Имараттар мен үймереттердің деформациялық қаттылығы мен формасы бойынща түрлері.

Барлық ғ имараттар мен ү ймереттерді олардың қ аттылығ ы мен деформациялық негізді бойынша абсолютті қ атты, абсолютті майысқ ыш жә не шектік қ аттылығ ы бар деп бө луге болады.

Абсолютті қ атты ү ймереттер негізді салыстырмалы біркелкі қ ысыммен жә не симметриялық енгізуде біркелкі шө гуді қ абылдайды. Біркелкі емес деформация негізде негіз конструкциясының майысуынсыз кренді қ абылдайды. Домдық пештер, темірбетонды плиталар негізіндегі сунапорлы мұ наралар жө не т.б.

Абсолютті майысқ ыш ү ймереттер топырақ негізінің шө гіуін қ арастырады. Егер біркелкі емес шө гулер пайда болса, онда ү ймерет конструкциясында ешқ андай қ осымша кү штер мен салмақ тар пайда болмайды.

Шектік қ аттылығ ы бар ү ймерет біркелкі емес деформация кезінде майысулар алуы мү мкін. Іргетас табанына тү сетін кү штерді кейбір бө лулер арқ ылы олар жиі біркелкі емес шө гуді азайта алады. Бұ ндай ү ймереттерге, ү ймерет кө тергіш конструкциялары мен негіз топырағ ының қ осылғ ан жұ мысын ескерген жө н болады.

Егер негізге тү сетін біркелкі емес деформациясы ө суін ескерсек, ғ имарат пен ү ймереттердің қ аттылығ ын, онда жылжу мен деформациясының келесі формаларын кө рсетуге болады:

1. Крен іргетастың абсолютті ә ркелік шө гуінің 2 нү ктесін қ арастырады, сол нү ктелердің арақ ашық тығ ына байланысты (1.2 сурет).

2. Ғ имарат пен ү ймереттің қ айта қ иысуы – бір бойда немесе кө лденең ось бойынша орналасқ ан бірнеше іргетастар немесе 2 тү рлі шө гулер (1.3 сурет).

, (1.1)

мұ нда: S_л жә неS_n 2 іргетастың немесе жалпақ іргетастың шеткі шө гу нү ктелері.

3. Есептік майысу ішке немесе сыртқ а, ғ имарат пен ү ймеретті бағ алау майысу сызығ ының ғ имараттың майысқ ан бө лігінің ұ зындығ ына жә не майысқ ан бө лігіне қ атынасы(1.4 сурет).

, (1.2)

4. Айналу ү ймереттің ұ зындығ ы бойынша бірелкі емес кренді кө рсетеді, ә сіресе 2 кескіннің ә р жақ қ а кетуін.

5. Іргетастың кө лденең бойымен жылжуы конструкциядан негізді кө лденең бойымен кү штер тү суімен шығ ады.

Іргетас, негіздің шектік жағ дайы жә не оларды жобалаудың принципі. Іргетастан кү ш салмақ ты топырақ қ а аударғ анда топырақ та нығ ыздау деформациясы пайда болады, олар кө бінесе біркелкі емес болады, сондық тан кө тергіш конструкцияда кейбір қ ираулар тудырады. Іргетастың негізінің деформациясын техникалық жағ дайларғ а байланысты немесе сә улеттік бейнесінің мү мкіндігіне қ арай шектеледі. Соғ ан байланысты ғ имарат пен ү ймерет негізінің есебі екінші топ бойынша деформацияның шектік жағ дайы анық талады. Кейбір жағ дайда, ә сіресе топырақ бос болса, іргетас астындағ ы топырақ тың толық тұ рақ тылығ ын жоғ алтуы мү мкін. 1 топ есебімен шектік тұ рақ тылық қ а есептелінеді. Іргетас пен негізді жобалаудағ ы осы шектік жағ дай есептері бастапқ ы принциптердің бірі болып келеді. Бұ дан басқ а, торы 2 принципті ескерген жө н –«негіз – іргетас-жерасты конструкцияларының» жү йелерінің бірігіп жұ мыс істеуін жә не негізге топырақ тың жұ мыс істеу тү рі мен іргетас типін таң дау кезіндегі комплексті ізденістер жү ргізу. Бұ л жобалауды қ иындата тү седі

Жобалау кезіндегі барлық факторлардвң комплексті есепті жә не іргетастың қ ұ рылғ ысы проф. Б.И. Далматов қ ұ растырғ ан. Ол келесі жағ дайғ а ә келеді: не салынады (біркелкі емес деформацияғ а ғ имараттың сезімталдығ ы), ненің ү стінде салынады (инженерлік – геологиялық жағ дайы) жә не қ алай салынады (топырақ тың табиғ и жү йесінің бұ зылмауына қ арсы шамалар).

Шектік жағ дайды 2 топ бойынша негіздің есебі біркелкі емес деформациясын шектік жағ дайына қ атысты жү ргізіледі.

, (1.3)

мұ нда: - ғ имараттың немесе ү ймелеттің шектік біркелкі емес шө гуінің есебі, Қ НжЕ «Ғ имараттар негіздері» бойынша табылады.

Біркелкі емес щө гуді анық тағ анда жерү сті конструкциясының біріккен жұ мысын ескеру керек жә не негіз топырағ ы, себебі біркелкі емес ү ймереттің қ аттылығ ын азайтады. Шектік біркелкі емес шө гуге қ атысты болса, ол ғ имараттың сезімталдығ ына да байланысты, Ү ймереттің біркелкі емес деформациясында жатады;

Ә рбір іргетастың шө гуін анық тауда оның дұ рыстылығ ын тексеру ү шін жақ ын жатқ ан іргетастардың ә серін ескерген жө н.

Соғ ан байланысты келесі жағ дайлардың орындалуын ескереміз: мұ нда, ү ймереттің негізінің орташа шө гу мә ні, ол келесідегідей анық талады:

, (1.4)

мұ нда:

a₁ , a_{2, …} a_n - біркелкі шө гуі мә ні бірдей іргетастар саны;

A_1, A_2….A_n - іргетас табандарының ауданы.

Жеке ү ймереттің шө гуінің шектік жіберілетін орташа есеп бойынша анық талатын, ең ү лкен іргетас негізінің шектік абсолют мә ні;

Егер іргетас табан жазық тығ ына нормаль кү штен басқ а момент ә сер етсе, онда іргетас тек шө гу ғ ана емес, бірақ жә не табан ауданы бас оське қ атысты бұ рылу. Осығ ан байланысты іргетастың ауданының оське ә сер етер моменті:

, (1.5)

моменттің іргетас бетінің кө лденең осіне ә сері

i , (1.6)

мұ нда:

v–кө лденең кең ею коэффициенті;

Е - жалпы деформация модулі;

K жә не K коэффициенттер;

b/l – біркелкі тік кү щтің деформация бойынша қ атынасы;

e и e – іргетас табпнының ү лкен жә не кіші ө лшемдерімен байланысты.

Егер ү ймереттің қ атаң дық крені анық талады, олар плита немесе іргетас жү йесіне тіреледі, оның мә нін былай анық тайды:

, (1.7)

мұ нда:

s жә не s - іргетастың ү лкен жә не кіші шө гуіне байланысты немесе іргетас плиталарының екі нү ктесі;

L - іргетас осінің арасындағ ы арқ ашық тық немесе нү ктелер арасы.

Егер 1 топ есебімен ү ймереттің қ атаң дық кренін анық тау керек кездегі жағ дайлар;

1. Кө лденең негізге тү сетін салмақ тұ рақ ты ә сер етсе;

2. Іргетас негізі шектеулі қ исық тар болса;

3. Іргетасқ а суырып алу салмағ ы тү сірілсе;

4. Іргетас табанының терең дігі ескерілмейтін болса, ол подвал полына қ атысты жә не су сің іргіш топырақ тың жұ мсақ майысқ ыш жә не ақ қ ыш тү рде болса;

5. Негіз тау жыныстарымен салынса;

Ү ймереттің есебі кө тергіш қ абілетіне байланысты оның жағ дайына байланысты Қ НжЕ 2.02.01-83 бойынша шығ арылады:

, (1.8)

мұ нда:

F - негізге тү сетін есептік салмақ;

F - іргетастың шектік қ арсылық кү ші;

- жұ мыс жағ дайының коэффициенті;

- топырақ тү рінің орнық тылық дә режесі бойынша ү ймереттердің пайдалану тү рлеріне байланысты сенімділік коэффициенті (1, 2, 3 класстағ ы ғ имараттар мен ү ймереттерге қ атысты бірдей болып бө лінеді: = 1, 2; 1, 5 жә не 1, 10), Қ НжЕ «Ғ имараттар негіздері».

Бірнеше топырақ қ а тұ рақ тану жағ дайында іргетастың табаны тегіс болса, біркелкі топырақ тарда терең дік іргетас енінен кем болмауы тиіс жә не іргетастың ә р жағ ынан ә ртү рлі аспалы салмақ 0, 5 R –ге дейін (R-топырақ негізінің есептік кедергісі) тік шектік кедергілік кү ш N_u- ді қ ұ раушы Қ НжЕ 2.02.01-83 бойынша анық талады.

(1.9)

мұ нда: b жә не l сә йкесінше іргетастың ені мен ұ зындығ ы:

, (1.10)

мұ нда: жә не e – іргетастың тік жә не кө лденең осьтері жә не бағ ыттары бойынша сә йкесінше біркелкі ә сер ететін эксцентристік қ осымша;

b символы іргетас бетін, қ айсысына негіздік тұ рақ тылығ ын жоғ алтуы мү мкін бағ ытты анық тайды;

N , N , N - іргетастың кө тергіш қ абілетінің коэффициенттерін, ол Қ НжЕ бойынша есептік ішкі ү йкелістің бұ рышына жә не негізгі тү сетін салмақ тың сырткы біркелкі ә сер етуі бойынша тік иілудің бұ рышы іргетастың табанының F дең гейіде;

жә не -Іргетастың табанының ү стінгі жә не тө менгі бө ліктерінің тірел салмақ, егерде жерасты сулары болғ ан жағ дайда оның ә сер етер етер салмағ ы бойынша есептік жолмен шешіп аламыз;

с - топырақ тың меншікті байланысы;

d - іргетас табанының орналасу терең дігі; егер іргетастың орналастыру қ исық болып ә р жақ қ а қ арайтын болса есепке d –ның ең кіші мә ні алынады;

, , – іргетас табанының пішінінің коэффициенті:

(1.11)

мұ нда:

жә не b іргетас табанының ені мен ұ зындығ ы, егер l жә не b .мә ндері орталық тандырылғ ан біркелкі келтірілген қ осымща салмақ тан алынады, егер деп қ абылдағ ан жө н.

Негізге тү сетін салмақ ты сыртқ ы біркелкі ә сер етуі бойынша тік иілудің бұ рышы:

, (1.12)

мұ нда: F жә не F негізінде сә йкесінше тік жә не кө лденең сыртқ ы салмақ ты қ ұ раушылар F. Бұ л жағ дайда мынаны ескерген жө н, N тік шектік кедергілік кү шті қ ұ раушы, мына шарт орындалғ ан жағ дайда (1.10) формуласы бойынша табылады:

tg , (1.13)

Негізгі ә дебиет: 1[167-173], 2[52-65; 85-96]

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ғ имараттар қ аттылығ ы мен деформация шарты бойынша қ алай жіктеледі?

2. Ғ имарат пен ү ймерет жылжығ анда деформацияның қ андай формалары бар?

3. Негіз іргетасы қ андай шектік жағ дай бойынша есептеледі?

4. Шектік жағ дайдың 2 тобы бойынша іргетас негізін жобалау кезінде қ андай шарттар орындалуы тиіс?

5. Негіздік іргетастың кө тергіш қ абілеті бойынша есебі қ алай жү ргізіледі?