Айнар көзі ретінде

ХХ ғ асырда қ ұ қ ық тың ə ртү рлі ө мірлік жағ дайларғ а, ситуацияларғ а, тірі ө мірге сə йкестігі туралы

идея пайда болды. Осыдан барып “тірі қ ұ қ ық ” тү сінігі пайда болды. Қ азіргі кездегі

теоретикғ алымдардың (Ю.Хабермас) жазуынша, табиғ и қ ұ қ ық тың оң тайлану ү дерісі жү рді.

Сонымен бір мезетте, қ ұ қ ық адамдардың ө зара, қ оғ амдық жү йелердің, ө ркениеттердің араласу

қ ажеттігінен туғ ан конвенционалды сипатқ а ие болды. Жеке қ ұ қ ық кə сіпкерге, азаматқ а барынша

мү мкіндіктер мен бостандық тар беруге тырысты. Жанжақ ты нормативтіліктің орнын

конвенционалды негізде қ алыптасқ ан қ ағ идалар басты. Ал жеке мақ сатміндеттер жергілікті,

ұ лттық аумақ тық жə не т.б. қ ұ қ ық та жү зеге аса бастады. Зор потенциалдық қ ұ қ ық тық аумақ

анық талды. Осы кезде қ ұ қ ық тың тірі тү рі жетіспеді. Сонымен қ атар, адамгершілік

қ ұ ндылық тардың да жетіспеушілігі байқ алды, себебі, олар формальдық нормалардың ү стемдік

қ ұ рғ ан жылдары біртіндеп жоғ алғ ан болатын.

Осылай, ө мірдің ө зі, эмпирикалық шындық пен тə жірибе жаң а қ ұ қ ық тық жə не заң ды этиканың

қ айнар кө зіне айналды. Алайда, оларды ə ртү рлі ғ ылым салаларының (антропология,

ə леуметтану, ə леуметтік психология жə не т.б.) қ ұ ралдық кө мегімен жанжақ ты салмақ тап зерттеу

шарт болды. Ю.Хабермас ө зінің “Білім жə не қ ызығ ушылық тар” атты ең бегінде “когнитивті

қ ызығ ушылық ” тү сінігін енгізеді. Оның ойынша, бұ л тү сінік ө мір ү дерісінің табиғ и жə не рационалды

бастамасын кө рсетеді.

Тірі қ ұ қ ық ретінде біз эмпирикалық шындық ты, ө мірді, азаматтық қ атынастарды тү сінеміз. “Тірі”

ө мірдің шынайы ағ ымы, алдымен рим қ ұ қ ығ ы кезең інде преторлық қ ұ қ ық та, кейіннен — Англияда

соттар қ ұ қ ығ ында бекітілген сот прецеденті ү шін, қ ұ қ ық тық рефлексия ү шін белгілі бір кең істікті

қ алыптастырып, жағ дай жасайды. Тірі қ ұ қ ық ты заң шығ арушы қ абылдағ ан нормативтік қ ұ жаттарғ а

жауап ретінде тү сінуге болады. Тірі қ ұ қ ық топтардың ə леуметтік психологиясымен, ə ртү рлі жастың

психологиясымен, климатпен, ландшафтпен, ұ лттық ерекшеліктермен тығ ыз байланысты.

Тірі қ ұ қ ық туралы тү сінікті тө мендегідей арнайы ұ йымдастырылғ ан ақ парат алу жолдары

қ алыптастырады: ə леуметтік зерттеулер, сараптамалық талдау мə ліметтері, журналистік

тергеулер; мұ ндай ақ параттарды жанама жолмен де алуғ а болады — ө нер, кө ркем

шығ армашылық, мə дени ө мір арқ ылы. Тірі қ ұ қ ық пен ə детғ ұ рыптың, діннің, табиғ и қ ұ қ ық тың

ұ қ састық тары ө те кө п.

Қ орытындылай келе, қ ұ қ ық тық моральдың қ айнар кө здерінің тізімін шектеу мү мкін еместігін

атап ө туге болады. Біз бұ лардың негізгілеріне ғ ана тоқ талып ө ттік. Ə рине, оның дамуына

адамның ө міріне ə сер ететін жə не адам шығ армашылығ ының ө німі болып табылатын барлық

ғ ылымитехникалық жаң алық тар ə сер етеді.

Қ ұ қ ық тық моральдың гносеологиялық қ айнар кө здерінің қ атарында ерекше орынды

антропология иеленген. Антропология — адам туралы ілім. Табиғ иғ ылыми жə не медициналық

антропология тірі ағ залар ə леміндегі адамның орнын анық тайды. Оғ ан анатомия, физиология,

нə сілдер туралы ілім жə не т.б. жатады.

Табиғ иғ ылыми антропологияның мə ліметтері қ ұ қ ық тық этикамен жанама байланыста. Себебі,

бұ л жерде барлығ ын адамның араласуымен анық тау мү мкін емес. Алайда, адам

биологиясындағ ы жаң алық тар (жынысты ө згерту мү мкіндіктері, клондау механизмі, “пробиркадан”

бала алу, медициналық криминологиялық сараптама, адам мү шелерін алыпқ олдану жə не т.б.) тек

қ ұ қ ық тық рə сімдеуді ғ ана емес, сонымен қ атар, ең алдымен, адамгершілік тұ рғ ыдан бағ алауды, ал

оның негізінде қ ұ қ ық тық шешімдерді қ абылдауды қ ажет етеді.

Біз аталғ ан авторлардың ең бектеріне жанжақ ты тоқ талмаймыз. Қ азіргі кездегі қ ұ қ ық қ а, этикағ а,

ə леуметтік психологияғ а, педагогикағ а жə не адамды зерттеумен байланысты басқ а да

ғ ылымдарғ а ү лкен ə сер еткен антропологиялық философиялық мектептің негізгі жаң алық тарына

тоқ талып ө туді жө н кө рдік.

ХХ ғ асырдың ойына ə сер еткен парадигмалық сипаттағ ы ү ш ерекше идеяны атап ө туге

болады. ХХ ғ асырдың антропологиялық парадигмасы Макс Шелердің есімімен тығ ыз байланысты.

Ницшенің адамды аяқ талмағ ан жануар ретінде қ арастырғ ан формуласын талдай келе, Шелер

адамды еркін, ашық, “ойланатын тірі жан иесі” ретінде кө рсетті. Адамда ө зінө зі дамыту, ө зінө зі

ө згерту мү мкіндіктері бар. Биологиялық тіршілік иесі ретінде адам шектелген, оның кемшіліктері

кө п, ал ойланушы ретінде, ол — шексіз. Бұ л жерде нақ ты бағ ытбағ дар жоқ: Фромм айтқ андай,

адам ө з бойындағ ы адамдық ты іздеуге бағ ытталғ ан.

Шелердің адамның аяқ талмағ андығ ы жө ніндегі ойын Фромм ə рі қ арай жалғ астырғ ан. Адамда

бə рі ө згереді — оның табиғ аты да, оғ ан тə н субъективтілік те. Бұ л ой Фроммды адам ө з

табиғ атынан қ айырымды немесе зұ лым болмайды деген қ орытындығ а алып келді: оның бойында

барлық мү мкін қ асиеттер мен кемшіліктердің қ айнар кө здері жасырылғ ан. Мысалы,

жеккө рушіліктің, авторитарлық тың, қ айырымдылық тың жə не т.б.

Фромм бойынша адам — антропологиялық суреттің қ айнар кө зі жə не соң ы. Адамның болмысы

еш нə рсемен шектелмеген, байланбағ ан, ол — еркін. Ө з қ алпындағ ы адам — адам емес. Ол ө зі

қ андай бола алады, сол сипатқ а ие. Фромм экзистенциалистік дə стү рге жақ ын келеді: адамды ө з

болмысындағ ы қ арамақ айшылық тар арқ ылы, оның ө мір сү ру тə сілі арқ ылы тү сіну қ ажет. Адамның

ең басты қ арамақ айшылығ ы, Фроммның ойынша, табиғ и тірі жан иесі бола тұ ра, ол ө з табиғ атын

тұ рақ ты тү рде жоқ қ а шығ арады, міне, оның кемшілігі осында. Адамның жеке даралығ ы оның

қ ұ марлық тарынан, ұ мтылыстарынан кө рініс табады. Махаббат, қ орқ ыныш, билікқ ұ марлық,

фанатизм... Ə лемді осылар басқ ара ма? Біреу бай ө мір мен бақ ытқ а ұ мтылады, біреу, керісінше,

аскеттік идеалдарды пір тұ тады, енді біреу бар жантə німен билік қ ұ руғ а тырысса, біреу бұ ғ ан

қ арсы. Осы қ ұ ндылық тардың жиынтығ ын Фромм бағ ытбағ дар жə не табыну жү йесі деп атайды.

Эрих Фромм ө зінің “Адам ө зі ү шін” атты ең бегінде адамдық субъективтілік саласын енгізген.

Оның ойынша, адам нақ ты ə леуметтік жағ дайларғ а нашар бейімделеді, себебі, оның белгілі бір

қ ұ марлық тары, итермелегіш кү штері бар. Мү мкін, оның басқ арылмайтындығ ының ө зі оның

қ ұ тқ аруғ а итермелейтін қ асиеті шығ ар. Адам мемлекеттік меншік ү стемдік қ ұ рғ ан қ оғ амда ө мір

сү руге бейімделді делік. Бұ л жақ сы ма, ə лде жаман ба? Мұ ндай жағ дайда адамдардың барлығ ы

қ ұ лдарғ а айналып кететін еді.

Аристотель ө зінің “Никомах этикасы” ең бегінде адам ө мірінің барлық игіліктерін ү ш топқ а

бө лген: сыртқ ы, рухани жə не денелік.

Адам қ ажеттіктерін бө лу мə селесін кө птеген философтар зерттеген. Олар адамның ө зіне

тікелей қ атысы бар қ ажеттікті жə не адамның ө мір сү руі кезінде иемденген қ ажеттіктерін бө луге

тырысқ ан. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес Шопенгауэрдің идеясын еске тү сірген жө н. Ол адам болмысын

талдауғ а тырысып, адамдар арасындағ ы айырмашылық тарды екі негізгі категорияғ а негіздеген:

1) Жеке тұ лғ а неге ие — яғ ни, кезкелген меншік пен иелік.

2) Жеке тұ лғ а бізге қ алай кө рінеді. Бұ л жерде ол туралы басқ алардың кө зқ арасы.

Э.Фромм адамның бойындағ ы ө зіненө зі бас тарту қ ұ былысының кері кө ріністерін жанжақ ты

талдайды. Мысалы, егер адамдағ ы шығ армашылық қ а деген ұ мытылыстан еш нə рсе шық паса,

онда барлығ ын бұ зыпқ ұ ртуғ а деген ниет пайда болады. Психикалық қ озғ аушы кү штің ə сері

соншалық ты, егер адам ө зін ө зін ə леммен шығ армашылық актісінде біріктіре алмаса, онда ___________ə лемді

қ ұ рту жə не бұ зуғ а ұ мтылыс пайда болады. Осындай қ арамақ айшылық ты жолмен адам

жалғ ыздық тан қ ұ тылу мə селесін шешеді. Сонымен, шығ армашылық пен бұ зу — инстинктілер

емес, олар нақ ты қ оғ амдағ ы адам жағ дайына жауап. Баламалық айқ ын кө рініп тұ р — ойлап

шығ ару немесе қ ұ рту...

Адамның болмысын Фромм оның қ алыптасуы, рухының жетілуі ретінде тү сінеді. Адамгершілік

туралы, бағ ытбағ дардың қ ұ ндылығ ы туралы, арұ ят пен борыш туралы кезкелген толғ аныс адамды

философиялық танудың нə тижесінде қ алыптасатыны белгілі. Фроммның ойынша, қ ұ ндылық тар

жеке тұ лғ аның санасынан да, белгілі бір тұ ң ғ иық тан санасыз тү рде де пайда болмайды. Олардың

қ айнар кө зі — адамның субъективтілігінің бай ə лемі.

Қ ұ ндылық тар шынайы ө мірді реттейді, оны тү сінуге бағ алаушылық сə ттерді енгізеді, қ оршағ ан

ортаның ғ ылыммен салыстырғ анда басқ а аспектілерін кө рсетеді. Олар ақ иқ атпен емес, идеал

туралы тү сініктермен байланысты болады. Еуропалық философтардың шығ армаларына жү гіне

келе, Фромм олардан, ең алдымен, адамның қ ұ ндылық тары мен жү рістұ рыстарының себептерін

тү сіндіруді іздейді. Тіпті, адамзат тарихының нақ ты кезең дерін Фромм ө зіндік негізбен бағ алайды.

Бұ л негіз — адам бақ ытының, жағ дайының жə не психологиялық ү йлесімділігінің шамасы.

Фроммның ойынша, ə леуметтік қ ұ рылымғ а нашар бейімделген адамды невротик ретінде жоқ қ а

шығ аруғ а болмайды. Сол сияқ ты, жақ сы бейімделген тұ лғ аны адамдық қ ұ ндылық тар тізбегі

бойынша жоғ арғ ы разрядқ а жатқ ызу да дұ рыс емес. Жақ сы бейімделушілікке, Фромм бойынша,

кө п жағ дайда ө зіндік жеке даралық тан бас тарту арқ ылы жетуге болады. Осы себепті де, кей

кездері невротикке ө з тə уелсіздігі ү шін кү ресте жең ілмеген адам ретінде мінездеме берілуі мү мкін.

Оның ө з жеке даралығ ын сақ тап қ алуғ а ұ мтылысы тұ лғ аны шығ армашылық дамытудың орнына

ə ртү рлі арманфантазиядан қ анағ ат табуғ а итермелеуі мү мкін.

Мінез туралы тұ жырымдар жасай келе, Фромм мінезді адамның нақ ты жү рістұ рысының,

ойының, сезімдерінің жə не ə рекеттерінің бағ ыттылығ ын анық тайтын салыстырмалы тү рде тұ рақ ты

психикалық қ ұ рылымы ретінде тү сіндіреді. Фроммның ойынша, ə леуметтік мінездің негізгі міндеті

— осы қ оғ амның энергиясын оның ү здіксіз дамуы ү шін дамыту.

Фромм “авторитарлық мінезді” терең ə рі жанжақ ты зерттеушілердің бірі ретінде белгілі. Ол

ұ сынғ ан ү лгінің нацизм мен оғ ан ұ қ сас феномендерді зерттеуде ролі ерекше болды. Алайда,

ғ алым бостандық тан қ ашудың тек тоталитарлық қ ұ рылымғ а ғ ана тə н еместігін кө рсетті.

Демократиялық қ оғ амдарда да адамды бостандық тан алып кететін басқ а да механизмдер бар.

“Бостандық тан қ ашу” атты кітабында Фромм кезкелген тү рдегі қ оғ амда кездесетін мазохистік

феноменнің нысандарын жанжақ ты сипаттады. Мазохист жалғ ыздық тан қ ұ тылу ү шін кімге

болмасын: басқ а адамғ а, ə леуметтік институтқ а, қ ұ дайғ а бағ ынуғ а тырысады. Оғ ан ө зіндік ə лсіздік,

тө мендік сезімі тə н.

Бұ зу, объектіні қ ұ рту — ə лсіздіктің белгісі. Яғ ни, бұ зыпқ ұ ртушылық тың тү птамыры — тұ лғ аның

ə лсіздігі жə не оқ шаулануы. Мұ ндай тұ лғ а қ оршағ ан ортаны бұ зу арқ ылы ғ ана ө зінің оның

алдындағ ы ə лсіздігі сезімінен арыла алады. Олар “ə лемді қ ұ рту — осы ə лемнің мені қ ұ ртуын

болдырмаудағ ы соң ғ ы ұ мтылыс” деп тү сінеді. Садизмнің мақ саты — объектіні ө зіне сің іріп алу,

бұ зыпқ ұ ртушылық тың мақ саты — объектіні қ ұ рту, оны жоқ қ а шығ ару. Садизм жалғ ыз адамғ а оның

басқ а адамның ү стіндегі билігі арқ ылы кү ш беруге тырысса, бұ зыпқ ұ ртушылық — кезкелген

сыртқ ы қ ауіпті жою арқ ылы кү ш береді.

Адамның ө зінө зі дамытуы тұ лғ аның тек психологиялық ө зінө зі сезінуіне байланысты емес.

Адамғ а белгілі бір бағ ытбағ дарды социум, мə дени императивтер береді. Ө зін нақ ты бір мінезге

кү штеп итермелей отырып, тұ лғ а ө зінің қ айталанбастығ ының кө птеген сипаттарын жоғ алтады.

Себебі, социализация ү дерісі жеке тұ лғ а ө зінө зі жə не ө зінің басқ а адамдарғ а қ атынасын анық тағ ан

сə ттен басталады. Белгілі бір қ атынастың (адамдардың араласуының) тү рінің дамуы ə леуметтік

мінездің, яғ ни, тұ рақ тылық тың қ алыптасуына алып келеді.

Қ азіргі кездегі антропология кө рсетіп отырғ андай, дү ниетанымдық кө зқ арастардың, сенімдердің

бірқ атарын олардың антропогендік тү птамырымен тү сіндіруге жə не негіздеуге болады. Мұ ндай

қ ұ былыстардың қ атарына фашизмді, ұ йымдасқ ан қ ылмыстылық ты, жасө спірімдердің

агрессивтілігін жə не т.б. жатқ ызуғ а болады. Қ ұ қ ық тағ ы нормативистік механизм қ аншалық ты мінсіз

болса да, ол адамдық зұ лымдық тардың кө птеген сансыз тү рін ашып кө рсете алмайды.