Сөз тіркестерінің түрлері, олардың аударылуы.

Сө з тіркестері еркін жә не тұ рақ ты тіркестер болып екі тү рге бө лінеді. Тұ рақ ты тіркестер ә р тілдің ө зіндік ерекшеліктеріне қ арай қ алыптасқ ан жә не дайын кү йінде қ олданылады. Ал еркін тіркестер ә р тілдегі сө здердің тіркесімділік ерекшеліктеріне сай қ ұ рылып отырады. Тә жірибе жү зінде тү пнұ сқ а тілдегі сө з тіркестерін аудару ә р тілдің тіркесімділік ерекшеліктерінің сә йкес келмеуіне орай қ иындық тудырып отырады. Мысалы, қ ара сө зімен келетін бірнеше сө з тіркестерін аударып кө рсек:

черный хлеб – қ ара нан; черный ход – жасырын есік;

черная доска – қ ара тақ та; черный день – ауыр кү н

черный список – қ ара тізім; черная наблагодарность–жақ сылық қ а жамандық

Сын есім мағ ынасында келген «қ ара» сө зі ә ртү рлі зат есіммен тіркескенде бірде тура, бірде ауыспалы мағ ынасында келгенін кө реміз. Демек, бірде ол еркін тіркес болса, келесіде фрзеологиялық тіркеске айналып отыр. Сауатты аударма жасау екі тілді де жетік білуді қ ажет етеді. Мысалы, «черный ход» дегенді «қ ара есік» деп тә ржімелемеу ү шін аударма жұ мысын талдау арқ ылы орындағ ан тиімді. Талдау барысында тірек сө здің мағ ынасына (семасына) назар аударамыз. Оның барлық семасының ішінен нақ ты мә нмә тіндегі (контекстегі) немесе сө йлемдегі осы тіркестің мә нін ашатын семасын таң дап аламыз. Берілген мысалда тірек сө з “черный” –“қ ара” емес оғ ан тіркесетін сө з яғ ни анық талатын сө з. Кө ріп отырғ анымыздай “черный” сө зі ө зінің тура мағ ынасында тұ рғ анда ғ ана “қ ара” болып аударылады. Ал ауыспалы мағ ынада ол тіркесетін сө здің мағ ынасына қ арай басқ аша аударылады. Ауыспалы мағ ына контеске сай тіркесетін сө здің мағ ынасынан туындайды. Бұ л жағ дайда қ азақ немесе басқ а тілдегі сө зердің барлық мағ ыналық қ ыр-сырын жете білмейтін аудармашығ а (студентке), екі тілді аударма сө здіктермен қ атар тү сіндірме сө здіктер мен синонимдер сө здігін пайдалануғ а тура келеді.

Мысалы, қ азақ тілінде «қ ара кемпір», «қ ара шал», «қ ара бала», «қ ара шаң ырақ» деген тіркестер бар, мұ ндағ ы қ ара сө зінің мә н-мағ ынасы «қ ара нан», «қ ара тас», «қ ара шай» тіркестеріндегі қ арамен бірдей емес. Алдың ғ ы тіркестер ұ лттық ұ ғ ыммен, ділге байланысты сө здер. Ендеше оларды «черная бабушка» немесе «смуглая бабушка» деп аударғ ан дұ рыс болмайды.

30. Дипломатиялық қ ұ жаттарды аудару, ерекшеліктері.

Ресми іс қ ағ аздар стиліне іс қ ағ аздары, заң қ ұ жаттарының тілі жатады. Олардың атқ аратын міндеті іс-тә жірибеде маң ызды мә ліметтерді хабарлау, нақ ты жө н кө рсету. Тіл тә сілдері: кітаби, ресми сө здер мен сө йлемдер.

Іс қ ағ аздар стиліне ә ртү рлі мекемелерде, кә сіпорындарда, ұ йымдарда жү ргізілетін жазу ү лгілері жатады. Іс қ ағ аздары белгілі бір форма бойынша жазылады. Ол форманың тү рлі ү лгілері болады. Іс қ ағ аздарының ә рқ айсысының бұ рыннан белгілі бірың ғ ай сө здері мен сө йлем ү лгілері болады. Іс қ ағ аздары кө бінесе, сол ү лгі бойынша жазылады. Мұ ндай іс қ ағ аздарды жазу онша қ иынғ а соқ пайды, ол алдын ала танысып жаттығ у, дағ дылану арқ ылы мең геріледі.

Ресми стильдің кө лемі, мазмұ ны жә не жазылу формасы жағ ынан іс қ ағ аздарынан біраз ерекшелігі бар. Ресми іс қ ағ аздары белгілі бір қ алыпқ а (штампқ а) тү сіп отырады, онда сө з қ олданысы ерекше болады. Ресми стильде кө бінесе заң, жарғ ы, ү кімет органдарының қ аулылары, халық аралық шарт, келісім, дипломатиялық нота, ү кімет хабарлары жазылады.

Ресми қ ұ жат стильдеріне тә н белгілер:

-мазмұ нының қ ысқ а, тұ жырымды баяндалуы;

-тұ жырымдардың дә л, нақ ты болуы;

-сө здердің тура мағ ынасында пайдалануы;

-терминдер мен тұ рақ ты орамдардың бірегейлігі;

-терминдердің қ олданылу жиілігі жоғ ары, Мемлекеттік терминология комиссиясы бекіткен нұ сқ асының пайдаланылуы.

Тіл білімі терминдерінің тү сіндірме сө здігінде оғ ан тө мендегідей анық тама келтірілген: «Ресми тіл (лат. officialis) (лауазымды) – белгілі бір территорияда мемлекеттік заң дар, қ аулы-қ арарлар мен іс-қ ағ аздарында қ олданылатын қ ұ қ ық тық мә ртебесі бар тіл. Ресми тіл мә селесінің шешілуі барлық елдерде бірдей емес. Кө п ұ лтты мемлекеттердің (Ү ндістан, Канада, Швейцария т.б.) конституцияларында қ ай тілге ресми тіл мә ртебесі берілетіні кө рсетіліп отырады. Кейбір мемлекеттерде (Азия, Африка елдерінде) жергілікті ұ лттық тілмен қ атар бұ рынғ ы метрополия тілдері (ағ ылшын, француз, испан т.б.) ресми тіл болып қ абылданғ ан. Кейбір мемлекеттерде (Ресейде т.б.) ресми тіл мен мемлекеттік тіл ұ ғ ымдары бір-бірімен сә йкес келіп, ауысып қ олданыла береді. Бірақ оларды бірдей деп қ арауғ а болмайды. Мемлекеттік тіл – қ оғ амдық, саяси, экономикалық, ә леуметтік, мә дениеттік т.б. салаларда кең қ олданылатын тіл. Ал ресми тіл қ олданылу аясы негізінен ресми қ атынастар шегінен аспайды. Қ азақ стан Республикасы Конституциясында қ азақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ресми тіл болып қ абылданғ ан.

БЛОК

1.Дипломатиялық терминдерге тү сінік берің із: дипломатиялық протокол, декларация, дипломат.

Дипломатиялық протокол – бұ л ресми қ арым-қ атынас ү шін жү ріс-тұ рыс ережелерінің жиынтығ ы.Дипломатиялық протоколдың Ережесі мемлекетаралық қ атынастарда ұ сталынатын этикет, қ ұ рмет жә не сыйластық Ережесінің халық аралық тә жірибеде жалпы қ абылданатын жиынтығ ы – «халық аралық сыпайылық» деп аталатын қ ағ идатқ а негізделеді. Халық аралық сыпайылық ты, ә сіресе қ асақ ана бұ зу, мемлекеттің беделіне нұ қ сан келтіру ретінде қ арастырылады. Дипломатиялық протоколдың негізгі қ ағ идаттары. Дипломатиялық протокол XIX ғ асырда Вена конгресінде (1814-1815) ресми тү рде бекітілді. Бұ л халық аралық қ атынаста мемлекет жә не ү кімет, Сыртқ ы істер ведомстволарының басшылары, дипломатиялық ө кілдіктер, ресми тұ лғ алар ұ стануы тиіс жалпы қ абылданғ ан ережелердің, дә стү рлер мен шарттылық тардың жиынтығ ы. Дипломатиялық протоколдың бай тарихы, ө зінің ерекшеліктері мен дә стү рі бар. Алайда, оның мә ртебелі шетелдік қ онақ қ а, оның шық қ ан елі мен халқ ына терең сыйластық кө рсетуі тұ рақ ты ә рі ө згеріссіз негізі болып қ ала береді. Қ азіргі уақ ыттағ ы қ алыптасқ ан дипломатиялық протоколдың Ережесі мен нормалары іс жү зінде сыртқ ы саяси жә не халық аралық -экономикалық ынтымақ тастық тың барлық нысандарын реттеп отырады. Дипломатиялық протоколдың органикалық қ ұ рамдас бө ліктерінің бірі болып дипломатиялық этикет саналады. Егер дипломатиялық протокол «мемлекеттер арасындағ ы қ арым-қ атынастың жақ сы мә нері» болса, онда дипломатиялық этикет – бұ л ө з мемлекетін таныстыратын лауазымды тұ лғ алар, саяси жә не қ оғ амдық қ айраткерлер арасындағ ы қ арым-қ атынастың жақ сы мә нері болып саналады. Дипломаттардың ү кіметтік, қ оғ амдық жә не іскерлік ортада ө з ә ріптестерімен қ арым-қ атынасы бұ рыннан белгіленген Ережелерді ұ стану арқ ылы жү ргізіледі, қ алыптасқ ан жағ дайдан кері кету ө зара қ арым-қ атынасқ а кері ә серін тигізеді.

Декларация - 1.Мемлекеттік саясат пен қ ұ қ ық тық, халық аралық қ арым-қ атынастардың негізгі принциптерін салтанатты тү рде жариялайтын қ ұ жат;

2.Елдің саяси-экономикалық даму принциптерін мә лімдейтін мемлекеттік қ ұ жат (Мысалы, 1990 жылы 25 қ азанда жарияланғ ан Қ азақ станның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы);

3.Халық аралық саясаттың ө зекті мә селелері бойынша бірнеше мемлекет немесе халық аралық ұ йым қ абылдайтын қ ұ жаттың тү рі (мысалы, БҰ Ұ Бас Ассамблеясының 1948 жылы 10 желтоқ сандағ ы Адам қ ұ қ ық тары туралы жалпығ а бірдей Декларациясы);

4.Заң дық мә ні бар мә ліметтерді хабарлайтын кейбір ресми қ ұ жаттар (мысалы, салық декларациясы, кеден декларациясы).

5.жекелеген саяси-заң дық актілердің атауы, олардың мақ саты салтанатты сипат беру, актілердің сә йкес мемлекет тағ дырындағ ы ерекше маң ызы бар екендігін атап кө рсету;

6.халық аралық қ ұ қ ық та жақ тармен келісілген жалпы принциптер мен мақ саттарды қ ұ райтын салтанатты акт, негізінен міндетті кү ші болмайды.

Дипломат -1.мемлекеттің сыртқ ы істер министрлігінде немесе осы мекеменің шет елдердегі ө кілдіктерінде қ ызмет атқ аратын, арнайы кә сіби білімі, даярлығ ы жә недипломатиялық дә режесі бар мемлекеттік қ ызмет адамы. Қ азақ стан Республикасында осы сала бойынша арнайы мамандар бірнеше жоғ ары оқ у орындарында даярланады.

2.адамдармен қ арым-қ атынастарғ а шеберлікпен тү сетін адам.

Дипломатиялық иммунитет - шетел дипломатиялық ө кілдіктеріне жә не олардың қ ызметкерлеріне берілген, жең ілдіктің, артық шылық тардың жә не дү ние-мү ліктің жиынтығ ы. Дипломатиялық курьер - ө з елінін шетел істері ведомствосынан осы мемлекеттің шетелдегі дипломатиялық ө кілдеріне жә не керісінше дипломатиялық поштаны жеткізу қ ызметін орындайтын лауазымды тұ лғ а.Дипломатия - мемлекеттің сыртқ ы саясатын жү зеге асырудың бір тә сілі. Дипломатия сыртқ ы саясаттың жә не шетелдегі ө з мемлекеті мен жекелеген азаматтарының мү дделерін қ орғ ауғ а ық пал ететін мемлекет басшылары, ү кіметтер, сыртқ ы қ атынастар органдары жә не тікелей депутаттардың ресми іс-ә рекеті тү рінде жү зеге асады.