Жалпы сұрақтар. 1. Төтенше жағдайдың психологиялық аспектілерінің түрлері

1. Тө тенше жағ дайдың психологиялық аспектілерінің тү рлері

Тө тенше жағ дайғ а тап болғ ан адам ол жерден жарақ ат алмай шығ уы сирек. Біреулері ауыр жарақ аттанып, денсаулығ ына нұ сқ ан келтірсе, енді біреулері қ аза табады. Бұ л ө мірде ө мірі мен тә нін аман сақ тап қ алғ ан бә рібір алғ ашқ ыда білінбейтін жарақ ат алады, бірақ ауыр жә не қ иындық пен сауығ ады. Бұ л – адамның жанының психикасы мен санасының жарақ аттануы. Олар бастан кешкеннен де айқ ын жә не ө те қ орқ ынышты.

Дегенмен, ТЖ – ғ а тап болғ ан адамдардың барлығ ының бірдей психикасы кү шті соқ қ ығ а ұ шырамайды, оны ә ртү рлі адамдар ә р қ алай қ абылдайды. Кейбір адамдарда ішкі ө мір сү ргіш қ орлары жұ мыс істей бастаса, ал кейбіреулерінде жұ мыс істеу қ абілеті тө мендейді немесе ү зіліп кетеді, денсаулығ ы нашарлайды, физиологиялық немесе психологиялық кү йге ұ шырайды. Бұ л кө птеген факторларғ а байланысты: ағ заның жеке ерекшелігіне, тұ қ ым қ уалаушылық қ а, тә рбиеге, ө мірі мен ең бегінің жағ дайына, темпераментіне, имоционалдық кү йіне қ арай.

Кенеттен ТЖ – ғ а тап болғ ан адам ағ засына кү йзеліс реакциясы ә рекет етеді. ТЖ – да кейбір адамдарда (15-20 пайыз) ауыр психологиялық реакция дамиды. ТЖ – ғ а дайындалмағ ан адамдар жиі есінен тану жағ дайына тап болады.

Кейбір адамдар ә ртү рлі қ ысылтаяң жағ дайда болатын болса, екіншілер ешбір қ иындық сыз бір қ алыпты ө мір сү реді. Біріншілердің шартсыз рефлекстері оянғ ан жә не қ ызмет атқ арады, ал екіншілері анық талу мү мкіндігі жоқ ұ йқ ылы жағ дайда қ алыптасады.

Бейімделудің психологиялық кедергісі – бұ л адамның ө міріне қ ауіп тө ндіретін жә не психозақ ымдаушы факторларғ а қ арсы тұ ру мү мкіндігі.

Ә ртү рлі темпераменттегі адамдар ө здерін ТЖ қ алай ұ стайтынын талдайық.

Сангвиник – қ ауіпті жағ дайда ө зін жинақ ы ұ стап, батыл қ имылдайды, бірақ энергиясының кө птігінен іс-қ имылдардың қ ате жолдарын таң дауы мү мкін.

Флегматик – ол да жинақ ы, бірақ оғ ан шешім қ абылдау ү шін белгілі бір уақ ыт қ ажет жә не ол кө п ойлағ аннан кейін қ имылдайды.

Холерик – мү лдем белгісіз. Ол нақ ты жағ дайғ а байланысты кө пшілікті ұ йымдастыратын басшы, сондай ақ оларды ү рейлендіруші де бола алады.

Меланхолик – бұ л жағ дайдағ ы ең қ ауіпті тұ лғ а, ө йткені ол кө бінесе ү рей тудырушы адам.

Қ ауіп сезгіштігінің ә ртү рлі болуы, ә рбір нақ ты адамның эмоционалды жағ дайына байланысты.

Адамның эмоционалды кү йзелуінің шегі қ озу (аффект) болып табылады. Бұ л бақ ылаудан шық қ ан сананың қ озуы жә не сіресіп қ алуы (ступор)сана бақ ылай алмайтын бір орында қ атып қ алу, толық қ имылсыз қ алу жағ дайы. Қ озу немесе сіресіп қ алу жағ дайы, жиі оқ иғ а кү тпеген жерде, кенеттен басталғ анда, сондай ақ олармен кездесуге дайын болмағ андық тан болады. Мұ ндай себептерді жою ү шін тиісті білім мен тә жірибе қ ажет. Кез келген жағ дайларда адамдардың 12-15 пайызы ө згеріссіз ө з қ алпында қ алатаынын айтып ө тке жө н, олар жағ дайды дұ рыс бағ алап, сол жағ дайда батыл, нақ ты қ имылдар жасайды. Мұ ндай типтегі адамдар бірінші ө з басын ойламай қ оршағ андарғ а кө мек беріп, болғ ан оқ иғ аны тү зетуге тырысады.

Қ орқ ыныш сезімін бақ ыланатын жә не бақ ылаусыздеп екіге бө луге болады.

Егер сен ө з қ орқ ынышынды бақ ылайтын болсан, сен болуы мү мкін қ ауіпті сезініп, бұ л жағ дайдан шығ уғ а тырысасын.

Бақ ылаусыз қ орқ ыныш – мамандар оны ү рей дейді. Ә детте ү рейдің пайда болуына дер кезінде жә не сенімді ақ параттың болмауы ә сер етеі. Егер ү рейленген адам кө пшіліктің басшысы болса, ол ұ жым жұ мысын тоқ тататын жалпы тә ртіпсіздікке ұ шыратып, олардың ө зіне ө зі жә не ө зара кө мек кө рсетуінен айырады. Мұ ндай «теріс басшылар» ә детте, есірген ө з ө здерін жақ сы кө румен ерекшеленетін адамдар. Мұ ндай адамдар аздағ ан қ ауіп ү лкен болып кө рінеді.

ТЖ психологиялық қ ауіпсіздік мә селесін зерттеушілер адамның психикасы жарақ аттанатын 3 кезең ді бө ліп қ арайды:

Бірінші – нақ ты апат кезінде. Адамның барлық сезімдері, кейде хайуандық сезімдері оянады, кө бінесе ө зін-ө зі сақ тау сезімі жоғ ары болады. Адамның кү нделіктегі ө мірдегі сезімінен басқ а сезімдер пайда болады. Бұ л сезімдердің негізінде «хайуандық» қ орқ ыныш жатады.

Екінші – қ ұ тқ ару жұ мыстарын жү ргізген кезде. Адам жан-жағ ында болып жатқ ан жағ дайды (баспанадан, мү ліктен, жақ ын адамдардан айрылғ анын) тү сіне бастайды. Тү сініп тұ рса да кү йзелісте болады, оқ иғ аның қ айталануынан қ орқ ып, кө мектен ү міт ү зеді.

Ү шінші - ө мірге қ ауіпті жағ дай тоқ талғ аннан кейін, бағ алы заттарды қ айтадан бағ алауды жү ргізу, ө мірдің жаң а жағ дайына қ айта бейімделу қ ажетілігі.

Дү лей зілзала болғ ан кезде болымсыз абыржу мен қ орқ ынышты кө рсету ауыр, тіпті қ алпына келтірілмейтін зақ ымдануғ а ұ шыратады. Бірінші кезекте бірден шаралар қ абылдап, жеке тә ртібі мен тө зімділігін кө рсете алатын лауазымды адамдарғ а арналады. Ө з кү шіне, халық тың кү ші мен қ олынан келетін ісіне сенбеу, еркіндікті жоғ алтады. Мұ ндай жағ дайда қ ұ тқ ару жұ мыстарының ө туі мен орындалуы басшының моральдік – психикалық тұ рақ тылығ ы, тө зімділігі мен батылдығ ына байланысты. Қ орқ ынышты жең удің ең бастысы, жеке жауапкершілікті сезіну, міндетті тү рде жасалатын жұ мыстың мағ ынасын тү сіну мү мкіндік туғ ызады.