Адам -машина -өндірістік орта”жүйесі.

Эргономика пә ні адамды “Адам -машина -ө ндірістік орта” жү йесіндегі бас тү йін ретінде қ арайды. Жү йе қ аншалық ты кү рделі болса, адами фактордың алатын орны соншалық ты маң ызды.

Адами фактор – бұ л адамғ а тә н психологиялық жә не психофизиологиялық қ асиеттері мен олардың жұ мыс жасау барысында кө рінетін қ асиеттерінің жиынтығ ы.

Машина – “Адам-машина-ө ндірістік орта” жү йесіндегі адам мен ол басқ аратын объектілер арасындағ ы барлық заттар.

Ө ндірістік орта – зиянды ө ндірістік фактор мен қ ауіпті ө ндірістік фактор дең гейі, сондай-ақ машиналарды қ олдану барысында пайда болатын параметрлер (діріл, шу, электр тогы), сондай-ақ жү йеге сырттан тү сетін ақ параттар ағ ыны.

Эргономика саласының мамандары жү йенің тиімді қ ызметіне кепілдік беретін ү йлесімділіктің бес тү рін атап кө рсетеді: ақ параттық, биофизикалық, энергетикалық, кең істікті-антропометрикалық жә не техника-эстетикалық.

Ақ параттық ү йлесімділік. Кү рделі жү йеде ә детте оператор техникалық процестерді ұ дайы тікелей басқ армайды. Кө бінесе олар орындау орындарынан белгілі бір қ ашық тық та болады. Басқ ару нысандарын кө ріп тұ рмауы, сезінбеуі, естімеуі мү мкін. Оператор приборлардың, экрандардың кө рсеткіштерін, мнемосхемаларды кө ріп тұ рады, процестің жү рісін хабарлап тұ ратын сигналдарды естиді. Бұ л қ ұ ралдардың бә рін ақ параттарды бейнелеу қ ұ ралдары (АБҚ) деп атайды. Қ ажет болса, оператор жиынтығ ы сенсомоторлық алаң жасайтын рычагтарды, қ ұ лақ шаларды, кнопкаларды, ажыратқ ыштар мен басқ а да басқ ару органдарын пайдалана алады. АБҚ мен сенсомоторлық қ ұ рылғ ы – машинаның (кешеннің) ақ параттық модельдері делінеді. Солар арқ ылы оператор ең кү рделі жү йелерді басқ аруды жү зеге асырады.

Эргономиканың міндеті – машинаның қ азіргі сә ттегі ең қ ажетті сипаттарын бейнелейтін жә не, сонымен бірге, оператордың есі мен жадына артық салмақ тү сірмей ақ параттарды қ ателеспей қ абылдауы жә не ө ң деуіне мү мкіндік беретін ақ параттық модельді қ амтамасыз ету. Бұ л – ө те кү рделі міндет. Оператор жұ мысының қ ауіпсіздігі, дә лдігі, сапасы, ең бек ө німділігі осығ ан байланысты болады. Басқ аша айтқ анда, ақ параттық модель адамның психофозиологиялық мү мкіндіктеріне сай болуы керек. Сондық тан, ақ параттық ү йлесімділік талаптары осығ ан байланысты болады.

Биофизикалық ү йлесімділік оператордың жеткілікті жұ мыс қ абілеті мен қ алыпты физиологиялық жағ дайын қ алыптастыратын қ оршағ ан ортаны тудыруды білдіреді. Бұ л міндет ең бекті қ орғ ау талаптарымен тоғ ысады. Қ оршағ ан ортаның кө птеген факторларының шектік мә ні заң намалармен белгіленген, бірақ олар барлық уақ ытта оператордың қ ызметтік міндеттерімен қ абыса бермейді. Сондық тан машиналарды жасақ тауда шудың, дірілдің, жарық тың, ауа ортасының, т.б. параметрлерін арнайы зерттеу қ ажеттілігі туады.

Адамның кү ші мен энергетикалық параметрлерінің белгілі бір шегі болады. Сенсомоторлық қ ұ рылғ ыларды (рычагтар, кнопкалар, ажыратқ ыштар, т.б.) ә рекетке келтіру ү шін аса ү лкен немесе ө те аз кү ш жұ мсылуы қ ажет етілуі мү мкін. Бұ лардың екеуі де жаман. Бірінші жағ дайда адам шаршайды, ал бұ л басқ ару жү йесіндегі жағ ымсыз салдарғ а ә келуі ық тимал. Екінші жағ дайда, оператор рычагтардың ә серін сезінбейтіндіктен, жү йе жұ мысының дә лдігі тө мендеуі мү мкін.

Энергетикалық ү йлесімділік жұ мсалатын кү шке, шығ ындалатын қ уатқ а, қ озғ алыс жылдамдығ ы мен дә лдігіне қ атысты машинаның басқ ару органдарының оператордың ө німді мү мкіндіктерімен ү йлесімділігін қ арастырады.

Кең істіктік-антропометрикалық ү йлесімділік адам денесі кө лемін, сыртқ ы кең істік мү мкіндіктерін, оператордың жұ мыс кезіндегі тұ рысын есепке алады. Бұ л міндетті шешуде жұ мыс орнының кө лемі, оператордың қ ол жетімділік аймағ ы, оператор мен приборлық пультке дейінгі арақ ашық тық, т.б. анық талады. Бұ л ү йлесімділікті қ амтамасыз етудің кейбір қ иындығ ы адамдардың антропометрикалық кө лемінің ә р тү рлі болуына байланысты. Орта бойлы адамның отыруына ың ғ айлы болатын орындық аласа немесе ұ зын бойлы адамның отыруы ү шін ың ғ айсыз болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда не істеу керек? Бұ л сұ рақ қ а жауапты эргономика бере алады.

Техника-эстетикалық ү йлесімділік адамның машинамен қ арым-қ атынасынан, ең бек процесінен қ анағ ат алуын қ амтамасыз етуді қ арастырады. Ә демі жасалғ ан приборды немесе қ ұ рылғ ыны пайдаланудан адам ө зін жақ сы сезінетіні баршағ а мә лім. Кө птеген жә не тө тенше маң ызды техника-эстетикалық міндеттерді орындау ү шін эргономика суретші-конструкторларды, дизайнерлерді жұ мылдырады.