Ші Дәріс. Қадалы іргетастар туралы негізгі мәліметтер және олардың жіктелуі

Іргетас қ ұ рылысы бойынша жаң а рационалды шешімдерді ө неркә сіптік жә не тұ рғ ын ғ имарат кө птігіне қ атысты істеу қ ажет болды.

Ү лкен ә лсіз қ уатты, суғ а сің ірген топырақ, тығ ыз топырақ пен жойылатын жә не ерекше жерасты суларының дең гейінің биік аудандарда ұ зақ салымды іргетас рационалды емес ә сер кө рсетеді, ал қ адалы іргетасты қ олдану, тә ртіп бойынша, кө рсетілімді экономикалық есеп береді.

Қ адалы іргетастар тү рлері. Қ адалы деп топырақ қ а енгізілген онда қ атты сырық тармен орнатылуы, ү ймереттің қ ысымды негізге беруін айтады.

Жұ мыс істеу жағ дайы бойынша қ ада топырақ та ұ стын-дә некер жә не ілінбелі деп бө лінеді.

Ұ стын қ адағ а қ ысылмағ ан топырақ қ а бекітілетін қ ада Қ НжЕ 2.02.03-85 бойынша жарық ты, ірісалмақ ты жә не орта тығ ыздық ты жә не тығ ыз негізді саздақ қ а осы топырақ тар жатқ ызылады E≥ 50 МПа деформацмя модулі жағ дайымен суғ а сің ірілген мә н пайдаланымыз. Ұ стын қ адалу бойынша қ ысым береді, оның бө ктер беттері бойынша ү йкелісу кү ші пайда болмайды. Ілінбеліге қ ысатын топырақ пен қ оршалғ ан қ адамалар жатады. Бұ лардың кө тергіш қ абілеті қ адаманың астындағ ы бө лігіндегі топырақ кедергісімен оның бө ктер беттерінен осындай қ адама алады.

Тағ айындалу тә сіліне байланысты ең гізілуі жә не қ ада материалы, қ ағ ылынғ ан, бұ рғ ыланатын жә не бұ рамалы болып ажыратылады.

Қ ағ ылмалы темірбетон қ адасы ә ртү рлі ө лшемді жә не ә ртү рлі кескінді болып жасалынады. Кө лденең кескіні бойынша олар тө ртбұ рышты, тіктө ртбұ рышты, дө ң гелек ойындысы бар тіктө ртбұ рышты жарты дө ң гелекті диаметрі 800мм-ге дейін болып ажыратылады (сурет 4.1).

Ә рбір қ ада тү ріне стандарт қ ойылады, олар анық тама ә дебиеттерінде келтіріледі. Қ ағ ылмалы темірбетон қ адасы кө лденең кескіні бойынша: призмалы жә не пирамидалы, трапециялық жә не ромб тү рлі болып бө лінеді (сурет 4.2).

Қ ағ ылмалы темірбетон қ ада тү рлері, ұ стын-дә некері, оның тө мең гі бө лігі ұ стын ретінде қ олданылады. Бас ұ ң ғ ымаларғ а енгізілетін қ ада, қ ада диаметріне қ арағ анда кішкене диаметрін кіші етіп орналыстырады; топырақ ты шаю арқ ылы енгізу қ адасы.

Сурет 4.1 Темірбетон қ адасының кескін формалары

а- тіктө ртбұ рыш; б- бос денелі дө ң гелек; в- дө ң гелек алындысы бар тік тө ртбұ рыш;

г- кө лденең арматурасы жоқ тік тө ртбұ рыш

Сурет 4.2 Қ ағ ылмалы темірбетонды қ ада профилі

а- пирамидалы; б- біртұ тас профильді; в, г- кө лденең кескінделген; д- қ ағ ысатын басы бар қ ада; е- бұ ралмалар

Ағ аш қ адалар қ азір жиі қ олданбайды, себебі ағ аш материалмен қ ұ рылысты қ амтамасыз ету қ иынғ а соғ уда, жә не қ ада басының шіруі; Қ ылқ ан жапырақ ты ағ аштардан қ адалар диаметрі 22...34см, ұ зындығ ы 6.5 жә не 8.0 болып жасалады. Қ ұ рылыста қ ағ ылмалы қ ада тү рлерінің кө бі қ олданады, қ абығ ы жоқ тар қ абырғ аларына қ ыстырылмайтын ұ ң ғ ымаларда жасалғ ан. Орлар бетон ерітіндісімен қ ұ йылып, жақ сылап трамбылап тү сетін тосын кү шті кө тергіш қ абілеті бар қ ада алуғ а мү мкіндік беруі. Мысалы, бұ рғ ыланатын қ ада диаметрі 40...170см, жә не ұ зындығ ы 40...50м болып жасаланады.

Сурет 4.3. Тө мең гі бө лігі кең ейтілген бұ рғ ыланатын қ ада тү рлері (Б.И. Далматов б-ша)

а- саздақ корғ аныс ерітіндісі астынан ор қ азылуы;

б- қ ада ұ стынын бетондау;

в- қ аданы дайындау

Бұ л ерітінді ор қ абырғ аларына кө терің кі гидростатикалық қ ысым кө рсетуі жә не ашу бетіне балшық қ абат пайда болдырады, топырақ тың массивтік мінездемесі бойынша қ алындығ ы бар сыртқ ы қ абатын қ атаң датуғ а болады. Тыныштық жағ дайындағ ы балшық қ атқ ан ерітінді таксотроп шығ аруғ а ө зіндік қ асиеті бар жә не араластыру кезінде сұ йық танады. Кө рсетілген талаптар кө бінесе бетонды балшық дә режесі жауап берді: олар Грузия, Азербайджан, Армения, Узбекистан жә не Украинада кең інен таралғ ан. Орналасу ауданы шектклген болғ андық тан, бетондалғ ан балшық қ ұ ны жоғ арылығ ы ү шін, балшық ты ерітінді қ олданады, онда химиялық немесе механикалық ө ндеуден ө ткізілген қ осымша ірі дисперсті балшық қ осылады.

Орлар орналастыру ү шін қ ұ рылғ ылар мен механизмін қ ұ рылыс ауданының инженерлік- геологиялық жағ дайына байланысты: алынатын қ абаты бар – тө мең гі бө лігінде аяқ шасы бар қ абық шасы топырақ қ а енгізіледі. Бұ ндай тү рмен дайындалғ ан қ ағ ылмалы қ ада кө тергіш қ абілеті бар бө лігімен топырақ қ а енгізіп жә не дайындалу қ асиеті бойынша қ ағ ылғ ан қ адағ а жақ ындайды. Алынатын қ абаты жоқ – кү ші бар су жағ дайында орындалады, себебі бұ ндай жағ дайда бетон тығ ыны қ абық тың тө менгі бө лігі бұ зылуы мү мкін жә не сондық тан қ аданың біркелігін нашарлатады. Қ адағ а темір қ абық ша орнату қ ымбат, сондық тан оларды кө тергіштік қ абілетін жоғ арлатып қ ұ рады, камуфлетті жарылыс арқ ылы оның тө менгі бө лігінде кең ейту жасайды (сурет 4.4).

Дайын темірбетон элементтерінен бұ рғ ыланатын қ ада дайындалады, оларды арнайы бұ рғ ыланғ ан трғ а тү сіріліп тесіктер 5...10 см қ алың дық ты ерітіндімен толтырылады.

Соң ғ ы кездері кө п қ олданылыста ағ ынды технологиясы деп аталатын противофильтроционды завес жә не кө тергіш конструкциясы топырақ ү шін пайдаланып келе жатыр. Негізгісі – бұ л технологияда су ағ ынының энергиясы топырақ ауызын кесу немесе противофильтроционалды материалдар ү шін қ олданады. Қ ада ауызы топырақ бетон немесе бетон мен толтырылады. Бұ ндай кө тергіш қ адаманың бө ктер беттерінің дамығ аны арқ асында 1, 5...1, 8 есе кө п, даналық кескінді қ адамада болады.

Сыртқ ы кү шсалмақ тан біркелкі қ адалар еркінше мү мкіндігінше кем болып беріледі, кейбір бірнеше бір-бірімен байланасып дұ рысы бойынша іргетас қ адасы қ ұ рылады.

Сурет 4.4 Алынбайтын қ абаты бар камуфлетті дә некермен дайындалатын:

а-жарылыс заттың орналасуы; б- камуфлетті жарылыстан кейінгі кең істік жә не оның бетонмен толтырылуы; в- бетон ерітіндісімен толтыру; г - дә некердің дайындалуы.

Конструкция жұ мысының жағ дайына байланысты жә не ә сер ететін кү ш салмақ тың бағ ыты дә некер тік орналасатын, иілмелі немесе комбинирленген ә дістер. Олар ростверк арқ ылы байланысады, олар кү ш салмақ ты дә некерге ү лестіреді, олардың біркелкі жұ мыс етуін жә не біркелкі шө гуін жә не иілуінсіз кренді шө гкін қ амтамасыз етеді. Дә некерленген іргетас биік жә не тө мен дә некер ростверктермен бө лінеді. Тө менгі дә некерленген ростверкте табаны жоспарланғ ан топырақ дең гейінен тө мен орналасады(сурет 4.5)

Сурет 4.5 Дә некерленген ростверктердің тү рлері

а – жоғ арғ ы; б – тө менгі

Кө терілген топырақ қ а аяз кү штері ешқ андай ә сер ете алмайды. Дә некерленген іргетас дә некер орналасу тә ртібіне байланысты келесі тү рлер бойынша ажыратылады: ленталы дә некерленген іргетас – ғ имарат пен ү ймерет ү шін, погонды кү ш салмақ ты береді. Жобалауда дә некерлер орналасуы бойынша біркелкі жә не кө п тү рлі, дә некерленген бұ тақ тар – дә некер тобы, конструкциядан бір нү ктеде қ адалғ ан кү ш салмақ ты қ абылдайды, тұ тас дә некер алаң - ү ймерет астына орналасады, ү лкен кө лемді кү ш салмақ ты қ абылдайтын болып бө лінеді.

Негізгі ә дебиет: 1[193-198], 2 [186-198]

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ адалы іргетасты деп нені айтады?

2. Темірбетон қ адалы іргетастың қ андай кескін формалары болады?

3. Ростверк дегеніміз не?

4. Қ адалы іргетастарды қ андай материалдардан жасайды?

5. Қ адаларды орнату тә сіліне байланысты қ андай тү рлерге бө лінеді?