ртті сөндіру шаралары мен әдістері

Ө ртті сө ндіру ә дістері дегеніміз жану ү дірісін тоқ тату. Жану ү дірісін тоқ татудың бірнеше ә дістері бар:

1) Мұ здату ә дісі заттың жоғ арғ ы қ абатының температурасы оның жану температурасынан жоғ ары деген ережеде негізделген. Егер жанып жатқ ан заттың бетінен жануды алып тастасақ, яғ ни жану температурасын мұ здатса жану ү дірісі тоқ тайды.

2) Араластыру ә дісі кө лемі бойынша ауадағ ы оттегінің қ ұ рамы 14-16%-тен кө п болуы, заттың жану қ абілетіне негізделген. Кө рсетілген шамағ а дейін оттегіні азайту кезінде жану ү дірісі тоқ тап, сонымен бірге тұ тану, қ ышқ ылдану жылдамдығ ының азаюымен тоқ тайды.

Оттегі концентрациясы ауағ а инерттік газдың жә не булардың сырттан енгізілуі немесе оттегін жану ө німдерімен араластыру жолымен азайтады.

3) Изоляция ә дісі. Жанып жатқ ан затқ а оттегін жібермеуге негізделген. Ол ү шін ә ртү рлі изоляцияланғ ан ө ртті сө ндіретін заттар (химиялық кө бік, парошоктар, қ ұ м т.б.) пайдаланады.

4) Химиялық тоқ тату ә дісі. Реакцияның жану аймағ ында галоидты туынды заттарын енгізуге негізделген (бромисті метил мен этил, фреон т.б.). Олар отқ а тү скен соң таралып, экзотермиялық реакцияны жоқ қ а шығ аратын активті орталық тарды қ осады, яғ ни жылу шығ арып ө ртті сө ндіреді.

Ө рт қ ауіпті, жарылыс қ ауіпті жайлардың жабдық тары.

Ә ртү рлі ө неркә сіп салаларында қ ысыммен жұ мыс істейтін қ ұ ралдар кең інен қ олданылады. Оларғ а жататыны: су қ ыздыру жә не бу қ азандары, компрессор қ ондырғ ылары, газ балондары, автоклавтар вулканизация аппараттары т.б.

Бу жә не су қ ыздыру қ азандары ә ртү рлі технологиялық қ ажеттерге керек су буы мен ыстық суды дайындауғ а қ олданалады, ү йлерді жылыту ү шін жә не басқ а керек жағ дайларда ұ сталынады. Газ баллондары сығ ылғ ан, сұ йылғ ан, ерітілген газдарды сақ тау жә не пайдалануғ а қ олданылады. Компрессор қ ондырғ ылары ә ртү рлі машиналарды, механизмдерді, қ ұ рал-сайламандарды жү ргізуге энергия кө зі ретінде керекті сығ ылғ ан ауаны алу ү шін пайдаланылады.

Автоклавтар қ атты қ ысыммен темір-бетон бұ йымдарын буландыру, ағ аштарды, ө рттен қ орғ аушы заттарды сө ндіру тағ ы басқ а қ ажеттерге қ олданылады.

Жарылыс кезінде ыдыстағ ы сығ ылғ ан газдың адиабаттық кенею жұ мысының мө лшері мынағ ан тең болады

Мұ нда А – кең ейген газдын жұ мысы, Дж.

V – ыдыстың кө лемі, м³

P₁, P₂ – ыдыстағ ы газдың алғ ашқ ы жә не ақ ырғ ы (атмосфералық) қ ысымы, Па.

m – адиабата кө рсеткіші (ауа ү шін m=1, 41)

Жарылыс қ уаты тең болады

Мұ нда N – жарылыс қ уаты, кВТ.

t – жарылыстың ү зақ тығ ы, с.

Жарылыс кезінде ө те кө п мө лшерде энергия пайда болып, айналадағ ы ү й жә не қ ұ рылыстарды ү лкен бү ліншілік туғ ызады. Мысалы, кө лемі 1 м³, ішіне қ ысымы 1 МПа дейін сығ ылғ ан газы бар ыдыс жарылғ ан кезде жарылыстың қ уаты 10 МВт дейін жетеді.

Қ орғ аныстық ажырату қ ұ рылғ ысы (Қ АҚ) – адамды ток соғ у қ аупі туғ анда электр қ ұ рылғ ысын автоматты тү рде ажыратуды қ амтамасыз ететін тез ә рекет етуші қ орғ аныс. Қ ауіп фазалар корпуспен тұ йық талғ анда, жермен салыстырғ анда белгілі бір шамадан тө мен болуынан немесе басқ а да себептерден фазалардың электр кедергісі тө мендегенде тууы мү мкін. Мұ ндай жағ дайларда электр желісінің белгілі бір параметрлерінде ө згерістер болады. Бақ ыланушы параметрлер рұ қ сат етілетін шамадан асқ анда қ орғ аныс-ажыратқ ыш қ ұ рылғ ығ а сигнал беріледі, ол қ ұ рылғ ына немесе электр желісіне салмақ тү сіреді. Қ АҚ ақ аулығ ы бар электр қ ұ рылғ ысының 0, 2 секундтан асырмай ажыратылуын қ амтамасыз етуі керек. Қ олданылып жү рген Қ АҚ типтері олардың электр желілерінің қ андай параметрлерін бақ ылайтынына қ арай ә р тү рлі болады.

Барлық типтегі Қ АҚ –тардың негізгі элементтері мыналар: қ орғ аныстық ажырату приборы – желінің бақ ыланатын параметрлеріндегі ө згерістерді сезетін элементтер жиынтығ ы (ә детте, негізгі элементі сә йкес типтегі реле болады, мысалы, кернеу немесе ток релесі) немесе автоматтық ажыратқ ыш – тізбекті жалғ астыруғ а немесе ажыратуғ а қ ызмет ететін қ ұ рылғ ы, ол автоматты тү рде электр қ ұ рылғ ысының қ оректік тізбегін қ орғ аныстық ажырату приборынан сигнал келгенде ажыратады.

35, 36-суреттерде мейлінше кең тарағ ан Қ АҚ типтерінің принципті схемалары кө рсетілген. Олардың біріншісі электр қ ұ рылғ ысы корпусының потенциалын, екіншісі фазалар изоляциясының электрлік кедергісін бақ ылайды.

Қ АҚ қ орғ аныстық ажырату приборының 1 корпус потенциалын бақ ылайтын негізгі элементі 3 кернеу релесі болып табылады. Оның бір контактісі корпуспен байланысады, ал екіншісі жермен тұ йық талады. Фазалар корпуспен тұ йық талғ анда 3 релеге корпустың жермен салыстырғ андағ ы потенциалына тең кернеу беріледі, сондық тан реленің жермен тұ йық талғ ан контактісі жердің нө лдік потенциалында болады. Реледегі кернеу ол лайық талғ ан шамадан кө бейген жағ дайда реле іске қ осылады, ол 2 автоматты ажыратқ ыштың катушка орамының контактісін тұ йық тайды, электр тізбегі мен салмақ тү скен қ ұ рылғ ыны ажыратады. Реле контактісінің жермен тұ йық тағ ышы нө лдік потенциалда болуы керек. Бұ л ү шін ол электр қ ұ рылғ ысы корпусынан 15-20 м алыста болуы керек.

35-сурет. Корпустың жермен салыстырғ андағ ы кернеуін сезетін қ орғ аныстық ажырату қ ұ рылғ ысының принциптік схемасы: 1 – корпус; 2 – автоматты ажыратқ ыш; АК – ажырату катушкасы; 3 – максимальды кернеу релесі; R₃ – қ орғ аныстық жермен тұ йық тау кедергісі; R_в –қ осалқ ы жермен тұ йық тау кедергісі; I₃ – жермен ұ йық тау тогы; I_р – кернеу релесі арқ ылы келетін ток

36-сурет. Фазалар изоляциясының кедергісін сезетін Қ АҚ (оперативті токка арналғ ан Қ АҚ): 1 – тұ рақ ты ток кө зі; 2 – реле; 3 – фазалар изоляциясы; 4 – ү ш фазалы дроссель; 5 – бір фазалы дроссель; 6 – автоматты ажыратқ ыш; I₀ - оперативтік ток; R_зм – жермен тұ йық тау кедергісі

Фазалар изоляциясы кедергісін бақ ылаушы Қ АҚ -та 1 тұ рақ ты оперативтік ток кө зі мен 2 ток релесі болады. Оперативтік тұ рақ ты жә не аздағ ан (қ ауіпсіз) ток жер арқ ылы, 3 фазалар изоляциясы, желінің нө лдік нү ктесін алуғ а арналғ ан 4 ү ш фазалы дроссель, 5 бір фазалы дроссель жә не 2 ток релесі арқ ылы ө теді. 5 дроссель айнымалы токтың жерге ө туін шектеуге арналғ ан, ө йткені оның айнымалы ток ү шін кедергісі ү лкен, ал тұ рақ ты ток ү шін аз болады.

Фазалардың біреуін жерге тұ йық тағ анда немесе 3 фаза кедергісін рұ қ сат етілетін шамағ а тө мендеткенде (мысалы, изоляцияның кү йіп кетуінен немесе агрессивті бу мен газдардың ә серінен), тұ рақ ты ток ағ ынының тізбегі кедергісі азаяды жә не Ом заң ы бойынша оперативтік ток кө лемі ұ лғ аяды. 2 реле бейімделетін ток кө лемі ұ лғ айғ анда, ол іске қ осылады, электр қ ұ рылғ ысы кө регінің тізбегін ажыратып, 6 автоматты ажыратқ ыштың катушка орамы контактілерін тұ йық тайды.

Дара қ орғ аныс қ ұ ралдары (ДҚ Қ) – электрден қ орғ ану қ ұ ралдары (ЭҚ Қ) (37-сурет). Электр тогының соғ уынан қ орғ ану қ ұ ралдарына изоляциялаушы қ ұ ралдар жатады, олар негізгі жә не қ осалқ ы болып бө лінеді.

Негізгі ЭҚ Қ – бұ л ұ зақ уақ ыт бойы электр қ ұ рылғ ысының жұ мыстық кернеуінен изоляциялау арқ ылы ұ стап тұ ратын қ орғ аныс қ ұ ралдары, олардың кө мегімен кернеудегі ток тасымалдаушы бө ліктерді ұ стауғ а болады. 1000 В-қ а дейінгі электр қ ұ рылғ ыларында жұ мыс істеу ү шін ЭҚ Қ -на жататындар: изоляциялық штангалар, изоляцияланғ ан жә не электр ө лшегіш қ ысқ аштар, диэлектрлік қ олғ аптар, изоляцияланғ ан сабы бар слесарлық -монтаждық қ ұ ралдар, кернеу кө рсеткіштер.

Қ осалқ ы ЭҚ Қ -тар – бұ лар изоляциялары электр қ ұ рылғ ыларының жұ мысшы кернеуін ұ зақ уақ ыт бойы ұ стап тұ ра алмайтын қ орғ аныс қ ұ ралдары. Олар кернеуден тек жақ ыннан ғ ана, ал кернеумен жұ мыс істегенде тек негізгі ЭҚ Қ -мен жұ мыс істеуге арналғ ан. Оларғ а жататындар: 1000 В-қ а дейінгі кернеуде – диэлектрлік гаолштар, кілемшелер, изоляциялаушы басқ ыштар; 1000 В-тан жоғ ары болғ анда – диэлектрлік қ олғ аптар, ботылар, кілемшелер, изоляциялаушы басқ ыштар.

ЭҚ Қ (ДҚ Қ) қ ұ ралдарында оларғ а есептелген кернеуі кө рсетілген маркировкалары болуы керек, олардың изоляциялық жарамдылығ ы кө рсетілген мерзімде дү ркін-дү ркін тексеріліп отырылады.

37-сурет. Электр қ ұ рылғ ыларында жұ мыс істеуге арналғ ан электрден қ орғ аныс қ ұ ралдары: негізгілер: 1 – сақ тандырғ ыштарды қ оюғ а арналғ ан ұ стағ ыш; 2 – гайкалық кілт бұ рағ ыш; 3 – бұ рағ ыш; 4, 6, 10 – кернеу кө рсеткіш; 5 – қ ысқ аш; резең ке кілемше мен тө сеніш; 8 – изоляциялық басқ ыш; 9 – ток ө лшегіш ұ стағ ыш; қ осылқ ы қ ұ ралдар: 1 – диэлектрлік резең ке қ олғ аптар; 2, 3 – диэлектрлік галоштар мен ботылар; 4 – антистатикалық кебістер; 5 – диэлектрлік етіктер