырақ алы­мын жаң а та­риф­ке сә й­кес де­реу енгізуді та­лап етті; кө пте­ген жергілікті тұ рғ ын­дар, со­ның ішінде Бо­зашы тү бегінің ба­лық шы жа­тақ та­ры Ру­киннің та­лабын орын­да­удан бас тарт­ты. Адай­лар­дың жай­лауғ а кө шуін кү штеп тоқ та­туғ а ты­рысқ ан Ру­киннің ой­лан­бай жа­сағ ан ә ре­кет­тері жер-жер­де кө терілістің бас­та­лу­ына се­беп бол­ды. Кө терілісшілердің же­текшісі Иса Тілен­ба­ев қ алың бұ қ арағ а бас­шы­лық ету­де ше­берлік жә не жа­зала­ушы­лар­мен келіссө здер­де дип­ло­мати­ялық ә дептілік та­ныт­ты. Кө терілісшілер сә уір айының ба­сын­да Ни­кола­ев ста­ница­сына, Алек­санд­ровск фор­ты­на ша­бу­ыл жа­сады, алай­да олар сә тсіздікке ұ шы­рады. Пат­ша­лық ө кімет орын­да­рын кө шпелілердің ба­тыл­дығ ы қ орқ ыт­ты, мұ ның ө зі олар­ды қ осым­ша ә ске­ри кө мек сұ рауғ а мә жбү р етті; Кав­каздан тың кү штердің ке­луі кү штердің арақ аты­насын ө згертті. Қ озғ алыс­ты ба­суғ а бас­шы­лық жа­сау қ олы­на шоғ ыр­ланды­рылғ ан граф Ку­та­исов «ең жа­байы, дө рекі жә не жа­уын­гер қ азақ тар­ды» ты­ныш­танды­рудың ө з жос­па­рын ұ сын­ды. Граф­тың жос­па­рын­да «елдің ішіне те­рең дей еніп, он­да жергілікті адай­лар ө здерінің кө шуі ү шін қ ажет болғ ан кез­де ай­на­лып ө те ал­май­тын­дай бекіністерді ал­дын ала ба­сып алып», сол арқ ылы олар­дың шегінетін жо­лына ке­дергі жа­сау, «бағ ынуғ а мә жбү р ету» кө зделді. Орыс от­рядта­рының алуы ү шін қ олай­лы бекіністер ретінде Ку­та­исов Маң ғ ыс­та­удың Кин­дері шығ анағ ынан жә не Ү стірт қ ыра­тының солтү стік бө лігінде, Орын­бор да­ласы­мен «кө ршілес» жатқ ан Сағ ым алқ абы­нан жү з шақ ырым жер­дегі Бе­сақ ты шатқ алын таң дап ал­ды. Граф­тың жос­па­ры сә тсіздікке ұ шы­рағ ан жағ дай­да Орын­бор ө лкесінің ге­нерал-гу­бер­на­торы Н. А. Кры­жановс­кий жергілікті тұ рғ ын­дардың Ү стіртке, «бейбіт ауыл­дарғ а ө здерінің шегіне кірер жо­лын жа­уып тас­та­уды ұ сын­ды». Қ озғ алыс же­текшілерінің Хи­уа хан­дығ ына оның та­рапы­нан сырт­тай қ ол­да­уды қ ам­та­масыз ету­ге ү міт ар­тып де­лега­ция жібе­руі жергілікті ө кімет орын­да­рын тағ ы да ма­засыз­дандыр­ды. Оның ү стіне пат­ша ө кіметі оң тү стік ай­мақ ты ба­сып алғ ан­нан кейін Хи­уаның Ре­сей сияқ ты қ ұ діретті ә ске­ри дер­жа­вамен жан­жалғ а ба­руы екіта­лай бо­латын. 1870 жыл­дың жел­тоқ са­нын­да қ озғ алыс­тың же­текшілері До­сан Тә жи­ев, Ер­жан, Ертімбет Қ ұ лов­тар, Иса Тілен­ба­ев жә не олар­дың кө пте­ген серіктері 3 мың шаң ырақ пен Хи­уа хан­дығ ының шегіне ө тті. Кө терілістің негізгі қ озғ аушы кү ші – қ азақ ша­ру­ала­ры ө з қ атар­ла­рын берік біріктіру­ге қ ол жеткізе ал­ма­ды, мұ ның ө зі са­ны жө нінен бол­ма­шы жа­зала­ушы от­рядтар­дың ха­лық қ ар­сы­лығ ының негізгі ошақ та­рын тұ ншық ты­ру­ына мү мкіндік берді; қ азақ ша­ру­ала­рының ру­лық тар ө рістері мү дде­лері отар­шыл им­пе­ри­яның ә ске­ри қ ұ ра­мала­рының ө зінің ұ йым­да­суы жағ ынан едә уір кем тү скен кө терілісшілер жа­сақ та­рын­дағ ы тұ рақ та­ма­ушы­лық ты туғ ыз­ды. Кө теріліс шағ ын си­пат­та болғ аны­мен, оның ге­ог­ра­фи­ялық шең бері тым ауқ ым­ды бол­ды – бү кіл дерлік Ба­тыс Қ азақ стан, Солтү стік Қ азақ стан­ның бір бө лігі қ азақ ша­ру­ала­рының бой кө рсе­тулерімен қ ам­ты­лып, «Уақ ыт­ша ере­женің» жү зе­ге асы­рылу­ын қ иын­датты.

42.1868-1869жж.Орал, Торғ ай облыстарындағ ы жә не 1870ж.Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ кө терілістері.

1867-1868жылдардағ ы реформалар отаршылдық езгіні терең детті:

-Жерді патша ү кіметінің мемлекеттік меншігі етіп жариялады.

-Жаң а бекіністерді кө птеп салды.

-Салық тар кө бейтілді(шаң ырақ жә не земство салығ ы).

Осы ауыртпалық тар қ азақ шаруаларын азаттық кү реске кө терді.

1868 жылдың желтоқ саны мен 1869 жылдың қ азаны аралығ ы –Орал мен Торғ айдағ ы кө теріліс отаршылдық қ а қ арсы жә не антифеодалдық сипатта болды.

Кө теріліс жетекшілері: Сейіл Тү ркібайұ лы жә не Беркін Оспанұ лы.Кө терілісті басқ аруғ а артық шылық тарынан айырылғ ан ру басылары қ атысып, кейін кө терілістің бұ қ аралық, таптық бағ ытынан сескеніп ауытқ ыды.Кө терілісшілердің талаптары: еркін кө шіп-қ онуды сақ тау; жер сатуды тоқ тату; уезд бастық тарын бекіту шарттарын жою; салық ты жою.

1869жылғ ы 6мамырда Жамансай кө лі маң ында 20000 кө терілісші фон Штемпель тобын 7кү н бойы қ оршап, жазалаушылар шайқ аспай ә скери шепке қ айтып кетті.

1869жылғ ы наурыз-маусымда 30000 5аруа феодалдарғ а қ арсы 41рет шабуылдады.Кө терілісшілерге қ арсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал-губернатор Веревкиннің жазаушылар тобы жіберілді.

Ақ сү йектер опасыздығ ынан кө теріліс талқ андалды.Жең ілу себептері: қ арудың аздығ ы, ауызбірліктің болмауы, ақ сү йектер опасыздығ ы, шаруалардың тү пкі мақ саттарын жете тү сінбеуі.

1870 жыл-Маң ғ ыстаудағ ы шаруалар кө терілісі.

Кө терілісшілер жетекшілері: Досан Тә жіұ лы, Иса Тіленбайұ лы.Кө терілістің себебі: 40мың дық шаң ырақ тан тұ ратын Адай руы екі жылда 160000 сом салық тө леуге тиіс болды.Кө теріліске тү рткі болғ ан оқ иғ а: жазалаушылардың адайлық тардың мекендеріне жақ ындауы.

1870жылы 16наурызда Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин тобы «Ережелерге»қ арсылық білдіріп кө шуге бел байлағ ан адайлық тарды кү шпен тоқ татуғ а тырысты.

Бозащы тү бегінде 200кө терілісші жазалаушыларды қ оршап алып талқ андады.Рукин атылып ө лді.Қ озғ алыс бү кіл Маң ғ ыстауғ а таралып, Николаевск станциясы мен Александровск фортының балық аулау кә сіпшіліктеріндегі жұ мысшылар қ осылып, кө терілісшілер тобы 10000-ғ а жетті.

1870жылғ ы 5сә уірде кө терілісшілер Александровск фортына шабуылдады.

1870жылғ ы мамырда Маң ғ ыстауғ а Кавказдан ә скери топ жеткізіліп, кө теріліс талқ андалды.

Ә скери министр Милютиннің «бұ ларды келістіріп жазалау керек» деген нұ сқ ауына сә йкес Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский кө терілісшілерді 3ай бойы қ удалады1870жылғ ы желтоқ санда И.тіленбайұ лы, Д.Тә жіұ лы, И.Кө лұ лыбастағ ан 3000 шаң ырақ Хиуа хандығ ына ө тіп кетті.Бұ л кө терілістердің тарихи маң ызы: тұ ң ғ ыш рет қ азақ жұ мысшыларының кү реске қ атысуы; ХІХғ. 70-80ж.Ресейдегі азаттық қ озғ алыстың қ ұ рамдас бө лігі.

1869жылғ ы наурыз-маусымда 30000 шаруа феодалдарғ а қ арсы 41рет шабуылдады.Кө терілісшілерге қ арсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал-губернатор Веревкиннің жазаушылар тобы жіберілді.

Ақ сү йектер опасыздығ ынан кө теріліс талқ андалды.Жең ілу себептері: қ арудың аздығ ы, ауызбірліктің болмауы, ақ сү йектер опасыздығ ы, шаруалардың тү пкі мақ саттарын жете тү сінбеуі.

1870 жыл-Маң ғ ыстаудағ ы шаруалар кө терілісі.

Кө терілісшілер жетекшілері: Досан Тә жіұ лы, Иса Тіленбайұ лы.Кө терілістің себебі: 40мың дық шаң ырақ тан тұ ратын Адай руы екі жылда 160000 сом салық тө леуге тиіс болды.Кө теріліске тү рткі болғ ан оқ иғ а: жазалаушылардың адайлық тардың мекендеріне жақ ындауы.

1870жылы 16наурызда Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин тобы «Ережелерге»қ арсылық білдіріп кө шуге бел байлағ ан адайлық тарды кү шпен тоқ татуғ а тырысты.

Бозащы тү бегінде 200кө терілісші жазалаушыларды қ оршап алып талқ андады.Рукин атылып ө лді.Қ озғ алыс бү кіл Маң ғ ыстауғ а таралып, Николаевск станциясы мен Александровск фортының балық аулау кә сіпшіліктеріндегі жұ мысшылар қ осылып, кө терілісшілер тобы 10000-ғ а жетті.

1870жылғ ы 5сә уірде кө терілісшілер Александровск фортына шабуылдады.

1870жылғ ы мамырда Маң ғ ыстауғ а Кавказдан ә скери топ жеткізіліп, кө теріліс талқ андалды.

Ә скери министр Милютиннің «бұ ларды келістіріп жазалау керек» деген нұ сқ ауына сә йкес Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский кө терілісшілерді 3ай бойы қ удалады1870жылғ ы желтоқ санда И.тіленбайұ лы, Д.Тә жіұ лы, И.Кө лұ лыбастағ ан 3000 шаң ырақ Хиуа хандығ ына ө тіп кетті.Бұ л кө терілістердің тарихи маң ызы: тұ ң ғ ыш рет қ азақ жұ мысшыларының кү реске қ атысуы; ХІХғ. 70-80ж.Ресейдегі азаттық қ озғ алыстың қ ұ рамдас бө лігі.

43 ХIХ ғ. екінші жартысы мен ХХғ. басындағ ы Қ азақ стандағ ы Ресей империясының қ оныс аудару саясаты.

Ұ йғ ырлар мен дү нгендердің Қ азақ станғ а қ оныс аударуының себептері, мақ саты, барысы. Жетісу­да егіншіліктің да­му­ына XIX ғ асыр­дың 70–90 жыл­да­рын­да Шығ ыс Тү ркістан­нан қ оныс аударғ ан ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер ық пал етті. Қ оныс­танды­ру екі ке­зең де бол­ды. Бірінші ке­зең де 1877 жы­лы Тоқ мақ ауда­нына (Солтү стік Қ ырғ ызс­тан) шэнь­си дү нген­дерінің бір то­бы келді, 1881–1883 жыл­да­ры, Санкт-Пе­тер­бург шар­ты­на сә й­кес, Іле ө лкесінен ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дердің негізгі кө пшілігі қ оныс аудар­ды. Қ оныс­та­нушы­лар­дың жаң адан 5 бо­лыс: Жар­кент жә не Кет­пен (қ азіргі Пан­фи­лов ауда­нының аумағ ын­да), Ақ су-Ша­рын (Ұ йғ ыр ауда­нын­да), Ма­лыбай (Ше­лек ауда­нын­да), Қ ара­су (Ең бекшіқ азақ ауда­нын­да) бо­лыс­та­ры қ ұ рыл­ды. Жетісу­да ең жақ сы жер­лер ка­зак­тардың пай­да­сына тар­тып алы­нып қ ойғ ан­дық тан, ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер қ ол­дан су­лан­ды­рыл­майын­ша егіншілікке он­ша жа­рам­ды бол­мағ ан учас­ке­лер ал­ды. Об­лыстың се­ло халқ ын жер­ге ор­на­лас­ты­ру жө нінде 1882 жы­лы Жетісу об­лыстық басқ ар­ма­сы белгіле­ген ере­желер негізінде дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар ә рбір ер­кек адамғ а 10 де­сяти­надан жер алуғ а тиісті еді. Алай­да 1885 жы­лы қ оныс­та­нушы­ларғ а ү лесті жер бө ліп бе­ру қ олғ а алынғ ан кез­де, ә рбір ер­кек адамғ а 4–5 де­сяти­надан ғ ана жер бө лініп беріліп, 1892 жыл­дың 1 қ аң та­рынан бас­тап об­роктық алым – са­лық са­лына­тын бол­ды. Се­лодағ ы жә не қ ала­дағ ы ұ йғ ыр мен дү нген ха­лық та­ры ө здерінің ә кімшілігі, мешіті жә не оны басқ ара­тын дінба­сы бар қ ауым­дарғ а бө лінді. Қ оныс­та­нушы­лар­дың ке­дей­лен­ген бө лігі алғ ашқ ы кез­дерде ө здеріне берілген ү лесті жердің шағ ын учас­ке­лерін ғ ана иге­ре ал­ды. Со­ның нә ти­жесінде қ ауым­дар ішінде ө зінше бір арен­да­лық қ аты­нас­тар қ алып­та­сып, қ ауым­ның ке­дей мү ше­лері ө здерінің ү лесті жер­лерін не­месе олар­дың едә уір бө лігін қ ауым­ның ә лді мү ше­леріне беріп отыр­ды, ал ө здері «арен­да­тор­ларғ а» кү нделікті жұ мыс­шы­лар (мердігер­лер) ретінде ө німнің бір бө лігін ала­тын бо­лып жал­данды. Бұ л ү лесті жер­лер фор­маль­ды жағ ынан ә лі де бұ рынғ ы иелерінің атын­да бо­лып қ алғ аны­мен, іс жү зінде олар жаң а қ ожайын­дардың то­лық иелігіне кө шетін. Сө йтіп, қ ауым­дардың жоғ ары бай топ­та­ры, дінба­сылар жә не дү нген, ұ йғ ыр қ ауым­да­рының се­лолық ә кімшілігінің ө кілдері қ ауым­ның кө пте­ген мү ше­лерінің ү лесті жер­лерін ө з қ ол­да­рына шоғ ыр­ланды­рып, ірі жер иелеріне ай­нал­ды. Қ ауым­дық жер­лердің се­ло бай­ла­рының қ олы­на шоғ ыр­ла­ну­ына дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лардың шет кә сіпке ке­туі де се­бепші бол­ды. Алғ ан жер­лері қ ұ нар­сыз бо­лып, жұ мыс кө лігі мен ауыл ша­ру­ашы­лық қ ұ рал­да­ры бол­мағ ан ке­дей­лер алым-са­лық тар тө леу жө ніндегі жең ілдік берілген мерзім біткен­нен кейін мү лдем кү й­зелді, ө здерінің ү лесті жер­лерін жап­пай тас­тап, қ ала­ларғ а жал­да­ма жұ мыс­шы жә не ауыл ша­ру­ашы­лық ба­тырақ та­ры бо­лып та­быс іздеп кетті. Дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар ө здерімен бірге Жетісуғ а жа­сан­ды жол­мен су­лан­ды­рыла­тын егіншіліктің қ алып­тасқ ан дә стү рлерін ә келді. Дә нді дақ ыл­дар ішінде би­дай ба­сым бо­лып, жердің жар­ты­сынан ас­та­мына би­дай егілді. Ұ йғ ыр­лар сон­дай-ақ мақ та ө сіру­мен жә не ішіна­ра жібек қ ұ ртын ө сіру­мен де ай­на­лыс­ты. Дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар май дайын­дау ү шін зығ ыр мен кү нжіт, қ ыша екті. Кейіннен те­мекі ө сіріп, оны жергілікті ры­нок­та тиімді етіп ө ткізе бас­та­ды. Жетісу­да қ оныс ауда­ру қ оныс­танды­рушы­ларғ а да ә сер ет­пей қ ойғ ан жоқ. Егер бұ рын ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер ша­ру­ашы­лығ ын­да ағ аш са­бан­дар мен басқ а да до­бал қ ұ рал-сай­ман­дар қ ол­да­нылып кел­се, енді олар темір соқ алар­ды, тыр­ма­лар­ды, се­ял­ка­лар­ды, т. б. пай­да­лана­тын бол­ды, жаң а ауыл ша­ру­ашы­лық дақ ыл­да­рын: сұ лы, те­мекі, кар­топ, по­мидор жә не басқ ала­рын егуді игерді. Байырғ ы ха­лық тар – қ азақ тар мен қ ырғ ыз­дардың ә серімен дү нген­дер мал ша­ру­ашы­лығ ымен ай­на­лыса бас­та­ды. Ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дердің та­рихи тағ дыр­ла­ры Ре­сейдің бір бө лігі ретіндегі Қ азақ ө лкесі ха­лық та­рының тағ ды­рымен тығ ыз ас­та­сып кетті.