Фразеологизмдерді аударудың ерекшеліктері туралы жазыңыз.

v Халық тың қ оршағ ан дү ниге қ арым-қ атынасы мен мә дени-ұ лттық дә стү рінен туындайтын бейнелеу қ ұ ралдарының кө лемді тармақ тарының бірі – тұ рақ ты тең еулер. Қ азақ тілінде де, орыс тілінде де тең еулер жү йесі ө те бай. Фразеологиялық бірліктер–арнаулы ақ паратты ә дебиетте, кө ркем ә дебиетте жиі кездесетін, екінші тілге аударуды қ ажет ететін тілдік қ ұ ралдар.

Аударма процесінде фразеологиялық бірліктердің грамматикалық белгісі айтарлық тай назар атқ армайды, аудармашының назар аударатыны ФБ-тің семантикалық қ ұ рылымы. Олар:

Фразалық тіркестерге негіз болатын сө здің заттық -образдық белгісі мен сә йкестігі; фразалық тіркестің нысаны мен мазмұ нын дә л жеткізу, сондай-ақ мағ ынасы ұ қ сас баламаларды қ олдану.

Калькаланғ ан кітаби фразеологизмдер кітаби стильдегі тіркестердің негізін қ ұ райды. «Кітаби фразеологиялық тұ лғ алардың аумағ ы–кітаби стиль: ғ ылыми, ресми-іс қ ағ аздары жә не публицистикалық. Кітаби фразеологизмдер кө ркем ә дебиет стилінде де кездеседі».

v Сө збе-сө з аудару арқ ылы жасалғ ан тұ рақ ты тіркестердің бір тобы қ азақ кө семсө з стилінің басты тілдік стереотиптеріне арналғ ан. … Қ азақ тіліне сө збе-сө з тә ржімеленетіндердің дені – осы абсолютті эквиваленттер:

Дө ң гелек ү стел, дауыс беру, жағ дайды тү зеу, парызын ө теу, назарда болу, табыс ә келу, ө з қ ұ зіреті шең берінде, тең қ ұ қ ық та болу, қ ажет болғ ан жағ дайларда, жаппай қ арулану, келісім жү ргізу, алтын ғ асыр, алтын той, қ ызыл кітап, есеп ашу, жұ лдызды соғ ыс, жұ лдызды сә т, тө ртінші билік дегендер – қ ұ рамы біршама тұ рақ ты штамп тү ріндегі тіркестер.

20.Кө ркем аударманың ерекшеліктері.

Аударма ә дебиеттің ең негізгі саласы –кө ркем ә дебиет.

1. Кө ркем ә дебиет тілі (язык художественной литературы) –... кейбір қ оғ амда ол кү нделікті практикалық тілден ерекше болып келеді. Проза мен поэзиядағ ы кө ркем мә тіндердің, олардың жасалуы мен оқ ылуының негізінде жатқ ан поэтикалық тіл, ережелер жү йесі. Бұ л ережелер... қ ашанда кү нделікті тіл ережелерінен ерекше болып келеді. Бұ л мағ ынада кө ркем ә дебиет тілі ұ лттық тілдің эстетикалық кө рінісі.... (Қ алиев Ғ.).

Еркін аударма – кө ркем ә дебиетті аудару ісінде игерілетін амалдардың бірі. Немесе тү пнұ сқ а мә тіннің лексикалық -грамматикалық қ ұ рылымына балама табудағ ы еркіндік, “ө зінше” сө йлету.

Кө ркем аударма дә л болу керек, сонымен қ атар оның белгілі дә режеде еркіндікке де қ ұ қ ы бар. Бірақ сол еркіндіктің ө зі тү пнұ сқ ада бейнеленген мазмұ н мен тү рді, яғ ни нақ тылы ө мір кө ріністерін дә л суреттеу мақ сатынан туындап жатуғ а тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің ө зі тек дә лдікке жетудің жолы ғ ана болып қ алады. … Аудармашы тү пнұ сқ аны тастап ешуақ ытта ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сө з – тү пнұ сқ аны ғ ана емес, сол тү пнұ сқ адағ ы бейнеленген ө мір шындығ ын ө рескел бұ рмалау болып табылады. Кө ркем аудармада сө йлем мағ ынасы сіресіп тұ рмау ү шін, ә рі аударылғ ан тілде жатық естілуі ү шін сө збе сө з баламасынан кейде бас тартуғ а тура келеді. Сондық тан аударма барысында ұ ғ ым-тү сінігі, ә леуметтік, мә дени, психологиялық жағ ынан мү лдем басқ а ортаның қ абылдайтынын ескеру қ ажет.

Мысалы: Мына бір ө лең жолдарын Абай Қ ұ нанбаев тө мендегідей аударғ ан. Талдап қ арасақ, «подружка моя» тіркесін қ азақ тіліне «қ ұ рбым» немесе «менің қ ұ рбым» деп аудару лексикалық тұ рғ ыда тең балама болғ анмен, мағ ыналық жағ ынан келгенде қ ұ рбы сө зінің мағ ынасы кез-келген жас, замандас ұ ғ ымын береді. Ал аудармашы бұ л жерде бұ л адамның жай қ ұ рбыдан жақ ын, қ имас адам екендігін беру мақ сатында «экспрессиялық ә сері мол» «ғ ашық жар» сө зін таң дағ ан. «Измена» сө зінің аудармасы «кө зге шө п салу» екенін жә не оның ерлі‑ зайыптыларғ а қ атысты айтылатынын білеміз. Ақ ын осы тұ ста тү нұ сқ а авторына қ арағ анда сө з таң дауда талғ ампаздық танытып, «уә десіздік» деп аударғ ан. «И солнце померкло» – тіркесін жолма-жол аударма жасап «мен ү шін кү н сө нді» деп алмай «мен ү шін жарық дү ниенің қ ызығ ы қ алмады" деген ә серлі ой арқ ылы берген.

Кө ркем аударма – ә деби шығ арманың бір тілден екінші тілге аударылғ ан нұ сқ асы, кө ркем ә деби шығ армашылық тың бір саласы. Орта ғ асырлардан бастап қ азақ ә дебиетінде де шығ ыста бұ рыннан белгілі сюжетті арқ ау ете отырып шығ арма жазу дә стү рі болғ ан. Оларды бү гінгі дә уірде қ алыптасқ ан мағ ынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғ анмен, шынында тө лтума шығ арма сипатына ие болғ ан. Шынайы аударма қ алайда тү пнұ сқ ағ а сә йкес болуы шарт.Кө ркем аударма тү пнұ скағ а мағ ынасы қ аншалық жақ ын келетініне орай дә лме- дә л аударма, еркін аударма, сә йкес аударма деп ажыратылады. Кө ркем аудармада ә деби шығ арма бастан аяқ сө збе-сө з тә жімаланбайды, сө здердің мағ ынасын, кө ркемдік қ уатын, бейнелік ә серін неғ ұ рлым толық жеткізу мақ сат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақ сы білуі кажет. Онсыз аударма сапасы ойдағ ыдай шық пайды, тү пнұ сканың ұ лттық сипаты, ө зіндік ө згешеліктері сақ талмайды. Аудармада сө з қ олдану, ойдың мағ ынасын толық жеткізу, кө ркемділігін жоғ алтпау, маң ызын тө мендетпеу сияқ ты талантар толық сақ талуы шарт. Аударма - ә дебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқ ылы бір халық тың таң даулы ә деби шығ армаларынан басқ а халық тың ө кілдері сусындай алады. Кө ркем аударманың қ асиетін арттырып, тү п- нұ сканың мағ ыналық байлығ ын, ой-толғ амдары мен сезім иірімдерін, кө ркемдік ө згешеліктерін жаң ғ ыртып, жарқ ырататын қ айта туғ ызатын суреткерлік шеберлік. Кө ркем аударманың бү гінгі ә деби процесте алатын орны ү лкен. Қ азақ ә дебиетінде қ азіргі заманғ ы кө ркем аударма жасау дә стү рі 19 ғ -дан басталады. Абай неміс ақ ыны Гетенің, орыс ақ ындары Ю.Лермонтовтың, А.Пушкиннің жекелеген шығ армаларын қ азақ тіліне ерекше кө ркемдікпен аударды, Ы.Алтынсарин орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің, Шә керім Қ ұ дайбердіұ лы Л.Толстойдың (" Асархадон патша", " Ү ш сауал"), А.С. Пушкиннің (" Дубровский", " Боран"), Тұ рагұ л Абайұ лы М.Горькийдің (" Челкаш"), АС. Неверовтың (" Марья-большевичка", " Мен ө мірге жерікпін"), Б.Прустың (" Антек") шығ армаларын аударып, кө ркем аударманың дамуына ық пал етті. 20 ғ -да аударма ерекше серпінмен дамып, А.Байтұ рсынұ лы (И.Крылов мысалдары), М.Жұ мабаев, Ж.Аймауытов, М.Ә уезовтер кө ркем аударманың арнасын кең ейтті. Х.Ө зденбаев, Т.Нұ ртазин, Ғ.Жарылғ апов, Ә.Жұ мабаев, Г.Бельгер, Н.Шә кеев, Ж.Ысмағ ұ лов, С.Ақ таев, т.б. қ аламгерлер кө ркем аударма саласын жаң а санағ а кө теріп, соны ізденістерге барды. Қ азақ ә дебиеттану ғ ылымында кө ркем аударма тарихы мен теориясын зерттеу ісі жолғ а қ ойылғ ан. Филолог ғ ылым докторы Н.Сағ ындық ованың " Кө ркем аударманың негіздері" (1995) аталатын монография жарық кө рді. 2002 жылдан бастап " Аударма" баспасы ә лем ә дебиетіндегі кө ркем шығ армалардың озық ү лгілерін қ азақ тілінде шығ арып келеді.

21. Сенім грамоталары мен Кері шақ ыру грамоталарының аударылуы туралы жазың ыз.

Сенім грамоталары – тұ лғ аның басқ а елге дипломатиялық ө кіл болып тағ айындалғ андығ ын куә ландыратын қ ұ жат, тағ айындалғ ан елдің мемлекет басшысына тапсырылады. Елшілерге, уә кілдерге жә не арнаулы (тө тенше) делегациялар басшыларына беріледі. Грамота византия тілінен – grammata - жолдаулар, жарлық тар, сондай-ақ кез келген жазбаша қ ұ жаттар мағ ынасын білдірген. X-XVII ғ асырларда Ежелгі Русьте актілерді жә не ресми, жеке хаттарды негізгі іскери қ ұ жат деп атағ ан.

Сенім грамоталары (француз тілінен – Lettre de creance, латын тілінен –

litterae credentiales немесе I fidei) дипломатиялық ө кілді аккредитациялауды жү зеге асыратын қ ұ жат. Дипломатиялық ө кіл миссиясының жә не жеке ө кілдің ө кілдік (дипломатиялық) жеке сипатын куә ландырады. Сенім грамоталары бір мемлекет басшысының екінші мемлекет басшысына елшілер мен уә кілдерге арналып, белгіленген нысанда жазылады жә не тиісті қ олдармен жә не мө рлермен қ амтамасыз етіледі. Мемлекет басшысының қ олы Сыртқ ы Істер ведомствосының басшысы қ олымен бекітіледі. Істеріне сеніп жіберілгендер, сондай-ақ саяси ө кілдер аккредитациялау кезінде оларды жіберген мемлекеттің сыртқ ы істер ведомствосының басшысынан тағ айындалғ ан елдің сыртқ ы істер ведомствосының басшысына хатпен қ амтамасыз етіледі. Сенім грамоталары жіберуші мен алушының атын жә не титулын (атағ ын), дипломатиялық ө кілдің аты мен рангын, соң ғ ысының барлық қ атынастарда, атап айтқ анда, осы мемлекеттің ө кілі ретінде «сену» ө тінішін қ ұ райды. Кейде Сенім грамоталарында дипломатиялық миссияның мотивтері мен мақ саттары, сондай-ақ қ азіргі кезең дегі екі ел арасындағ ы дипломатиялық қ арым-қ атынастың жағ дайы қ ысқ аша нысанда жазылады. Сенім грамоталары мемлекет басшысының алғ ашқ ы қ абылдауы кезінде дипломатиялық ө кілмен тапсырылады, ал оның расталғ ан кө шірмесі алдын ала Сыртқ ы Істер ведомствосының басшысына жіберіледі. Сенім грамоталары дипломатиялық ө кілдің жалпы ө кілеттік сипатын тұ тынады, аккредитациялануы кезінде, ол ө зі болып жатқ ан елде ө зінің сө здері мен мә лімдемелері ү шін ә рі қ арай ө кілеттіктерге мұ қ таж болмайды, оның барлық лауазымдық іс-қ имылдарына, хаттары мен сө здеріне жауапкершілік оны тағ айындағ ан ү кіметке жү ктеледі. Алайда, Сенім грамоталары дипломатиялық ө кілдің халық аралық келісімдерге ө здігінен арнайы ө кілетсіз қ ол қ оюғ а қ ұ қ ық бермейді. Сенім грамоталары дипломатиялық ө кілді тағ айындағ ан мемлекет басшысының немесе оны аккредитациялағ ан мемлекет басшысының қ айтыс болуы, болып жатқ ан елдің немесе дипломатиялық ө кілдің Отанында басқ ару нысаны ө згеру кезінде, дипломатиялық ө кілдің рангы ө згеруі кезіндегі жағ дайларда кү шін жоғ алтады. Дипломатиялық ө кіл ө з орнын қ алдырғ ан кезде кері шақ ыру грамоталарын тапсырады (lettre de rappel) жә не ө з кезегінде, кейде ө з Отанына қ айтқ ан кезде ө зінің ү кіметіне тапсыру ү шін рекредитив (lettre de recreance) алады. Кері шақ ыру грамоталары мен рекредитив нысаны Сенім грамоталары нысанымен ұ қ сас.

Жоғ ары мә ртебелі!

Халық тар арасындағ ы ынтымақ тастық ты нығ айту саясатына сә йкес жә не Қ азақ стан Республикасы мен Беларусь Республикасы арасындағ ы достық қ атынастарды дамытуды кө здей отырып, мен –––––––––––––––

Қ азақ стан Республикасының Беларусь Республикасындағ ы Тө тенше жә не Ө кілетті Елшісі етіп тағ айындауды мақ ұ л кө рдім.

––––––––––––––––––– мырзаны осы Сенім грамотасымен тіркей отырып, ЖОҒ АРЫ МӘ РТЕБЕЛІ, оны ізгі ниетпен қ абылдауың ызды, бұ л кісінің менің атымнан жә не Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің атынан СІЗГЕ баяндағ андарының бә ріне қ алтқ ысыз сенуің ізді ө тінемін.

Н. Назарбаев

Сендіруші Қ. Тоқ аев

Қ азақ стан Республикасының

Сыртқ ы істер министрі

Астана 2006 жыл

КЕРІ ШАҚ ЫРУ ГРАМОТАЛАРЫ

Тағ айындалғ ан дипломатиялық ө кілді ө з ү кіметінің кері шақ ырып алуы туралы хабардар етуді қ ұ райтын қ ұ жат. Кері шақ ыру грамотасы дипломатиялық ө кілді аккредитациялағ ан мемлекет басшысынан туындайды. Ә детте, онда белгілі бір қ ысқ аша нысанда кері шақ ырып алудың шын мә ніндегі немесе тек қ ана ресми себептерін тү сіндіру жазылады (дипломатиялық ө кілдің жеке қ алауы, оның денсаулық жағ дайы, басқ а қ ызметке ауысуы жә не т.с.с.). Кері шақ ырып алу грамотасын болып жатқ ан елдің мемлекет басшысына арнайы салтанатсыз қ оштасу аудиенциясы кезінде кері шақ ырылып отырғ ан дипломатиялық ө кілдің ө зі немесе, егер де, ол елден кетіп қ алғ ан жағ дайда, оның ізбасары тапсырады.

Жоғ ары мә ртебелі!

Мен­­­­––––––––––––––––––––––––––––– Қ азақ стан Республикасының Беларусь Республикасындағ ы Тө тенше жә не Ө кілетті Елшісі қ ызметінен кері шақ ырып алуды, оны басқ а қ ызметке тағ айындауды ұ йғ ардым.

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––– мырза Қ азақ стан Республикасы мен Беларусь Республикасы арасындағ ы достық қ атынастардың сақ талуына ұ дайы жә рдемдесті деген сеніммен мен, Сізден ЖОҒ АРЫ МӘ РТЕБЕЛІ, оны кері шақ ыру грамотасын қ абылдауың ызды ө тінемін.

Н. Назарбаев

Сендіруші Қ. Тоқ аев

Қ азақ стан Республикасының

Сыртқ ы істер министрі

Астана 2006 жыл